تالعات تەمەنوۆ دەگەندە ەسىمىزگە نە تۇسەدى؟ «ادامدار اراسىنداعى بولتىرىك»، «قىزعىش قۇس»… بۇل فيلمدەر كوتەرگەن تاقىرىبىنىڭ اۋقىمدىلىعىمەن قىمبات ەدى. «ادامدار اراسىنداعى بولتىرىك» عالامدىق، پالساپالىق ماسەلەلەرگە باردى. ادام نەگە جىرتقىش؟ نەگە ادامدار اراسىندا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس؟.. «قىزعىش قۇس» جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى تۇسىرىلگەن ەڭ العاشقى (ازىرگە دەيىن ءتىپتى جالعىز) كوركەم فيلم ەدى. قۋعىننان قاشقان سانجارعا كەزدەسەتىن وقيعالار دا، ادامدار دا، اتموسفەراسى دا، ءبارى شىنايى ەدى. ءبىر كەزدە تالدىقورعان تەاترىندا اكتەرلىكتەن باستاپ، ءتىپتى، بىرقانشا رولدەردى ءساتتى سومداپ جۇرگەن «قارا بالانىڭ» كينو الەمىندەگى تىرناقالدى تۋىندىلارى كىم­-كىمدى دە ايران-­اسىر قالدىرعان. رولان بىكوۆتان، سەرگەي سولوۆەۆتان ءدارىس العان ول، ماسكەۋدەن قازاق كينوسىنداعى «جاڭا تولقىننىڭ» كورنەكتى وكىلى بولىپ ورالدى. سەرگەي سولوۆەۆتىڭ ول تۋرالى ايتقان ءبىر ءسوزى بار: «تالعات وتىرىك ايتا المايدى. قاي تۋىندىسىندا دا شىنايى» دەگەن. راسىندا، ول نە تۇسىرسە دە، نە جازسا دا، نە قويسا دا شىنايى بولمىسىن تانىتتى. تانىتىپ كەلەدى. ەلگە جاعىپ اقىلدى بولۋ، بىرەۋگە ۇناۋ ءۇشىن جاساندى تەرەڭدىكتەر ىزدەۋ، «تۇسىنىكسىز بولۋعا تىرىسۋ» - ونىڭ قولتاڭباسىنا جات. ول قانداي – ونىڭ قولىنان شىققان تۋىندىلارى دا سونداي. ونىڭ تىرناقالدى ەكى فيل­مىنەن­-اق كورەرمەن تالعات تەمەنوۆتىڭ  سۋرەتكەر ەكەنىن بايقاعان. «قارا بالا» وسىلاي، قابىلەت­-قارىمىن بىردەن كورسەتىپ الدى دا، ءوزىنىڭ سۇيىكتى تاقىرىبىنا كوشتى. ونىسى – ماحاببات بولاتىن.

«ماحاببات بەكەتى» ۇزاق ۋاقىت قازاق كينوسىنداعى بىردەن-ء­بىر مەلودراما بولىپ كەلدى. شەبەر ورىلگەن، كەيىپكەرلەرى سۇيكىمدى، ديالوگتارى تسيتاتالارعا تارا­عان ماحاببات وقيعاسى. ورال پويىزدا وتىرىپ ءبۇلدىرشىن قىزدى كورەدى. ەستەلىكتەرىنەن ويانعاندا گۇلنازى الدىندا تۇرادى. «كوشپەندىلەر» دە بىزگە ەڭ الدى­مەن دوستىق پەن ماحاببات تۋرالى شىعارما رەتىندە اسەر ەتتى. «سپارتاكتاعى» سياقتى، مۇندا تۇتقىنعا تۇسكەن ەكى دوس شايقاسادى. سپارتاك سياقتى، مانسۇر جەڭىپ شىعادى. قارسىلاسى ەرالى ەكەنىن بىلگەندە، دوسىن ولتىرگەن سپارتاك سياقتى كۇيىنەدى. بىراق، ەرالىنىڭ ادەيى جەڭىلگەنىن بىلگەندە «سپارتاك» جولدا قالادى. بۇل شەشىمدەردىڭ بارلىعى ناعىز «كينوشنىي» شەشىمدەر بولاتىن. ءسىرا، سول «ماحاببات بەكەتىنەن» باستاپ، تەمەنوۆ كينولارىنداعى وقيعالار مىندەتتى تۇردە «كينوداعىداي». ۇزاق ۇزىلىستەن كەيىن تەمەنوۆتەن كۇتكەن كەزەكتى فيلم «مەنىڭ كۇنالى پەرىشتەم» دە ماحاببات تۋرالى بولىپ شىقتى. تەمەنوۆ بىزگە ءوز تۇسىنىگىندەگى ماحابباتتى پاش ەتتى. سوسىن، ارينە، «بويالعان ءومىر»: ادەمىلىك، گلامۋر، كادرلارىنىڭ ءبارى ومىردەگىدەن وزگەشە. بۇل — رەجيسسەردىڭ ۇستانىمى. ول ءۇشىن كينو — ەرتەگى سياقتى، ومىرگە قاراعاندا كوركەم بولۋ كەرەك.

وسى ەكى ارالىقتا تەمەنوۆتىڭ تەاترمەن «رومانى» باستالادى. تەاترعا كەلۋىنىڭ ءوزى قىزىق. ءوزى پەسا جازىپ، ءوزى قويدى. ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى اكادە­ميالىق بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىندا ساحنالانعان «كوگىلدىر تاكسي» مەلودراماسى زاماناۋي تاقىرىپتاعى زاماناۋي قويىلىمنىڭ ەتالونىنداي قابىلداندى. ىلە-­شالا پەسا ەلدىڭ بىرنەشە تەاترلارىندا قايتالاپ قويىلدى. تەمەنوۆ «الما باعىن» جازدى. چەحوۆتىڭ «شيە باعى» سياقتى، ەكى ءداۋىردىڭ شەكارا­سىنداعى، ادامداردىڭ قۇندى­لىقتارى وزگەرگەن ءداۋىرىن بەينەلەيتىن پەسادا تاعى دا ماحاببات ۇستەمدىك قۇراتىن. تەمە­نوۆتىڭ ءوزى جازىپ، ءوزى قويعان ءۇشىنشى تۋىندىسى «مۋلەن رۋجعا شاقىرۋ» قالتالىنىڭ  قۇرىعىنا تۇسكەن بويجەت­كەننىڭ تۇبىندە شىنايى ماحاب­باتقا جولىعىپ، مويىنسۇنۋى جايلى. «بولتىرىك بورىك استىندا». قالتاي مۇحامەد­جانوۆتىڭ بۇل كومەدياسى جاستار تەاترىندا باسقاشا شەشىلدى. باس كەيىپكەر الدامشى ەمەس، اياق استىنان شىنايى سەزىم ىزدەگەن جان بولىپ شىعادى. تەمەنوۆتىڭ بارلىق كەيىپكەرلەرى تۇبىندە بىر­اق نارسەگە: ماحابباتقا ادال بولىپ شىعادى. ءوزى ايتپاقشى، ونى «ەڭ سوڭعى رومانتيك» دەۋگە بولادى. ول قاشان دا تۇككە تۇرمايتىن، شابلوندى وقيعانىڭ وزىنەن كىسى جۇرەگىن ءدىر ەتكىزىپ، ءتىپتى، جۇيكەسى بوس بويجەتكەندەردى ەبىل­-دەبىل جىلاتاتىن دۇنيە شىعارادى.

«بولتىرىكتەن» كەيىن اۋدارما پەسالار لەگى كەتتى. ۆ.ەجوۆتىڭ «بۇلبۇلدار ءتۇنى». سوعىس كەزىندە بەرلين تۇبىندە كەزدەسكەن ورىس سولداتى مەن نەمىس قىزى تۋرالى. ءبىلىپ وتىرسىز، بۇل «سوعىستا» ماحاببات جەڭەدى. ا.ۆامپيلوۆتان اۋدارىلعان «كىش­كەنتاي ءۇيدىڭ ۇلكەن قۇپياسى» قويىلدى. مۇندا دا سولاي.

تەمەنوۆ ءۇشىن تەاتر ساحناسىنداعى جاڭا بەلەس ش.ايتماتوۆتىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. «قىزىل ورامالدى شىنارىم» — قىرعىز مۋزىكاسىمەن ءساتتى كومكەرىلگەن، بوياۋى قانىق، اسەرلى تۋىندى بولىپ شىقتى. سالعان جەردەن كورەرمەن ىقىلاسپەن قابىلدادى. ويتكەنى، ونىڭ ءتىنى – ءومىر عوي. «ادامدار ەسسىز بولىپ دۇنيەگە كەلەدى، ەسالاڭ ءومىر كەشەدى، ەسىن جيعاندا تىم كەش بولادى». ىلياسپەن بىرگە كورەرمەننىڭ ءبارى قونباي كەتكەن باقىتىن جوقتاپ شىعاتىن. وسى اۆتوردىڭ تاعى ءبىر تۋىندىسى «تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەت» تە جارىق پەن بوياۋى، سازى مەن سۋرەتى ۇيلەسكەن تۋىن­دى بولىپ شىقتى. ەڭ باستىسى، سپەكتاكل ايتماتوۆ شىعارماسىنىڭ فيلوسوفيالىق تەرەڭدىگىنە لايىق بولا الدى. ودان كەيىن «كارمەنسيتاعا» كەزەك كەلدى. ادەتتەگىدەي ءان مەن بي، ديناميكالى كورىنىستەر، باستى رولدەگى جانار ماقاشەۆا بۇل قويىلىمنىڭ ءسوزسىز تابىسى دەۋگە بولادى.

بۇل ايتىلعان شىعارمالاردىڭ ءبارى تەمەنوۆتىڭ تىنىمسىز ىزدەنىستە ەكەنىن كورسەتتى. «ەندەشە، نەگە قازاقى بوياۋى قانىق شىعارما قويمادى؟» – دەگەن زاڭدى ساۋال تۋادى. قازاقى دۇنيەلەردى مەنسىن­بەگەننەن ەمەس، قازاق كلاسسيكاسىنا ءوزىن لايىق ساناماعاننان. «قازاق كلاسسيكاسى دەگەن – ءىنجۋ-مارجانىمىز. مەن كوركەمدىك كوزقاراستارىم قالىپتاسا باستاعان كەزەڭدە ماسكەۋدە تۇردىم، ورىس سپەكتاكل­دەرىمەن، شەت ەل كينوسىمەن ءوستىم. سالعان جەردەن قازاق كلاسسيكاسىنا بارا الما­عانىم دا – مۇحاڭدار، عابەڭدەر الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتەن ەدى. ينستيتۋتتى بىتىرمەي جاتىپ جاس رەجيسسەرلەردىڭ بىرەسە «اقان سەرىنى»، بىرەسە «قىز جىبەكتى» جىلتىڭداتىپ قويۋىنىڭ وزىندە ۇلكەن كىنارات جاتىر. ادام جۇگىرۋ ءۇشىن الدىمەن قاز تۇرىپ، ءتاي-ءتاي باسىپ ۇيرەنبەي مە؟ سول سەكىلدى، زاماناۋي پەسالار مەن اۋدارما دۇنيەلەر مەنىڭ تەاترعا بەيىمدەلۋ جولدارىم ەدى»، – دەپ اعىنان جارىلدى ول بىزگە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا.

ءسويتىپ، ۇزاق تولعانىستان كەيىن دۇنيەگە «اي قاراگوز» كەلدى. م.اۋەزوۆتىڭ بارشاعا تانىس تراگەدياسى جاڭاشا، تىڭ سيپاتتا قويىلدى. بىلاي قاراعاندا، ول پەسانى وزگەرتكەن جوق. جاي عانا، قاجەتتى اكتسەنتتەردى سۋىرىپ الىپ، الدىڭعى پلانعا شىعاردى. مۇلدەم بولەك سپەكتاكل شىقتى. شىعارما «قايداسىڭ؟!» دەگەن سىرىمنىڭ جانايقايىنان باستالادى. ء«ۇش ءتۇن بولدى، ەش جەردە جوق. اداسىپ كەتەمىز، قايتايىق!» دەگەن جىگىتتەر، «سەندەر جۇرە بەرىڭدەر، مەن كەيىن بارام» دەيتىن سىرىم. اقتۇتەك. تابىلعان قىز. «سىرىم، مەن سەنىڭ كەلەرىڭدى بىلگەم» — «مەن سەنى ەندى ەشكىمگە دە بەرمەيمىن». بۇل ميزانستسەنانىڭ پەسادا بولماعانىن ايتىپ جاتۋ ارتىق بولار. كوزى­قاراقتى كورەرمەن تۇپنۇسقادا، اۋەزوۆتە سىرىمنىڭ: «مەن قاراگوزدى ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ىزدەگەندە ءوزىم ءۇشىن تاپتىم»، – دەگەن ءبىر-اق اۋىز ءسوزى بارىن بىلەدى. ال تەمەنوۆ سودان ساحنا جاسادى.

كەلەسى كورىنىس — اۋىلدىڭ توي الدى قاربالاسى. كۇيەۋدى قارسى الۋعا اسىققان جۇرتتىڭ ءوز قىزىعى وزىندە. قۋانىشتى جۇرتشىلىق توي يەلەرىنىڭ جان­دۇنيەسىندە قانداي ارپالىستار بولىپ جاتقانىنان بەيحابار. وسى بەيمازا كورىنىستەر تراگە­ديانىڭ بوياۋىن قالىڭداتا تۇسەدى. اۋەزوۆتىڭ شەبەرلىگىنە كەزەكتى رەت باس يۋدەن باسقا امال قالمايدى. ويتكەنى، «قاراگوز» — تويدىڭ فونىنداعى تراگەديا…

كوپتەن كۇتكەن كۇيەۋ دە كورىندى. نارشا بەكەر ەپولەتىن تاعىپ كەلگەن جوق. ول ومبىدا وقىعان، شوقاندى ەسكە تۇسىرەدى. «قاراگوز جوق» دەگەن ءسوز سونشالىقتى سۋىق اسەر قالدىرعانى دا سودان. ول بۇلاردىڭ بارىنەن ءبىر باس بيىك تۇرعان، سۇڭعىلا جىگىت. تويعا دايىندىق بولىپ جاتقاندا سىرىم مەن قاراگوز كەزدەسەدى. ەكەۋى دە كويلەكشەڭ جۇرەدى. رەجيسسەردىڭ وسى شەشىمىنىڭ ءوزى الدەبىر جايتتەردەن ەمەۋرىن تانىتسا كەرەك.

تالعات تەمەنوۆ باسقا باسقا، بىراق، ءان، مۋزىكا تاڭداۋدان ەشقاشان قاتەلەسپەيدى. تۇرسىنجان شاپايدىڭ «داريعا داۋرەنى» ناعىز سىرىمنىڭ ءانى ەكەن. بۇرىن قالاي بايقاماعانبىز؟

اققۋ-قاز اۋەلەيدى قالىقتاعان،

قايتەيىن قاناتىم جوق قالىپ بارام.

جۇرەگىم قۇس بوپ ۇشىپ كەتتى-اۋ بىرگە،

جىلاتىپ جالعىز قالاي الىپ قالام؟

نارشانىڭ سىرىمعا كەلۋىنىڭ ءبىر ءمانى دە وسى جولداردا جاتىر. وسى ۋاقىتقا دەيىن نارشا كوپ جاعدايدا قاتارداعى بايدىڭ بالاسى بولىپ كەلدى. اۋەزوۆ پەساسىندا: «سىرىم، سەنى نارشا شاقىرىپ جاتىر»، – دەپ كىسى كەلەتىن. تەمەنوۆ تراكتوۆكاسىندا سىرىم نارشاعا ءوزى كەلەدى. «مىنا دالادا ەكەۋمىزدەي ءتىرى ولىك، ەكەۋمىزدەي شەرمەندە جوق شىعار» دەيدى ول ءوزىن ماسقارالاعان، ازاماتتىق ابىرويىن تاپتاپ كەتكەن سىرىمعا. نەگە ايتىپ وتىر؟ ويتكەنى، ول – ءوزىنىڭ ماحابباتى مەن ءوزىنىڭ قاسىرەتىندە جاپادان­-جالعىز. ونى قاراگوزدىڭ تۋعان اجەسى بولسا دا، ءمورجان تۇسىنبەيدى. ونى ءوزىنىڭ تۋعان شەشەسى مەن اكەسى تۇسىنبەيدى. اسان دا، اقبالا دا تۇسىنبەيدى. قاراگوزدەن ايرىلۋدىڭ قانداي بولاتىنىن سىرىم عانا تۇسىنەدى.

بايقادىڭىز با، بۇل ءبىر كەزدەگى «ەسكى­لىككە»، قازاقتىڭ داستۇرىنە، باي­-فەودال­داردىڭ (سوتسياليزم داۋىرىندە سونداي ءبىر سۇيىكتى ءسوز بار ەدى عوي) ادىلەتسىزدىگى مەن وزبىرلىعىنا قارسى جازىلعان شىعارما ەمەس. اڭگىمە نارشانىڭ باي، سىرىمنىڭ جارلى بولۋىندا دا ەمەس. اڭگىمە قاراگوز بەن سىرىمدى قالايدا اراشالاپ الۋدا دا ەمەس. قاي ءداۋىردىڭ كوزىمەن قاراساڭ دا قازاق جەتى اتاعا جەتپەي قوسىلمايدى. اڭگىمە – ماحاببات اتاۋلىنىڭ كۇشتىلىگىندە. ەگەر سىرىم سوققىعا جىعىلىپ ەلدەن بەزسە، قاراگوز جىندانىپ كەتسە، نارشا سىرىمعا كەلسە، ول سەزىم قانشالىقتى كۇشتى بولۋ كەرەك؟

قاز كوشىپ ومىراۋىن القىمداعان

ايدىن كول مۇڭايادى سالقىنداعان

باسىنان تولەگەندەي عاشىقتاردىڭ

اينالىپ التى قازداي قاڭقىلداعان…

بۇل اندەگى تابيعات پەن ماحابباتتىڭ گارمونياسى، بۇل اندەگى قوشتاسۋ سارىنى سپەكتاكلدىڭ گرادۋسىنا ءدوپ كەلەدى. وسىعان دەيىن ءداستۇرلى قويىلىمعا بارماعان تەمەنوۆ ءۇشىن «داريعا داۋرەن» قازاقى­لىقتىڭ كىلتى سياقتى بولدى.

قاراگوز — السىزدىك. ونىڭ ءوز تۋىسى سىرىمدى ءسۇيۋى دە، سىرىمدى سۇيە تۇرا نارشامەن كەتۋى دە، نەكەلى توسەگىنەن قاشىپ شىعىپ سىرىممەن تابىسۋى دا، سول ماسقارانىڭ بارىنە شىداي الماي، اقىرى جىندانىپ كەتۋى دە — السىزدىك بولاتىن. «قاراگوز — پسيحولوگياسى باعىنىشتى، وتە نازىك قىز. بىرەۋ “ۆى يگرالي بەگ وت ليۋبۆي” دەدى. راسىندا سولاي. “قىزىل شاپان قايدا؟” دەيتىن ءسوز بار. دەمەك، قىزدىڭ ابىرويى توگىلدى. قاراگوز نەدەن جىنداندى؟ عاشىقتىقتان جىنداندى دەگەنگە ەشكىم سەنبەيدى. سىرىمعا سەنى جاقسى كورۋگە ءتيىستى ەمەسپىن دەيدى. نارشانى سۇيگىسى كەلەدى، سۇيە المايدى. ەندى شەشىلىپ، سىرىممەن كەتەيىن دەگەندە تاياققا جىعادى. ادامنىڭ ادام­دىعى تاپتالعان كەزدە ول شىدامادى». قازاق تەاتر ونەرىنىڭ پاديشاسى، مارقۇم فاريدا ءشارىپوۆا بىزگە بەرگەن سۇحباتىندا ءبىر كەزدە ءوزى ويناعان قاراگوز تۋرالى وسىلايشا سىر اقتارىپ ەدى. قازىرگى اكتريسالار وسىلاي ويلانا ما، ءرولدىڭ تەرەڭىنە بويلاۋعا تىرىسا ما، بىلمەيمىز. بىلەتىنىمىز – ءبىز ءدال قازىر كورىپ جۇرگەن قاراگوزدەردىڭ ىشىندەگى ءدال وسىنداي اداسقاق جانە اياۋلى قاراگوز – وسى ايدا جانتىلەۋوۆا عانا. بۇل قاراگوزدىڭ بويىندا نازىكتىك تە، دراماتيزم دە بار، بەتى­-ءجۇزى، دەنە تۇرقى، بۇكىل ونە بويى ىشقىنىپ تۇرادى. دەگەنمەن، اكتريسانىڭ كەيبىر پاۋزالارى تىم سوزىلىڭقى. تاعى ءبىر بولماشى كەمشىلىك، «التىن بەسىك» ءانىن ايتقاندا، ول تىم سۇلىق كورىندى. ءان ءريتمى بولەك، قىز ءريتمى بولەك. وسىلاردى ەسەپكە الماعاندا، ايدانىڭ قاراگوزى رەجيسسەر ۇدەسىنەن شىققانى انىق.

ەسەسىنە، نارشا وبرازىنداعى مۇحيتدين شىنتاەۆتىڭ پاۋزالارىندا ءمىن جوق. مۇحيت – ءوزى سومداعان قاي وبرازدىڭ دا نازىك يىرىمدەرىن تابا بىلەتىن اكتەر. نارشا – بۇل قويىلىمداعى بىردەن-ء­بىر ينتەلەكتۋالدى، ىشتەن تىناتىن وبراز، مۇحيت تا ونى ىشپەن وينادى. نارشا قويىلىم باستالعان كەزدەگى «قاراگوز جوق» دەگەن سوزدەن­-اق سەكەم الىپ، قاراگوزدىڭ ساتقىندىعىن سەزدى. باسقا ءبىر وزبىر، مەنمەن بايدىڭ بالاسى بولسا، قاراگوزدى ماسقارالاپ، ءمورجاننىڭ اسىن توگىپ، اياعىن توڭكەرىپ كەتەتىن ەدى. نارشا — بۇل قويىلىمنىڭ ۇياتى. ونىڭ جۇمساقتىعى — السىزدىك ەمەس، كۇشتىلىك. تولستوي قالاي دەيتىن ەدى، «بىرەۋدى ۇياتتان اراشالاپ الۋ ەڭ ۇلكەن ادامگەرشىلىك» دەيتىن بە ەدى؟ نارشانىكى دە - ءوزىن جەڭۋگە تىرىساتىن، ەل ءۇشىن ۇيالاتىن كۇشتىلىك. نارشا مەن قاراگوزدىڭ تويدان كەيىنگى، جەكە قالاتىن ساحناسى بار. تالعات تەمەنوۆ ەكى كەيىپ­كەردىڭ دە كوزدەرىن بايلاپ شىعارىپتى. ءبىرىن-ء­بىرى تانىمايدى. جۇرەك تۇكپىرىندە نە بولىپ جاتقانىن بىلمەيدى. نارشا قاراگوزدىڭ بايلاۋىن شەشەدى. قاراگوز ءسال كىدىرىپ بارىپ، ونىكىن شەشەدى. بىراق، تۇسىنىستىك تابىلمايدى. نارشا العاش رەت كىجىنىپ تۇرىپ، قايراتىنا ءمىنىپ سويلەدى. «سەن بۇگىن مەنىڭ جانىمدا قالاسىڭ» دەدى. بوس بەسىكتى تەربەتىپ تۇرىپ ايتتى. بەسىكتىڭ قازاق ءۇشىن قانشالىقتى سيمۆولدىق ءمانى بارىن ءدال وسى جەردە ايتىپ جاتۋ ارتىق شىعار. بەسىكپەن بىرگە نارشانىڭ بويىنداعى مەيىرىم، ادال نەكە، تازالىققا دەگەن قۇشتارلىقتىڭ ءبارىن وقيسىز. «سەن قالاماعان بولساڭ نە ىستەي الام؟ مەن قايتەيىن، جەرگە كىرەيىن بە؟» دەيدى، سۇيكىمسىز كۇيەۋ ءرولى وزىنە لايىق ەمەستىگىن بىلەتىن نارشا. ء«سىزدىڭ ەسەر دە ەسسىز قارا كۇشتىڭ يەسى ەمەس، وسى ادالدىعىڭىز بەن اق كوڭىلىڭىز قينايدى­-اۋ مەنى». بۇل — قاراگوز. اقىلمەن ءتۇسىنىپ تۇرسا دا، جۇرەك قالاۋىنا يە بولا الماعان قاراگوز. «قۇدايىم­-اۋ، جىندانعاننان ساۋمىسىڭ، قاراگوز؟!». مۇحيتدين-­نارشانىڭ بۇل جانايقايىنان  قاراگوزگە دەگەن كۇللى ىڭكارلىگىن ەستيسىز.

ال دارحان سۇلەيمەنوۆ العاشقى كورى­نىستەردە ءرولىنىڭ تەرەڭىنە جەتە الماعانداي سەزىلدى. بەدىرەڭ، بەتپاق، ىزاسى بەتىنە شىعىپ، لەپىرىپ سويلەيدى. «تورعا تۇسكەن اقتوتىم… كەلشى كۇنىم!» دەگەنىنىڭ ءبارى – ناشار ماعىناسىنداعى پافوس. «قاراگوزدىڭ سىرىمنان ارتىق جارى بولۋشى ما ەدى؟!» دەگەندە دە قاراگوزدەن گورى وزىنە عاشىق، تويىنعان ادامدى كوردىك. كەلەسى ءبىر كورىنىستە «قارنىڭ تويسا، قۇربىڭدى اڭدىپ، قايعى كورمەي وسكەن جەر» دەپ اندەتەدى. مىنە، وسى جەردە سىرىمنىڭ دومبىرا سىلتەسىنىڭ وزىندە پروتەست بار. مورجانمەن ديالوگىندا دورەكىلىك تە بايقالادى. راسىندا، قاراپ وتىرساق، وسى ۋاقىتقا دەيىن بيازىلىقپەن ايتىلىپ كەلگەنى بولماسا، اۋەزوۆ جازعان سىرىمنىڭ ءار سوزىندە قارسىلىق بار ەكەن. تەمەنوۆتە نارشانىڭ ءوزى ىزدەپ كەلەتىن كورىنىس بار عوي. ء«يا، نارشا، بۇل نە ءجۇرىس؟» دەيدى ول كەيىستى ۇنمەن. ءوزىن كىنالى سەزىنۋ جوق، قايتا نارشا مۇنىڭ ءتيىستىسىن تارتىپ العان ۇرى سياقتى.

سپەكتاكلدەگى ءتورتىنشى ماڭىزدى بەينە – ءمورجان. ءمورجاندى گۇلجامال قازاقباەۆا ويناماعاندا كىم ويناسىن. جاستار تەاترىندا ودان گورى تولىسقان اكتريسا جوق شىعار. بۇل ءرول — ول ءۇشىن ۇلكەن تابىس، ساتتىلىك بولدى دەۋگە بولادى. «ول كۇيىكتىڭ ازابىن ماعان تارتتىرما! وسى ەستىگەن سۇمدىعىم دا جەتەر!». وسى سوزدەردىڭ ءبارى سونشالىقتى داۋىلدى ەكپىنمەن ايتىلادى. قاراگوز تۇگىلى، كوش باستاعان ازاماتتىڭ ءوزى توتەپ بەرە المايتىنداي. نارشا اۋىلىنداعى اقبالامەن ديالوگتا ءار ءسوزىن سوزىپ سويلەۋى… ەل «تويباستار…» دەپ جاتقاندا ويلى كەيىپپەن كەتىپ بارا جاتۋى… ءبارى ناعىز سۋرەتكەردىڭ جۇمىسى. كەيبىر تراكتوۆكالاردا ءمورجان دەسپوت سياقتى كورىنەتىن ەدى عوي، گۇلجامال قازاقباەۆا­نىڭ سومداۋىنداعى ءمورجان ەڭ الدىمەن انا، ونىڭ بويىنان ەڭ الدىمەن مەيىرىم جانە ار شۋاعى توگىلىپ تۇرادى.

بۇل قويىلىمدا باسقاشا شەشىلگەن تاعى ءبىر وبراز — نارشانىڭ اكەسى. نارشانىڭ ءوزى سونداي زيالى بولعاندا، اكەسى قانداي پاراساتتى بولۋ كەرەك؟ بىراق، «اي قاراگوز» بۇل وبرازدى دا توسىن شەشۋگە بولاتىنىن كورسەتتى. اكتەر كادىربەك دەمەسىن ونى كۇلدىرگى، بوسبەلبەۋ، سالماقسىز ەتىپ شىعارادى. سويتسەك، ءماتىننىڭ ءوزى سونداي مۇمكىندىك بەرەدى ەكەن. مىسالى، «شىمىلدىقتىڭ ىشىندە بولسا، سىرىمنىڭ دا بەتىن اشىڭدار» دەگەن ءسوزى بار. وسىنى شامىرقانىپ، شامدانىپ، اششى كۇلىپ ايتۋعا دا بولادى. كادىربەكشە دە جەتكىزۋگە بولادى.

نە كەرەك، «مەن بۇل سپەكتاكلدەن ۇلكەن كينو رەجيسسەرى مەن ۇلكەن دراما­تۋرگيا كەزدەسكەنىن كوردىم. كورەرمەندى وسى ۋاقىتقا دەيىن جارتىلاي شەشىمدەر، جارتىلاي سەزىمدەر مازالاي بەرەتىن. ال سىزدەر تولىق، باس-اياعى جۇمىر عاشىقتىق اقيقاتقا جەتكەن ەكەنسىزدەر!» – دەدى مۇرات اۋەزوۆ پرەمەرادان كەيىن.

راسىندا، تەمەنوۆتى تەاترعا كينو ادىستەرىن اكەلدى دەيمىز. بىراق، ول نەدەن كورىنىس تابادى؟ مىسالى، «اي قاراگوز­دەگى» اساننىڭ «بەتاشار» ايتقان ءساتى… باياۋلاتىلعان قيمىلدار. ولار عانا ءبىرىن-ء­بىرى كورىپ تۇر. كامەرانىڭ كومەگىمەن عانا بەرۋگە بولاتىن ەففەكت. تەمەنوۆ وسىنى تەاترعا اكەلدى. جارىق ارقىلى، كوپشىلىك ساحناسىنداعى اكتەرلەر ارقىلى. اناۋ جاقتا اسان اق تەر، كوك تەرگە ءتۇسىپ بەتاشار ايتىپ جاتىر. قاراگوز وكسىپ تۇر. سىرىم تاڭقالىپ تۇر. «شىنىمەن ايرىلعانىم با؟»…

ەلۋىنشى مينۋتتا كوگىلدىر ساعىم اراسىنان كىشكەنتاي قاراگوز بەن سىرىم شىعادى ساحناعا. «بۇلتتار سويلەيدى»—«قالاي؟» — «تەك ۇزاق قارا» — «راس پا؟» — «راس»… سپەكتاكلدىڭ ەڭ سوڭىندا سوقىرلار كەتىپ بارادى. برەيگەل. تاعى دا كىشكەنتاي سىرىم مەن قاراگوز. «بۇلار كىمدەر؟» — «سوقىرلار» — «سوندا ولار مۇلدە كورمەي مە؟» — ء«يا، اتام ايتقان، بۇل ومىردە ماحابباتتى، سۇلۋلىقتى، جاقسىلىقتى كورمەيتىندەر — سوقىرلار دەپ»… قاراگوزدىڭ ماحابباتىنىڭ تابي­عاتىن ەندى تۇسىنگەندەي بولدىق. قاراگوز ءۇشىن سىرىم ءومىردى تانىتقان ۇستاز، جەتەلەپ جۇرگەن جۇلدىز ەكەن. ولاردىڭ نارشا بولماي تۇرىپ، كەلمەي تۇرىپ تابىسۋىنا نارشانىڭ جازىعى جوق. ول نارشانىڭ كىناراتى ەمەس ەكەن. ومىردە ىلعي دا ءار نارسەنىڭ قيۋى كەلە بەرمەيدى عوي. بۇرىنعى «قاراگوزدەردە» سىرىم — قاراگوز ماحابباتى فاكتى بولاتىن، ال تەمەنوۆ سول سەزىمنىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارىنا ءۇڭىلدى. قويىلىم سونىسىمەن دە قىمبات.

ەكىنىڭ ءبىرىن ماقتاي بەرمەيتىن پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆ تە: «مۇنداي قويىلىم قويۋ — ابىروي»، – دەدى. جوعارىدا تەمەنوۆ شىعارماشىلىعىن ەپتەپ شولىپ وتتىك. قازىر رەجيسسەردىڭ ناعىز تولىسقان شاعى. ەندەشە، «اي قاراگوز» تالعات تەمەنوۆتى جاڭا بەلەس­تەرگە باستايتىنىنا سەنىمىمىز كامىل. ونى الەمدىك كلاسسيكا، الەمدىك كلاسسيكامەن بىرگە قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ بەلەستى شىعارمالارى، ابىرويلى تۋىندىلار كۇتىپ تۇرعانى انىق.

ءاسيا باعداۋلەتقىزى

Abai.kz