- Qazaqstan qoghamynda qazir eki tildi mәdeniyetting - qazaqtildi jәne orystildi ortanyng qalyptasqanyn jasyrmauymyz kerek. Soghan say qazaqtildi jurnalistika, orystildi jurnalistika dep qaraytyn boldyq. Jalpy, kez-kelgen mәseleni ekige bólip qarastyramyz, sóitemiz de qazaq tilindegi dýniyelerding barlyghyn tómen deushilikten aryla almay kelemiz. Sonday-aq, bizding orystildi әriptesterimiz qazaqtildi qoghamnyng mәselesimen bas auyrtqysy kelmeydi. Olar da jahandyq mәselelerdi kóbirek qamtidy. Osy eki әlemde jýrgen jurnalisterding ózara baylanysyn jaqsartu ýshin ne istegen jón?

- Qazaqstan qoghamynda qazir eki tildi mәdeniyetting - qazaqtildi jәne orystildi ortanyng qalyptasqanyn jasyrmauymyz kerek. Soghan say qazaqtildi jurnalistika, orystildi jurnalistika dep qaraytyn boldyq. Jalpy, kez-kelgen mәseleni ekige bólip qarastyramyz, sóitemiz de qazaq tilindegi dýniyelerding barlyghyn tómen deushilikten aryla almay kelemiz. Sonday-aq, bizding orystildi әriptesterimiz qazaqtildi qoghamnyng mәselesimen bas auyrtqysy kelmeydi. Olar da jahandyq mәselelerdi kóbirek qamtidy. Osy eki әlemde jýrgen jurnalisterding ózara baylanysyn jaqsartu ýshin ne istegen jón?

- Áriyne, Qazaqstanda býginde eki әlem ómir sýrip otyr. Búl eki әlem týiise bermeydi, birin-biri izdemeydi, birin-biri qajet etpeydi. Búl bizding qoghamnyng baghy emes, sory der edim. Orystildi baspasóz qazaqtyng mәselesin, ýlken sayasy jәne ruhaniy-mәdeny mәselelerdi jaza bermeydi. Bәlkim búl qazaqtildi baspasózben qaqtyghysyp qalmaudyng amaly shyghar. Al, qazaq baspasózi orys baspasózinen kósh keyin degen pikirlermen óz basym kelise qoymaymyn. Qazir gazet naryghynda jap-jaqsy gazetter ósip shyqty. Mazmúndyq túrghydan kelgende, qazaq baspasózi kósh ilgeri ketti. Óitkeni, olar eldin, júrttyng sózin sóileydi ghoy. Ári, qazaq baspasóz naryghyn Reseymen nemese AQSh-pen salystyrugha kelmeydi. Ol jaqtaghy naryqqa qúiylyp jatqan qarajat pen bizding naryqqa qúiylyp jatqan qarajattyng arasy jer men kóktey. Bizde tútynushylardyng sany az. Sonymen qatar, qazaqtildi aqparatqa jarnama az beriledi. Onyng da ózindik sebepteri bar. Jarnama naryghynda gazetterding taralymyn zerttep, olardyng ótimi jayynda anyqtama jasap otyratyn bir-eki kompaniya bar. Olar jarnama berushilerge beretin aqparatty biraz respondentke súrau salu arqyly anyqtaydy. Solardyng aqparatyna senetin bolsaq, Qazaqstangha 2000 ghana danamen taralatyn "Izvestiya-Qazaqstan" gazeti ózge 30-40 myndyq taralymy bar qazaq gazetterine qaraghanda ótimdi, oqyrmany mol gazet bolyp anyqtalady. Búl jerde әleumettanushylar dúrys júmys istep otyrghan joq. Olardyng respondentterining kóbi orystildi jәne qalalyq azamattar. Osynyng ózi ýlken problemany tudyrady. Aldaghy halyqaralyq qazaqtildi jurnalisterding forumda talqylanatyn mәselening biri sol bolmaq. Bizding qogham qazir milliondaghan qazaqtildi kórermen men oqyrmandy naryqtan syrtqa ysyryp tastap otyr.

Qazir "Júldyzdar otbasy" degen jurnal shyqty. Búryn-sondy jurnal shygharyp, jaqsy biznes jasaugha bolady degen týsinik bolmaghan. Jarylghap Qalybay aghamyz ony dәleldep berdi. Qazaqstanda dәl sonday taralymmen taraytyn orystildi jurnal joq. Demek, biz ózimizding ishki korporasiyalyq mýddemizdi talap ete bilu arqyly naryqtaghy qoldan jasalghan qayshylyqtardy alyp tastay alamyz.   

- Ótken ghasyrdyng 90-shy jyldarynyng ayaghynda "Jarnama turaly" zang qabyldamaq boldy. Sol zang jobasynda memlekettik tilde jarnama berudi mindetteytin baptar bar edi. Eger, búl zang qabyldanatyn bolsa, qazaqtildi aqparattyng damuyna qanshalyqty әser eter edi?
- Aldaghy 5-6 jyl kóleminde jarnama qos tilde berilsin degen normany engizu kerek siyaqty. Búl uaqytsha qúbylys. Sosyn birte-birte memlekettik tilge basymdyq berilgen sayyn búl mәsele ózinen ózi joyylady. Parlamentte, sonday-aq, "Memlekettik til turaly" zang jobasy qaralmaqshy. Mening oiymsha, qazaq jurnalisteri ózderining osynday týitkildi problemalaryn osy zang jobasyna engizuge kýsh saluy kerek. Biz osy jolda ýlken lobbistik top, koalisiya qúruymyz kerek. Forumnyng ayasynda "Baspasóz jәne biznes" degen seksiya bar. Búl seksiyada atalghan mәseleler talqylansa degen oidamyn.

ZANDYQ ShEKTEULERDEN GÓRI , IShKI SENZURAMYZ KÝShEYIP BARADY

- Jaqynda Halyqaralyq sóz bostandyghy kýni atalyp ótti. Qazaqstandaghy sóz bostandyghy jayynda ne deysiz?
- Cóz bostandyghyna keler bolsaq, men zandargha qatysty shekteudi emes, ózimizding ishki senzuramyzgha qatysty dýniyeni aitqym keledi. Búl - bizdi qatty alandatady. Meninshe, Qazaqstannyng zannamasy kez kelgen qoghamdaghy kelensizdikterdi synaugha mýmkindik bergen. Kóbimizde Kenestik zamannan qalyp qoyghan ýrey bar. Ekinshiden, býgingi gazetterimizding kóbi biylikke ekonomikalyq jaghynan tәueldi. Sonday-aq, bizding jurnalister qúqyqtyq jaghynan ózderin ózi qorghay almaydy. Talay qazaq jurnaliysin júmystan quyp jatyr, biraq olar óz qúqyghyn zang shenberinde talap etuge enjar.

- Songhy kezde qazaqtildi internet jurnalistika qalyptasa bastady. Ondaghan sayt pen jýzge juyq blogtar ashyldy. Qay-qaysysynyng da internet jurnalistikany qalyptastyruda qosyp jatqan ózindik ýlesteri bar. Jalpy, bizdegi merzimdi basylym men internet jurnalistikanyng arasyndaghy aiyrmashylyq ne, al internet jurnalistikanyng damu dengeyin qalay baghalaysyz?

- Osydan bir jyl búryn "Abai.kz" saytyn ashqan kezde, orystildi әriptesterim onyng ómirsheng boluyna kýmәnmen qaraghan edi. Olar qazaq tili men internet ekeuining arasyn jaqyndatu mýmkin emes degen bolatyn. Múnyng ózi bizding namysymyzgha qamshy basqany ras. Sodan beri internet әleminde birneshe internet sayt dýniyege keldi. Olar - "minber.kz", "Zamandas.kz", "arhar.kz", t.b. Búghan deyin orqyrmannyng kózayymyna ainalghan - "Massagan.com" portalyn aitayyq.
Býgingi kýni dәstýrli media - gazet, telearnalar internetpen baylanysyn kýsheytip keledi. Internet arqyly halyqpen tikeley baylanysugha mýmkindik aldy. Saytqa suretter men viydeony, audiony qosyp qoi arqyly jana bir qyrynan tanylugha mýmkindik alamyz. Qazir Abay portaly internettegi orystildi baspasózben taytalasyp birge keledi. Sayttardyng kýndelikti statistikasyn berip otyratyn kompaniyanyng deregine qarasaq, "Abai.kz" ózge qazaqtildi sayttardan oq boyy ozyq keledi. Aldymyzda orystildi 11-12 sayt qana bar.  Bolashaqta auyl internetke qosylatyn bolsa, qazaqtildi sayttardy tútynushylardyng sany arta týsetin bolady. Al, orystildi aqparattyng tútynushylary azaya beredi. Búl tabighy qúbylys. Ásirese, Mongholiyada, Qytayda, Ózbekstanda jýrgen bauyrlarymyzdyng Qazaqstangha kóptep oraluymen qazaq tilindegi aqparatqa degen súranys ta kóbeye týsedi.

BIZDING SAYaSY MÚRATYMYZ - ÚLTTYQ MÁSELELERGE MOYYN BÚRGhYZU

- "Tilderdi damytudyn" taghy on jylgha arnalghan baghdarlamasyn qabyldaghaly jatyrmyz. Búl baghdarlama boyynsha, Qazaqstan endi 10 jyldan keyin qazaq tiline birjola kóshedi dep sendirdi Ýkimet.
- Búghan deyin biylik qazaq tilin tolyqqandy memlekettik tilge ainaldyru jayynda naqty merzimdi aiqyndamaghan edi. Búl joly endi on jylda qazaqsha sóileymiz dep otyr. Biz osy baghdarlamanyng naqty jәne jaqsy boluy ýshin atsalysuymyz kerek. Bizding endigi mindetimiz - biylikting osy uәdesin ýnemi esine salyp, eskertip otyru. Biylik sonda ghana halyq aldynda bergen uәdesinen taymaytyn bolady.
Biylik osydan 3-4 jyl búryn "últ" degen sózdi aitudan qashqaqtaytyn, onyng ornyna basqasha balamalar izdeytin, mәselen, "el, halyq" dep sóileushi edi. Qazir búl úghymdy barlyghy batyl qoldana bastady. Demek, belsendilikti ózimiz tanytuymyz kerek. Biylik sonda ghana halyqpen sanasugha mәjbýr bolady. Aytalyq, byltyrghy jyly "El birligi doktrinasynyn" qabyldanuyna tabandy qarsylyq kórsetuimizding arqasynda qazir doktrinanyng jana redaksiyasy qabyldanatyn boldy. Biz óz uәjderimizdi dәleldeu ýshin saghattap kelissóz ýsteline otyrdyq.
- Degenmen, bizding últ ziyalylarynyng biylikpen kelisimge jii kelui neni kórsetedi?
- Bizdegi sayasattyng maqsaty men mazmúny ne? Eger, sayasattyng mazmúny men múraty - biylikti belgili bir nәrselerge kóndiru, beybit jolmen dittegenine qol jetkizu bolsa, onda ony "kelisimpazdyq" emes, sayasat deuimiz kerek. Birinshiden, biylik búl joly 20 jyldyng ishinde birinshi ret últ patriottarymen bir ýstelding basynda otyryp, kelissóz jýrgizdi. Ózderining biraz ústanymdarynan bas tartyp, bizding biraz ústanymdarymyzdy qabyldady. Sóitip, memlekettik sayasattyng birazyn ózgertti. Meninshe, búl - ýlken jetistik. Bastamasy bar, qalghany - óz qolymyzda.
- Rahmet.

Ángimelesken Esengýl KÁPQYZY

Súhbat yqshamdalyp jariyalandy.

«Týrkistan»,

№20 (826)
20 mamyr
2010