MÁSIMOV QAShAN QAZAQShA SÓILEYDI?
Eshqashan.
Ol ýirenem degen. Tipti, uәde bergendey edi. Úmytty. Uәdesin de, az-múz ýirengenin de úmytyp qaldy.
Biz mynany úqtyq: ol memlekettik tildi ómir boyy ýirenbey ótetinderding biri… «Mende qazir búdan da manyzdy mәseleler bar, mazalamanyzdar!». Eger oghan súraq qoysaq, ol osylay jauap berui bek mýmkin.
Endigi jerde oghan memlekettik til kerek emes, óitkeni. Kәrim Mәsimov endi «týzelmeydi». Osylay ketkeni ketken.
Oryssha sóileytinderde ýlken aqtalu bar. «Men orystildi qalada óstim, oryssha oqydym, oryssha tәrbie aldym. Oryssha oilaymyn. Oryssha týs kóremin. Mening aiybym joq…». Búlay aqtalatyndar sózining ayaghyn jútyp qoyatyn siyaqty, bizge. «Mening aiybym joq. Men ýshin bәri bayaghysha qalghanyn qalaymyn».
Siz búlay deytinder jalghyz ghana keshegi kenestik kezende ósip-óngen buyn dep oilaysyz ba? Negizinde eshtene ózgergen joq. Erteng dәl osynday úrpaq ósip shyghady, bizdinshe. Memlekettik sayasat bolashaqta dәl osylay deui mýmkin úrpaqty tәrbiyelep jatyr.
Búl endi basqa әngime. Biraq taqyrypqa jaqyn.
Ol Selinogradta tughan (ózining sózi). Orystildi qalada. Almaty men Mәskeude oqyghan. Oryssha oqyghan. Ol kózin ashqaly beri orystildi Qazaqstanda ómir sýrip keledi.
Mәsimov ótken aida 50-ge toldy. Bizding «ol memlekettik tildi ýirenbey ótedi» deuimizding sebebi sonda.
Qazaqstanda eluden asqandardy, eresek adamdardy «memlekettik tildi ýiren dep mәjbýrleuge bolmaydy». Mәsimovtyng ózi osylay degen, bir joly.
Ol birneshe til biledi, soghan qaramay. Úly qytay, úly aghylshyn, úly fransuz, úly orys tilin… Tatarstangha barghanda, tipti, tatarsha sóiledi dep estidik. Memlekettik tilden basqasynyng bәrin mengergen. Qajettisin…
Ol qazaqsha sóilegende aksentpen sóileydi. Qazaq tilindegi biraz әripke tili kelmeydi. Áli kýnge deyin. «N» men «Ú»-gha kelgende mýdiredi.
Ol qazaqsha sóilegende eriksiz kýlesin, sol sebepti. Ózi de kýledi. Biledi óitkeni bizding kýlip otyrghanymyzdy.
Oghan qazaqsha qúttyqtaudy nemese jiynnyng alghysózin qazaqsha sóilep ashudy bir japyraq qaghazdan oqyp berse jetip jatyr. Shynymen de jetip jatyr. Ol qazaqsha bilgen bolyp esepteledi.
Biraq, songhy kezderi ol búghan da úmtylmaytyn boldy. Memleketting ózi úmytyp ketken memlekettik tildi Mәsimov qaytsin.
Búlay kete berse ol az-múz qazaqshasyn birjolata joghaltuy mýmkin. Joghaltyp ta alghan shyghar. Biraq, orys tilin eshqashan úmytpasy anyq. Óitkeni biz «býkil әlemdik mәdeniyetke úly orys tili arqyly qol jetkizdik әri әli kýnge deyin qol jetkizudemiz». Mәsimovtyng ózi osylay degen.
«Aghylshyn tilin de biluge tiyistimiz. Búl ghylymiy-tehnikalyq progresting tili» deydi Mәsimov taghy birde.
«Biz Qazaqstanda orys tilin damytatyn bolamyz. Gorikiydi oryssha oqityn bolamyz. Sonymen birge Shekspirdi aghylshynsha oqimyz». Búl da Mәsimovtyng sózi.
Jaraydy, aghylshyn tili ghylymiy-progresting tili, Mәsimov ýshin. Orys tili arqyly әlemdik mәdeniyetti tanyp otyrmyz. Taghy da sol Mәsimovtyng tújyrymy.
Sonda memlekettik til ne ýshin qajet? Mysalgha, Mәsimovting ózine?
Jalpy, «tolyq qalyptasyp boldy» degen «qazaqstandyq últ» ýsh tilde sóileuge mindetti me?
«Ýsh túghyrly til» degen týsiniksiz termin qazaqstandyq últty biriktiruge qabiletti me? Búghan bildey Ýkimetbasy jauap bere ala ma eken?
Anyghy, ghylymiy-progresting tilin audarugha bolady, al әlemdik mәdeniyetpen qazaq tili arqyly da qauysha alamyz.
Ol bylay deydi: «Árbir qazaqstandyq qazaq tilinde sóileui tiyis. Tym bolmasa túrmystyq dengeyde mengeruimiz kerek».
Mәsimovke memlekettik til túrmystyq dengeyde de, resmy dengeyde de eshqashan kerek bolmaghan. Kerek bolmaydy da.
Ol әlemdik mәdeniyetti orys tili arqyly tanyghan әri tany beredi, al ghylymiy-tehnikalyq progresti aghylshyn tilinsiz elestete almaydy. Endeshe, oghan memlekettik tilding qajeti qansha?
Mәsimov qashan qazaqsha sóileydi? Eshqashan. Eshqashan sóilemey ótetinder kóp, ókinishtisi.
Al memlekettik til… Ol turaly songhy uaqytta mýlde, shynymen de mýlde aitylmaytyn boldy. Búryn auyq-auyq aitylyp túrar edi. Ol da joq.
«Men kazaksha tusiynemiyn. Birak soyley almaymyn». Mine, memlekettik tilding býgingi kýii osynday.
Duman BYQAY
