Abaydyng danalyghy men aqyndyghy, kóregendigi men parasattylyghy turaly býgingining ghalymy da, aqyny da, jazushysy da bәri-bәri kókeyindegi bar asyl sózin ayamay tógip jazdy. Al biraq, sol Abaydy kóz aldynda «tiriltip», bar kýizelisi men tauqimetin dәlme dәl aldyna әkele alatyn óner týri bar ma? Bar, ol әriyne, teatrda qoyylatyn spektakli!

Ádettegidey taghy da teatrgha bet aldym. Búl jolghy kóretin dýniyem - qazaqtyng Abayy. Onyng aqyn beynesi men dara bolmysyn teatr men kinogha qaraghanda, M.Áuezov jazghan kitaptan jәne aqynnyng óz shygharmashylyghynan kóbirek sinirgem. Sodan bolar, Abayday túlghany bizding teatrdyng tarlandary qalay somdar eken degen oimen de barghanym ras. Dәl qanday Abaydy izdegenimdi bilmeymin, biraq bir anyghy kónilimde súlbasy qalyptasqan kemel Abaydan auytqyp ketpese eken degen dýdamal kólbendep túryp aldy.

Abaydyng danalyghy men aqyndyghy, kóregendigi men parasattylyghy turaly býgingining ghalymy da, aqyny da, jazushysy da bәri-bәri kókeyindegi bar asyl sózin ayamay tógip jazdy. Al biraq, sol Abaydy kóz aldynda «tiriltip», bar kýizelisi men tauqimetin dәlme dәl aldyna әkele alatyn óner týri bar ma? Bar, ol әriyne, teatrda qoyylatyn spektakli!

Ádettegidey taghy da teatrgha bet aldym. Búl jolghy kóretin dýniyem - qazaqtyng Abayy. Onyng aqyn beynesi men dara bolmysyn teatr men kinogha qaraghanda, M.Áuezov jazghan kitaptan jәne aqynnyng óz shygharmashylyghynan kóbirek sinirgem. Sodan bolar, Abayday túlghany bizding teatrdyng tarlandary qalay somdar eken degen oimen de barghanym ras. Dәl qanday Abaydy izdegenimdi bilmeymin, biraq bir anyghy kónilimde súlbasy qalyptasqan kemel Abaydan auytqyp ketpese eken degen dýdamal kólbendep túryp aldy.

Sahna shymyldyghy ashyldy. Abay óz ólenderin oqyp túr. Ortada dóngelengen appaq shar, kózi qaramen baylanghan jas jigitter sol aq shardy ainala qorshap otyr. Otyrghanda da teris qarap otyr. Nege? Qashanda aitylyp túrghan shyndyqqa bedireyip qaraytyn adamdardyng kózjúmbaylyqqa salynatynyn әri jap-jaryq dýniyege eljirep qaraudyng ornyna әdeyi qasarysyp teris qaraytynyn beynelegisi kelgen siyaqty. Kórinis óte útymdy shyqqan. Taghdyrly Abaydyng jan qayghysyn óz ólenderimen órnektey otyryp, oqighany Aydar men Ajardyng mahabbaty arqyly shiryqtyra týsedi. Búl Abaydyng qazaq qoghamyndaghy eskiliktin, qatyp qalghan kózqarastar men nadandyqtyn, bilimsizdikting dertimen jalghyz kýresip jýrgen shaghy, sol kezdegi basynan keshken tauqimetteri.

Kórermen retinde meni әsirese tang qaldyrghany qoyylymda siz ben biz oilaghanday bir ghana Abay emes, Abaydyng eki obrazynyng qatar oryn alghandyghy. Birin artyq, birin kem dey almaysyz. Eki Abay! Sahnanyng ber shetinde kemel, abyz Abay, al sahnanyng naq ortasynda yaghny oqigha ishinde kýresker Abay jýr. Qysqasy, Abaygha Abaydyng kózimen qaratyp qoyghan. Abaydy Abaygha qarsy qoyghan jәne paralelli qoyghan. Abaydyng syryn Abaygha aitqyzghan. Búl da útymdy detali. Rejisserding útqyrlyghyna pәlendey dau tagha almaysyz.

Birinshi Abaydyng jasy kelgen, әbden sharshap, ózi ómir sýrip otyrghan qoghamyna kónili qalsa da, sabyr degen toqtamgha kelgen, adam boyyndaghy býkil pendeshilikti týsinip, sosyn keshirip, ony ózgerte almasyn bilip moyyndaghan sharasyz aqyn...

Ekinshi Abay - oqighanyng naq ortasynda jýrip, ótip jatqan uaqyttyng jәne túrmystyq ómirding qúrbandyghy bolmas ýshin, boydaghy baryn beretin, jýrektegi aqiqat sózi men әdildigin aitatyn qogham qayratkeri. Áytpese, sol Abay Aydar men Ajar atty eki jastyng mahabbaty ýshin bas auyrtpay-aq qoysa da bolady ghoy. Baydyng balasy, dәuleti asyp-tasyp jatqan, tarshylyq kórmegen. Ólenmen de, ózgemen de sharuasy joq, óz otbasynyng qamyn kýittese de eshkim oghan renjimes edi. Biraq, Jaratushy әrbir qoghamgha jaryq sәule sebetin bir túlghany jiberip otyrady. Ol - Abay. Abay eng bastysy, ózining boyyndaghy Jaratushy bergen ónerge adal bolumen ghana shektelgen joq, ol ózi ómir sýrip otyrghan qoghamyna da ólerdey adal eken. Qoyylym bizge osyny kórsetti, qoyylym bizge osyny anghartty. Teatrda kýizelgen Abaymen birge qosylyp jylaghyng keledi, birge qosylyp sherindi tarqatqyng keledi. Óitkeni, sening de kókeyindegi kýidirip túrghan shyndyqtyng otyn dóp basyp túr emes pe?! Bizding qazirgi qoghamda osy mәsele joq emes, bar ghoy. Sol kezdegi baqtalastyq, ishtarlyq, kýndestik tabighatyn ózgerte qoymapty. «Talap, enbek, tereng oi, qanaghat, raqym oilap qoy, bes asyl is kónseniz» dese de, qazaqy auyldyng biy-bolystary, bekteri, baghlandary men baylary sol kezde de aqynyn jylatypty...

Al Aydar men Ajardyng sýiispenshiligi sol kezding úghymyna salyp qarasaq, azghyndyq, tyiym salmasa bet aldymen ketetin úrpaq mәselesine qauip tóngeli túr. Sol sebepti, Mәzimbay, Mes, Jiyrenshening ústanyp otyrghan uәji - jastar ata-baba dәstýrin búzdy, jesirimizdi tartyp aldy. Olargha qoghamda oryn joq, «jazasy - ólim» dep qatal kesimin aitady. Onyng artynda әlgi shynjyr balaq, shúbar tósterding «baylyq-mansabymyzgha, әuletimizge daq týsti, bizding degenimiz bola qoymady» dep ózderining sasyq bedelin qorghashtap túrghanyn, ony jastardy azghyndady dep býrkemelep túrghan astyrtyn jymysqy sayasatyn angharyp túrghan Abay búghan jol bermeuge baryn salady. Onyng janyn tekke kýidirip túrghan da osy bolatyn.

Sondyqtan da Abay «mahabbat qayda, erkindik qayda? Eki jastyng sýiispenshiligi ýshin naqaq qannyng tógilui әdildik pe?» deydi. Óz әkesi Qúnanbaydyng Qodar men Qamqany ólim jazasyna búiyrghan kezde, aq-qarasyn ajyratyp almay asyghystyq jasaghanyn da aitady. Elding aqsaqaly Abaydyng sózine toqtap, eki jasty aman alyp qalady. Sahnalyq kóriniste dauly mәselede ekinshi Abaydyng qara qyldy qaq jarugha sebepker bolghanyna birinshi Abay parasat kózimen synay qarap túrady. Abaydyng taghdyryn sahnada kórermendermen birge Abaydyng ózi de tamashalap otyrghanday әser qaldyrady. Búl da útymdy detali. Qysqasy, oqyrmangha «Abaydyng ómirin osylay órnektepti, ana әrtis ana jerde keremet jetkize bildi, myna әrtis myna jerinde kelistirip túryp oinady» degennen góri, janasha qyrynan somdalghan Abaydyng beynesi turaly aitqanym oryndy siyaqty. Óitkeni, spektakliding ózi de sol dana Abaydyng bizge ózgeshe bolmys-bitimin tanystyru emes pe?! Taghy bir detali, Abay bolystyqqa saylanamyn dep jolgha jinalady. Aghasy Tәkejan ony rayynan qaytarmaq bolghanymen, Abay alghan betinen qaytpaydy. Biraq, onyng baqtalastary «qol kýsh senderden, mal kýsh menen bolsyn. Janyna úmytpastay jaraqat salyndar» dep, bir top qaraqshy jigitterdi jóneltip, Abaydy qamshynyng astyna alady. Stop-kadr!

Abay osy jerde súmdyq renjiydi, jylaydy. Kókbóridey úlyghan ishki zaryn birinshi Abaygha aityp shaghynady. Belgisiz jaqqa qanghyp «ketem» deydi. Árbir oily jannyng ózimen dengeyles ruhany syrlas tappaghan sәtte qayghyratyn bezinui. Ózining ishki oiy da, feodaldyq kózqarastan arygha asa almaytyn qazaqy qoghamnyng mesheldigine nalyghan aqynnyng jan kýiinisi. (Osy tústa sahnadaghy bezendirilgen appaq shenber keypinde jasalghan edenge qyzyl týsti sәule týsiriledi). Sol kezde birinshi Abay (Tilektes Meyramov) jany jylap túrghan ekinshi Abaydy (Núrken Óteuilov) júbatyp, «Ketpe» dep aldynan kes-kestep shyghatyn spektakliding túsy kimdi de bolsyn beyjay qaldyrmaydy. Ózi ómir sýrip otyrghan qoghamyna, aghayyn-tuysyna, biylik pen taq ýshin baryn salatyn, aryn satatyn baqtalastaryna kónili qalyp, әbden ishqúsa bolghan Abay sahnada qayghy-sherge týsedi. Abay aqyn ghana emes, qaranghylyqta úiyqtap jatqan qandastaryn bilim shyraghymen oyatqysy kelgen janashyr túlgha da edi. Ol últynyng dýmbilez qasiyetine ókpeli bola túra, ózi ónege boludy bastap, perzentterin jastayynan óner-bilimge baulidy. Sahnalyq kóriniste búl da úmyt qalmay qos perzenti Ábish pen Maghauiyanyng da jastayynan bilimge qúshtar, mahabbatyna adal da anghyrt beyneleri jәne qyrshyn ketken tústary da kórinis tapqan. Qos birdey perzentining qazasy, qyzghanysh pen eskilikting qúrbany bolghan Aydardyng qazasy Abaydy syndyryp ketedi. Abaygha baqilyq bolghan adamdardyng qazasy ghana emes, qazaq qoghamynda ony ózindey týsinip, baghalaytyn jannyng joqtyghy da soqqy bolyp tiygenin baghamdaysyn. Ony qoyylymdaghy myna bir detali aighaqtay týsedi. Kerim degen Aydardyng mahabbaty ýshin jesir dauyna týsken, aqyndyqtan talasy bar zamandasy Qazan qalasyna baryp ózining kitabyn bastyryp keledi. Qoqannan kelgen beti Abaydyng qytyghyna tiyip, jandy jering osy degendey «Sening kitabyndy baspa jaratpady. Onda orystyng adamdary jýr. Pushkiyn, Lermontov dey me?» degendey tabalaydy. Sonda Abay ózge din men ózge últtyng ókili bolsa da ónerde adamnyng jan-dýniyesi tuys bolatynyn algha tartady. Biraq onday sózdi týsinetin óre Kerimning boyynan qaydan kezdese qoysyn?.. Esesine, onyng Aydargha u berip óltirgeni әshkere bolyp, elding betine qaray almay ketedi.

Rasynda, Abay keshken jan kýiikti, býgingining tilimen aitqanda Abay keshken depressiyany, jalghyz aqyn keshti dep emes, qazaqtyng da auyr taghdyry dep qarastyrsaq qatelespeytin siyaqtymyz.

Mine, men osynyng bәrin elordamyzdaghy Q.Quanyshbaev atyndaghy qazaq muzykalyq drama teatrynan tamashalap shyqtym. Nauryz aiynyng eng sýbeli syiynday bolghan osy bir tuyndygha atsalysqan teatr újymy da, әrtister de boydaghy baryn salypty. Qoyylymnyng shynayy shyqqany sonday, Abaydyng tústasy bolghan sol zamannyng keyipkerlerin ayalap, birese jek kórip, pendeshilik jasasa «Qap, beker jasady» dep jamandyqqa qimay qosa qinalasyn. Búl da Abaydyng ruhynyng qazaqpen әli de jasasyp kele jatqanyn, jasay beretinin anghartatyn jay bolsa kerek. Kórermen retinde rasymen basqasha Abaymen janadan tanysyp shyqqanday kýige týstim. Abaydy búryn da jaqsy kórushi edim, eki ese jaqsy kórip kettim. Aqyngha degen mahabbatymyzdy eseley týsken rejisser Á.Orazbekovting de, teatr әrtisterining de eren enbegin aitpay ketu әdiletsizdik bolar edi.

Jansaya SYDYQBAY,

QR Jurnalister Odaghynyng mýshesi.