Jazushy, kýishi, muzyka jәne әdebiyettanushy, synshy Talasbek Ásemqúlovtyng búl maqalasy 2001 jyly tamyz aiynda, búrynghy «Altyn Orda» gazetinde jariyalanghan edi. Maqalanyn  aldynda aptalyq gazetting oqyrmangha arnap jazghan sózi  de bar.

Tamyzdyng 1-i kýni Talasbek Ásemqúlov 60 jasqa keldi. Amal neshik... ol osy jasyn bizding ortamyzda atap óte almaytyn alys sapargha byltyr attanyp ketken. Asyl aghamyzdyng ayauly jýzin, qonyr ýnin, әzilin, әrbir sózin saghyna otyryp, «Shyrghalany qiyn shenber» atty maqalasyn oqyrman qauymnyng esine salghandy jón kórdik. Maqala ózi bas ie bolyp shygharghan Otuken.kz saytynan alyndy (siltemesi:http://otuken.kz/index.php/component/content/346?task=view).

- Redaksiyadan.

Ádebiyet bir úrpaqpen tamamdalmaydy. Ár zamanda ruh әdebiyet arqyly әrqily sóz alady. Mysaly, «Qazaq әdebiyeti» aptalyghy bizding әdebiyetimizding bolashaghy turaly pikir aitudy jastardan ótindi. Dúrys. Jas qalamgerler kókeydegi oilaryn ortagha saldy. Endi Talasbek Ásemqúlov sol pikirler turaly óz kónildegisin qalyng oqyrman talqysyna úsynady. Ruhany talpynys, túrmys, kýndelikti tirlik... әdebiyetke osynyng barlyghynyng da tikeley qatysy bar. Talasbek Ásemqúlovtyng «Qazir bizde jalyn da bar, ot ta bar...» «XXI ghasyrdyng ekinshi jartysynda qazaqta eki-ýsh-aq jazushy qalatyn shyghar...» atty pikirler toptamasyna baylanysty oilaryn úsynyp otyrmyz.

«Altyn Orda» aptalyghy. 31.08.2001

Meyirhan!

«Qazaq әdebiyetinin» eki nómirine shyqqan әdebiyetshi jastardyng súhbatyn ózing de oqyghan shygharsyn. Maghan búl súhbat qatty әser etti. Gazetting búl jaqsy bastamasyna men de óz oiymdy qosayyn dep otyrmyn. Alghashynda búl shaghyn lebizdi «Qazaq әdebiyetinin» ózine bereyin degen edim. Artynsha, ol jerde qayshysyn jalandatyp Ámirhan dosymnyng otyrghany esime týskende, búl oiymnan ainyp qaldym. Sonymen búl hatymdy ózine jiberip otyrmyn. Mýmkindiginshe qysqartpay bassandar jaqsy bolar edi.

Syrt kózge, ortaq bir problemanyng tóniregine qúrylmaghan sebepti shashyranqylau bolyp kóringenimen, búl súhbatty tútastyryp túrghan bir nәrse bar. Ol – jastardyng mýmkindiginshe riyasyz oy bólisui, syr aqtaruy.

Izimizdi basyp kele jatqan ini-qaryndastarymyzdyng әdeby kózqarastaryna qatysty oilarymdy әzirge irke túryp, osy súhbatta qylang bergen, qazaqtyng ótken ghasyrdan «múra» bolyp sýiretilip kele jatqan eng basty qayghysy – baspana problemasy jóninde aitayyn. Baspana – býgingi qazaq ýshin Gamlettik saual, ol az deseniz, baspana – qazaq ýshin filosofiyalyq, ontologiyalyq problema.

 Súhbatty oqyghanda, panasyz, kiriptar halde jýrgen bauyrlarymnyng aqyryn ghana shaqqan múnyn úqqanymda jýregim auyrdy, bir kezdegi ózimizdi kórgendey boldym.

Bizding aldynghy tolqyn aghalar, әdebiyetting aqsaqaldary, eseymegen kýii qartayghan әdeby shaldar aqyl aitqysh boldy. Ángimelese qalsan, әrqaysysy jeke-jeke jýrip últqa tirek bolypty. Sonday bir últqa tirek “bolghan aqsaqalmen sóilese qalghanda” osy qazaq óz jerinde jýrip nege baspanasyz, Sovetting zanynda aitylghan tendik pen yntymaqtastyq qayda?” dep súraghan edik. (Ángime Sovet zamanynda bolghan edi). Sonda janaghy “danagói” qariya “Zato biz 70 jyl boyy gumanitarlyq túrghydan damydyq” degen edi. Áriyne, shylghy ótirik. Últ qamyn jegen shyn azamattyng birdi-ekili shygharmasy bolmasa 70 jyldyq “gumanitarlyq damudyn” nәtiyjesi, әne, kýresinde jatyr. Eshkim oqymaydy, eshkimge keregi joq. Sovet Odaghynyng qúramynda, dәlirek aitsaq jana sipatta qúrylghan orys imperiyasynyng qúramynda ótkizgen 70 jyldyq ómir —  oisyz ótken, zaya ketken ómir der edim. Óitkeni, sonday mәndi, sanaly ómir sýrgen bolsaq, myna býgingi joqtyq, býgingi panasyzdyq qaydan keldi?

Jәne bir әdeby qariyamen dastarqandas bolghanymyz bar. “Biz ne kórmedik, ómir boyy repressiyanyng astynda kele jatyrmyz” dep kesh boyy jylaumen boldy. Ary-beriden song “repressiyanyn” anyghyna jettik. Áueli kandidat bolypty. Sodan song doktor bolypty (Áyteuir, birdenening doktory, esimde joq). Endi, әne-mine akademik bolmaq. Alty ret ýy auystyrghan. Auystyrghan sayyn bir balasy, nemese nemeresi ýili bolyp otyrghan. Songhy kirgen ýy — Almatynyng aqsýiekter túratyn ortalyq sharshysynda eken. Alty bólmeli! Yaghni, kandidattyq, doktorlyq, sodan song akademiktik ataqpen (al onyng kóp ýzamay akademik bolghanyna eshqanday kýmәniniz bolmasyn) odan song alty pәtermen “repressiyalanghan”. Mine, sonday da sonday kepter bolypty, “ardager” aghamyz últ ýshin, alash ýshin etigimen su keshipti, osynday “qorlyqtan” ótipti. Sol dastarhan basynda, on jeti jyldan beri bala-shaghasyn arqalap ýisiz jýrgen bir jigittin, “qorlyqtan” qartayghan ardager qariyanyng jýzine kózi jasauray qarap, «Shirkin, sizding kórgen qorlyghynyzdyng shiyregin maghan berse ghoy» dep júrtty du kýldirgeni әli esimde.

Taghy bir oqigha esime týsip otyr. Bir aghamyz Almatynyng jihaz óndiretin fabrikasynda júmys istedi. Ómir boyy. Jigittik alau shaghy ótti — ýy joq. Qarasaqal kemel kezi ótti — әli pәterde. Endi aqsaqaldyq kez keldi — baspanadan nyshan joq. Saqaly sapsiyp pәterden pәterge kóship jýrgenin kórgende úyalatynbyz. Áriyne, kezekte túr. Biraq, otyz jyl túrghan ol almaydy, Moskvadan, nemese Reseyding kez kelgen týkpirinen qanghyp kelgen, kezekke bir ay da túrmaghan silimtik orys alady.

Bir kýni sol aghamyz “Balalardan úyalyp bittim. «Papa, elding bәrinde ýy bar, bizding ýiimiz qayda?» dep súraydy” degeni bar-tyn. Kýnderding kýninde aghamyzdyng joly boldy. Joq, ýy alghan joq. Almatynyng týbindegi Kalinin kolhozynyng bir túrghyny aghamyzdy ýielmenimen ýiine kirgizipti. Qansha túrsang da ózing bilesin, tek aqshandy uaqtyly tólep, ýidi taza ústasang boldy depti. Mine, eluden asqan shaghynda aghamyz, biraz uaqyt qughyn-sýrginsiz tynysh ómir sýrdi. Jaldaytyn jaqsy pәter tabudyng ózi baqyt eken ghoy.

Eng ghajaby, sol aghamyz ýy aldy! Adam aitsa nanghysyz nәrse! Aqyry sonynda týie qúsap sorayyp jýrgen sol aghamyzdan bastyqtardyng ózderi úyalsa kerek, “qoy, eki jyldan keyin pensiyagha shyghady, ýisiz ketse úyat bolar” depti. Sonymen aghamyz qalanyng shetteu jerinen tórt bólmeli (!) ýy aldy. Áli esimde, auyldan tu biye, birneshe qoy aldyryldy. Tórt bólmening tórteuinde de úlan-asyr toy bolyp jatyr. Sonda aghamyz “Talasbek, saghan shynymdy aitayyn, týk te quanyp otyrgham joq. Áriyne, ýkimetke, bastyqtargha rahmet. Balalaryma nesibe bolady. Biraq óz basym selt etpeymin” degen edi.

Búdan artyq ne aitugha bolady? Ýy oghan alaulaghan jastyq shaghynda, el kórshi, túrghylastarymen syilasatyn azamat kezinde kerek edi. Tastan qalaghan tórt qabyrghany ansaumen ómiri ótipti. Mine, osynday kep!

Taghy bir әngime aitayyn. Birde jolym týsip mәdeniyet ministrligining qarauyndaghy bir jataqhanagha bardym. Dәlizde yghy-jyghy ayaq kiyim, balalardyng velosiypedteri. Barghan ýiimning toghyz jasar balasymen әngimeleskenimde. Almatynyng biz bilmeytin talay syrlaryna kuә boldym. Kóshening balalary “ýii barlar” jәne “ýii joqtar” bolyp bólinip tóbelesedi eken. Ýii barlar - әlbette, orystar, jәne birdi-ekili qazaq. Al ýii joqtar — kileng qazaq. Tóbeleskende kim jenedi dep súradym. «Árqalay» dedi súhbattasym. “S peremennym uspehom” dedi sodan song jymiyp. Sol keshte, sol jerde estigen kóp әngimening biri: osy jataqhanada tuyp, bala-baqshagha, sodan song mektepke barghan, sodan song institut bitirip, aqyry osy jataqhanada úzatylghan jәne osy jataqhanada әli túryp jatqandar bar kórinedi. Búl qazaq qoghamynda ghana kezdesetin fenomen.

Ýige qaytyp bara jatqanda dәlizding edenindegi tesikke ayaghymdy tyghyp alyp syndyryp ala jazdaghanym әli esimde. Ayaghymdy suyryp qaraghanda astynghy qabatta jýrgen adamdardyng tóbesin kórdim. “Bir aidan beri osylay bolyp túr, — dedi dosym ynghaysyzdanyp, — nichego, plotnikke aityldy. Jóndeydi”.

Bizding úrpaq, qazir qyryqty ortalap tastaghan zamandastarymnyng deni osy panasyzdyqtyng tozaghynan ótken. Baybota dosym jarty ómirin pәterde ótkizdi. Ángimelese qalsang jarqyldap, dýr bolyp túratyn. Biraq ishinde qanday itting ólip jatqanyn jýregimmen sezetinmin. Alayda, tilekshi bolghannan basqa bizding qoldan ne keledi? Áriyne, jetti, aldy. Biraq kóniline qayau týsti ghoy. Mening túrghylastarymnyng kóbi osy Almatynyng jaldamaly pәterlerin aqtap jýrip aqyn boldy, jazushy boldy, bala ósirdi.

Qalaysha osylay boldy deytin shygharsyz. Onyng sebebi kóp. Áriyne, eng basty sebep — orystyng búratana halyqtardy kiriptar halde ústaudy kózdegen imperiyalyq sayasaty. Almaty, Qyzyljar, Selinograd, Qaraghandy siyaqty iri qalalargha qazaqty qonystandyrmau jayynda Kremliding arnayy jarlyghy bolypty, ony keyin estidik. Biraq Kremlidegi qariyalar syzyp bergen syzyqtyn, sharshynyng ishinde talay mәseleni sheshuge bolar edi. Osy jerde qazaqty ózinin, dúshpangha, jatqa ketse de qazaqqa búiyrmasyn, búiyrsa maghan ghana búiyrsyn deytin mysyq tileui, qysqasy otarlyq “dәuren” kezinde qalyptasqan eng anayy mentalidik syrqattary sýrindirdi.

Biz, ónerge, әdebiyetke 80-shi jyldardyng basynda kelgen úrpaq Júban Moldaghaliyevting aldyn kóre qoyghan joqpyz. Eki merzim tóragha bolghan Oljasty kórdik. Aldyna bara almaytynbyz. Birinshiden, ýnemi sheteldik issaparlarda jýredi. Ekinshiden, esigining aldynda hatshy degennen góri qarghyly kýzetshi deuge layyq eki adam otyratyn. Bireui — osy kýni oppozisioner bolghansyp jýrgen, qazirgi sayasy jýiemen kýreskensip jýrgen Biygeldi Ghabdulliyn. Ekinshisi, әiteuir bir “әdebiyetshi”, kim ekeni esimde joq. Búlardyng syrtynda Odaqty sauyn siyr qylyp alghan әdeby qariyalar әuleti. Osharylyp jatyr. Odaqqa kirmek týgili manayyn bastyrmaydy. Ádeby fondtyng tek qana әdebiyetshilerge tiyesili pәterleri osy әdeby qariyalardyng balalaryna, nemerelerine búiyryp kete beredi. Al sen kelsen, pәterge kezekke túru ýshin Odaqtyng mýshesi boluyng kerek deydi. Al mýshe bolu ýshin... bes-alty kitap shygharu kerek. Al baspanyng taqyryptyq josparyna enip kitap shygharu ýshin tanymal jazushy boluyng kerek. Al tanylu ýshin jazghan dýniyelering gazet-jurnalgha kóptep basyluy kerek. Endi gazet-jurnaldyng basynda otyrghan qyrys tórelerge barasyn. Ol jerde “әngimeng (nemese ólenin) jaqsy eken, biraq...” deydi. Túiyq shenber! Eki ghasyr Resey imperiyasynyng jetpis jyl bolisheviktik imperiyanyng qúramynda bolghanda qazaqtyng bar tyndyrghany – bir-birining betin qaytarudyn, qazaq isin boldyrmaudyng tehnologiyasyn ghana mengerdi.

Sol ótken ómirden bir әfsana. Alpystan asyp, jetpisti alqymdaghansha әli jeligi basylmaghan, әli serilikpen jýrgen bir qalamger aghamyz, ózining kezekti qatynynan tayaq jep quylyp, yaghny Jazushylar Odaghynyng jәne bir pәterin sol әielge “podariti” etip Oljasqa baspana súrap barypty. Sonda Oljas “Aqsaqal, siz Odaqtyng qansha pәterin harap qyldynyz. Kezekte túrghan pәterde qanghyryp jýrgen qanshama jas aqyn-jazushylar bar, solardy nege oilamaysyz? Qysqasy, qaltamnan suyryp beretin pәterim joq. Keshiriniz, depti. “Men endi qayda baramyn?” depti jazushy aghamyz. “Jazushylar Odaghynyng demalys ýiine barynyz. Aqyldasayyq. Kóreyik” dep shygharyp salypty Oljas. Mine, osynday da qariyalar bolghan. Áriyne, mahabbat degen Qúdaydyng jibergen erekshe syiy, әlemdegi eng úly óner tuyndylarynyng ózegi. Oghan esh dauymyz joq. Tipti, kezekti әielinizben aradaghy hikmetiniz Turgenev pen Polina Viardonyn, nemese Shopen men Jorj Sandtyng arasyndaghyday biyik kónildestik deyik. Biraq sizding “asqaq mahabbatynyzdan”, sarghayghan sary ýmit sonynda armany, alauy ólgen, Qúdaygha jalbarynyp әne-mine jetemin-au dep otyrghan jas (jas emes-au, jastyq shaghy ótip ketken jasamys) jazushy, nemese aqyn nege japa shegu kerek? Bizding “klassikter” qanshama jas qalamdastyng taghdyryn tapap ketti — bir Qúdaygha ghana ayan.

Sekseninshi jyldardyng basynda Kәdirbek Segizbaevtyng “Biz qalada túramyz” atty kitaby jaryq kórdi. Kitaptyng ishindegi osy attas shygharmany oqyp qatty әserlenip edim. Álbette, búl povesti syn tarapynan eshqanday bagha almady (óitkeni bizding “úly” әdebiyetimiz, “úly” synymyz tek “óresi biyik” shygharmalardy ghana elep-eskeredi ghoy).

Ádebiyetke eleusiz ghana kelip, atalmay qaltarysta qalghan búl povesting eng basty jetistigi — osy biz әngime etip otyrghan, últtyng eng syrqat problemasyn barynsha biyik órede janghyrtugha tyrysuynda edi. Bas keyipker osy ózimizdey-aq adam. Baspanasyz. Pәterden pәterge kóship jýrgende iyis tiyip balasy óledi.

Men búny ýlken kórkemdik jetistik dep baghalaymyn. Sebebi, men ýshin adam taghdyrynan tys kórkemdik joq, jәne adam basynan biyik qazyna joq. Esimnen mynaday bir oqigha ketpeydi. 1992 jyldyng aptap shildesi. Eski aqshanyng qúnsyzdanyp, túrmystan bereke kete bastaghan kez. Sol qúnsyz jalaqynyng ózi ýsh-tórt ay keshigedi. Almatyda jaynaghan jaz. Biraq kónilimiz qúlazynqy, ertengi kýnimizdi oilap qobaljimyz. Jazushylar Odaghynyng aldynda bir qalamdas dosymmen úshyrasyp qaldym. Kór-jerdi kónilsiz әngimelep, biraz túrdyq. Osy kezde janymyzgha taghy bir adam keldi. Qazaqtyng belgili filosofy, “últ qamyn” jep jýrgen Degdarlardyng biri. Osynyng aldynda ghana qazaqtyng әigili bir ónerpazy dýniyeden qaytqan edi.

— Estidinder me, Pәlenshe qaytys bolypty, – dedi filosof aghamyz, sәlemimizdi alghannan keyin. – Dýniye! Qazaqta endi onday úl tughansha qayda-a!

— Estidik, — dedi dosym selqos qana. – Artyn qayyrly qylsyn. Qayghyryp túrmyz.

– Endi onday úl tughansha qayda-a-a! — dedi taghy da filosof aghamyz...

Sodan song dosym ekeumizge synay qarap ashy jymighan. Aldynghy sóz az kórinse kerek, — Onday úl endi myng jylda da tumaydy! — dedi nygharlay, shegeley.

Onday úldyng endi tumaytynyna biz kinәli siyaqtymyz. Aghamyzdyng shataq izdep túrghany maghlúm boldy.

Dosym mәdeniyetti, bilimdi, original, adamdy qúrmettey biletin, biraq basynyp basqa shyqqandy auyzdyqtay da alatyn adam edi. Filosoftyng betine barlay qarap sәl túrdy da, — Gruzinning bir filimi esime týsip túr, — dedi, – Bir gruzin mynaday bir tost aitady. “Takogo cheloveka ne bylo, ne budet, y ne nado”. Sol gruzin aitpaqshy, onday úl endi tumay-aq qoysa, sol jalghyz ekzemplyar kýiine ketse jaqsy bolar edi.

— Inim, búnymen ne aitqyng keledi? — dedi filosof shatynap.

— Ol әnshinizding ýii bar ma edi? - dedi dosym, súraqqa súraqpen jauap berip.

Filosof anyryp qaldy.

— Bar! - dedi dosym nygharlap,– Student kezinde Almatynyng ortasynan oiyp túryp ýy alghan. Sodan song dýniyeni jalpaghynan basqan. Osy qazaqtaghy bar ataqtyng barlyghyn alghan. Sonday dәrejege jetip ólgen adamda ne arman bar?

— Túra túr! — dedi filosof esin jiyp.

— Al mening ýiim joq, — dedi dosym bastyrmalatyp, — Myna kisining de ýii joq, — IYegimen meni menzedi. — Barar jer, basar tauymyz joq. Mysaly, mening býgin qonatyn jerim joq. Tanerteng ghana hozyaykam milisiyany alyp kelip, zattarymdy aulanyng syrtyna shygharyp tastady. Kýni boyy jetim búryshta әielimiz ekeumiz pәter izdedik, — Dosym suyq jymiyp filosoftyng iyghyna qolyn saldy, — ýiinizge qondyrynyzshy.

— Qarghymau, sen ne ottap túrsyng ózi? — dedi filosof aiqaylap, — Men qazaqtyng úly ónerpazy óldi dep qayghyryp túrmyn ghoy!

— Demek óz qayghynyzdy aityp túrsyz, — dedi dosym jaybaraqat, — Al men... óz qayghymdy aityp túrmyn. Qúdayy shynymdy aityp túrmyn. Pәter tauyp alghansha ýiinizge túrghyzynyzshy.

Filosof pana izdegendey maghan qarady.

— Myna balanyng esi dúrys emes shyghar. Ya otkazyvangsi chto-libo ponimati!

— Olay bolsa sol ólgen ónerpazgha qabyrghanyz qayysyp qayghyryp túrghanynyz da ótirik, — dedi dosym, filosoftyng jýzine meyirlene qarap, — Siz mening qayghymdy, mening múnymdy qúlaghynyzgha ilginiz kelmeydi, ólgen ónerpazgha qalay qayghyrasyz? Onynyzgha qalay senemiz?

Sózi tausylghan filosof, aita týs degendey dosymnyng betine ajyraya qarap, tyrs ýnsiz qaldy.

— Jauap beriniz, — dedi dosym.

— Sen bәrin ózinmen ólsheme, bauyrym, - dedi filosof.

— Endi kimmen ólsheyin? — dedi dosym, — Sizben ólsheyin be? Al, ólsheyin. Siz, bes minutsyz doktorsyz. Zandy-zansyz jolmen , alghan pәlenbay pәteriniz bar. Pәter aspannan týspeydi, yaghny pәlenbay adamnyng nesibesin jep ketkensiz. Zang jolymen alghan bir әieliniz, jasyryn ústaytyn qyryq toqalynyz bar. Jaghalay qonaq bolyp, kónil kóterip, bel suytyp jýresiz. Bes-alty, yaki, jeti-segiz jerde júmys isteysiz. Qaltanyz tolghan aqsha. Sizben ólshesem — dýnie keremet. Biraq men sizben ólshey almaymyn. Men ózimmen ghana ólsheymin.

Filosof qolyn bir siltep jónine ketti.

— Qatty aittyng ghoy, — dedim kýlip.

— Jek kórem, — dedi dosym, — Byttighan, qytyghy joq betterin, bolpighan denelerin kórgende qúsqym keledi. Nenaviju! Ólgenderge ghana qayghyrady búlar. Al janynda jýrgen tiri adamgha qolynyng úshyn da bermeydi, ólgeli jatsang auzyna su tamyzbaydy, últtyng atyn bylghap bitirdi.

Dosym shylym tútatyp, kógiljim týtindi nemqúrayly tamashalap, sәl túrdy. Sodan son, betime múnaya qaraghan.– Áriyne, tanerteng ýi-ishine kónil aityp shyqtym, ózimshe qayghyram, qazaqtyng bir ónerlisi edi ghoy dep. Biraq, qatyn-balamdy keshke qayda qondyrarymdy bilmey dal bolyp, basym qatyp túr, sol sebepti, sol ónerpazdardyng sonynan qara jamylyp, kórge birge týse almaymyn. Qúday keshirsin.

Jazushylar Odaghynyng aldynda bolghan osy shaghyn spektakli esime týskende әli kýnge deyin týrshigem. Áriyne, dosym da, men de baspanagha qol jetkizdik. Kórgen qiynshlyq bir kýngidey de bolmay úmytyldy. Biraq kókeyimnen “Bizding sondaghy kebimizdi kiyip, talay jas jazushy jýr-au” degen oy eshqashan ketpeydi.

Áriyne, bizding jolymyz boldy. Al joly bolmaghandardyng hali neshik bolypty? Mening Arystan Hasenov degen qolónershi, jәne Lesbay Ospanov degen aqyn dosym boldy. Ekeui de pәterding jolynda ... óldi! Nanasyz ba?

Arystan pәlenbay jyl Mәdeniyet ministrligining tabaldyryghyn tozdyryp ýy súrady.

Aqyry býirek auyruy asqynyp, emdele almay kóz júmdy. Ólimi kuәlandyrylghannan keyin baryp artyndaghy jesirine ýsh bólmeli pәter berildi. Al Lesbay dostym ómirining songhy jyldaryn bala-shaghasymen televiydeniyening bir bólmeli jataqhanasynda ótkizdi. Bauyr auyruy asqynyp óldi. Artynda qalghan qatyn-bala óldim-taldym dep qazynanyng kenirek ýiine qol jetkizipti. Áriyne, basshylyqqa, әkimshilikke rahmet. Biraq ólgen azamattyng orny tola ma? Mine, shyqqyr kóz osyny da kórdi ghoy.

Al bizding aqyl ýiretkish әdeby qariyalar... әli aqyl ýiretip jýr.

Birde sonday bir әdeby qariyany “Qalamger” kafesinde alqalap, rumkesin dәmil-dәmil toltyryp, qyzmet qylghanymyz bar. Sonda buyn-buyny bosap, eljiregen qart, ýisiz jýrgen jastardyng әngimesin, — Ony qoya túryndar, – dep qayyryp tastap, - Bile-bilsender Heminguey... — dep bir ónegeli әngime bastady. Búryn da biletin edik, әitse de býkil әlem júrtshylyghy biletin әngimege qúlaq týrdik. Hemmy kóp qiynshylyq kóripti (onyng kórgen qiynshylyghy bizding myna býgingi jastardyng panasyzdyghyn aqtaytyn siyaqty). Pivnushkada (dәl osylay dedi) túryp jazypty. Sodan, kýnderding kýninde talmay enbek etip jýrip batys әlemine tanylypty, bayypty, pәlenbay villa saldyrypty, yahtasy bolypty. — Sonda, jaryqtyq Hemmi, — dedi әdeby qariya kózine jas alyp otyryp, — Sonsha mol baylyqtyng ortasynda bәribir oryndyqqa otyrmay túryp jazady eken. Bayaghy pivnushkadaghy әdeti ghoy.

Keyin shetelde de boldyq, “pivnushkany” da kórdik. Kýni boyy, týni boyy otyrsang da eshkimning sharuasy joq. “Pivnushkanyn” ýstinde pәlenbay qabat meymanhanasy bar. Ay jatasyng ba, jyl jatasyng ba, soqa basyng ba, әlde ýielmeninmen kelesing be — eshkimning sharuasy joq. Ol jaqtyng bir keremeti — jambas aqynyng aqylgha siymdylyghy. Orystyng kempirleri siyaqty pәter aqyny oisha belgiley salmaydy, qalypty bagha, ony qadaghalap otyratyn polisiya bar. Jәne búl – órkeniyetti Batystyng naghyz ózi emes, bergi jaghy, damymay qalghan shalghayy bolyp sanalatyn Bosniya-Gersegovina edi. Áriyne, búnday «pivnushkada» otyryp bizding de jastar jaza alar edi dep oilaymyn.

Súhbatty oqyp otyryp jastardyng boyynan eki týrli minez bayqadym. Biri – oiyndaghysyn irikpey aita salatyn, basqanyng múqtajyna iyile biletin taza qazaqy minez. Búl rette maghan Dumannyng aitqan sózi únady. Baspanagha jete almay jýrgen dosynyng qam-qareketin ózinikindey kórip aitu — peyildi adamnyng belgisi.

Ekinshisi — dosqa jaqsy sóz, jarym yrystyng ózin qimaytyn, azamattyq pikir aitatyn syn saghatta shygharypsalma qúrghaq aqyl aityp qútylatyn tar minez. Zamany birding bәri úrpaq emes. Úrpaqta bauyrmaldyq, yntymaqtastyq boluy kerek.

Zamandastaryna aqyl ýiretem dep tym alysqa ketip qalghan aqyl ýiretushilerge, birneshe kóilekti búryn tozdyrghan, kórgeni kópteu adam retinde men de biraz aqyl ýireteyin. Maraltay men Oraltaygha, nemese Ámirhan men Jarasqa baspana, әdebiyetshi bolghan sebepti kerek emes – osy ózderindey-aq Qazaqstannyng teng qúqyqty azamaty bolghan sebepti (úmytpasam, bizding Konstitusiyamyzda “QR- ng azamaty baspana iyelenuge qúqyqty” degen arnayy bap bar), arysy — adam balasy, tirshilik iyesi bolghan sebepti kerek. Bazarbek bauyrym, baspanada túru — jalpy adamgha, onyng syrtynda kóptegen tirshilik iyelerine tәn nәrse. Sening zamandastaryna bergen “jauabyndy” oqyp otyrghanda kózime Odaq tóniregin kýzetip jýretin, elding barlyghyna aqyl aitatyn әdeby qariyalar elestep ketti.

Búl sening óz sózing be, әlde ar jaghynda bireu túr ma – bilmeymin, bilgim de kelmeydi. Baspanang bar ma, joq pa – bilmeymin. Bolsa — qútty bolsyn, bolmasa — aluyna tilektespin. Biraq aghang retinde aitayyn, zamandastaryna aitqan búl “aqylyn” qaltagha salyp, syrtqa shygharmay saqtaytyn nәrseler.

Baspanasyz jýrgender zamannyng barghan sayyn qatayyp bara jatqanyn, ahualdyng qiyn ekenin sening aqylynsyz-aq biledi. Qazirgi jalaqymen mәngi-baqy ýy ala almaytynyn jәne biledi. Baspanany sharasy tausylghandyqtan súrap otyr. Aytqan sózinnen zamandastaryna, dostaryna degen eshqanday meyirim kóre almay otyrmyn.

Qúitúrqylarynan ajyrat aitqan “aqylynnyn” ar jaghynan “Ólmeseng ómirem qap!” degen jalghyz auyz sóz shyghady. Kóniline kelse de aitayyn, búl — ómirde qiynshylyq kórmegen, ómirdi teoriyadan, kitaptan tanyghan adamnyng sózi. Ómirinde qiyndyqty kóp kórgen, qayghy-qasiretti kóp shekken adam basqanyng qayghysyna iyilgish bolady.

Aytayyn saghan — osy әdebiyet tónireginde jýrgenderding ilude bireui bolmasa, eshqaysysy qazynanyng ýiin aqshagha satyp alghan joq. Barlyghy da súrap aldy. Klassiygi de, basqasy da. Óz zamandastaryna “enbek etip satyp al” degen alabóten talap qoyghanyna týsine almadym.

Bilmeseng aitayyn, qazaq әdebiyetinde baspana aludyng ejelden qalyptasqan tómendegidey josyqtary bar: birinshisi — qalalyq әkimshilikting kezegine túryp, kezegi jetkende alu, ekinshisi – Jazushylar Odaghyna bólinetin baspana limiytinen alu; ýshinshisi — әkeden, atadan qalghan baspanany múralanu; tórtinshi, jana zamanda payda bolghan jol — ghayyptan sponsor tauyp, sonyng aqshasyna alu.

Eski jýie qúlap, jana nizam endi qalyptasyp jatqan alasapyran, beyuaqta әdebiyetke kelgen, kazarmadan kazarmagha, jataqhanadan jataqhanagha kóship jýrgen zamandastaryng — osy josyqtyng birde-bireuine iline almay qalghandar.

Memleket osy bizding jalaqymyzdan alghan salyqqa, yaghny biz tólep otyrghan salyqqa, jәne basqa tabys kózderinen zeynetkerlerdi asyraugha, jәne ýy salyp, baspanasyz jýrgenderdi baspanamen qamtamasyz etuge – mindetti. Sondyqtan Maraltay men Oraltay, Ámirhan men Jaras ýy súrasa, onyng esh sókettigi joq, ózining zandy qúqyghyn súrap otyr dep oilaymyn.

“... Endi kórkem shygharmalardy negizinen әdebiyet manynda jýrgender oqityn bolghandyqtan, olar mamandardyng kónilin kónshitetin dengeyde jazyluy kerek. Búghan “Men shedevrlerdi” dýniyege әkeletin edim, әtteng ýiim joq, kýiim joq...” degen uәj jýrmeydi”, “Aldymen jaghday, sodan son...” degen joqqa dәlel bola almaytyn siyaqty...” degen pikir aitypsyn.

Hosh. Biraq «At shappaydy, bap shabady» degen maqal da bar, estip pe edin? Men aitqan sóz emes, atang qazaqtan qalghan sóz. Sovet zamanynda, bizding klassikterimizge, pәlenbay bólmeli pәlenbay baspananyng ózi azdyq etetin. Jylyna bir-eki ret Moskva týbindegi Peredelkino, nemese Qyrymdaghy Kóktóbege baryp jazatyn.

Al jastardyng bar súraghany — meyli bir bólmeli, әiteuir baspana. Búnyng nesi sóket?

Mysalgha, Tolstoydyng bay iyeligi bolghan, ne ishem, ne kiyem demegen. Eshtenege alandamay jazghan. Turgenev te Baden-Baden siyaqty kurorttarda jyldap demalyp jatqan. Eshtenege kónil bólmey jazghan. Mýmkin Dostoevskiyding taghdyryn aldyma kóldeneng tartarsyn. IYә, bilem. Cherdakta, kamorkada túrghan, kreditorlardan qashyp jýrgen. Bәrin de bilem, oqyghanmyn. Sol Dostoevskiy sonday joqshylyqta jýrip, óresi Tolstoydan biyik shyqty. Ony da bilem. Biraq sol Dostoevskiyde Tolstoydyng dәuleti bolsa taghy da talay ghajayyp, mýmkin. “Aghayyndy Karamatovtardan” da óreli shygharma jazyp keter me edi, kim biledi? Kýndeliktegi jazbalaryna qaraghanda, soyy, biz bilgennen de biyik siyaqty ghoy.

Bizding jastardy orys klassikterine teneu— әbestik dersin. Kelisem. Teng emes... Mysaly Maraltay — Tolstoygha teng emes. Biraq sheberlik túrghysynan ghana. Al adamdyq qúqyq túrghysynan — ten. Sebebi, bәrimiz de Qúdaydyng qúlymyz.

Mynaday bir oqigha. 1987 jyldyng kókteminde orystyng bir top qayratkeri, ishinde birneshe jazushy da bar boluy kerek, Amerikagha baryp, halqynyng qúqyghyn aitamyn dep, qamaugha alynghan ýndis Peltiyerding hal-jaghdayyn bilip qaytty. Kelgennen keyin, Peltiyerding jatqan jeri kýisiz eken, ash eken t.t.t., a, darigha ýndisterding taghdyry ne degen ayanyshty edi dep, «Ah» úryp maqalalar jazdy. Dәl sol kezde jeltoqsan oqighasyna qatysqan bauyrlarymyz ben qaryndastarymyzdyng aldynghy lebi abaqtyda azaptalyp jatqan. Sonda oigha qaldym. Búl ne keremet? Óz «ýndisterin» qyryp-joyyp, adamdyqtan aiyryp, mal dәrejesinde ústaghysy keletin orystyng búnysy nesi? Búl ne mahabbat? Qayta ózining yntymaqtasy Amerikagha baryp, ýndisterindi typyr etkizbey ústa, keyin jer dauy bolmasyn desen, besiktegi balasyna deyin qyryp sal dep nege aqyl ýiretpeydi?

Nigilizmning ýlken-kishisi bolmaydy. Bazarbek bauyrym «Sol uaqyttyng jazushysy men oqyrmany. «Akutagava nege u iship óldi? Heminguey nege ózin-ózi atyp tastady? Esenin nege ózin mert etti? Garshin nege aqylynan adasty?..» degen saualdardyng jauabyn izdep, bas qatyratyn bolady» dep tizbelep kep ketkende jogharydaghy oqigha esime týsti.

IYә, shynynda da osy mәseleni kýndiz-týni oilaytyny, o dýniyelik bolyp ketken sol aqyn-jazushylardyng taghdyryn oilap kókiregi qars airylatyny kórinip túr. Biraq, men Akutagavanyng nege u iship ólgenin, Eseninning nege ózin-ózi mert etkenin... bilgim de kelmeydi. Áriyne, qabyrgham qayysady, әli de biraz jýre túrsa dýniyege taghy da talay jaqsy shygharma tuar edi dep qayghyram. Biraq, ólgeni ólip ketti, tirining salauatyn oilayyq. Pәlenshe men Týgenshe nege atylyp, asylyp, u iship óldi dep bas qatyrghansha, qandas, nәsildes bauyrlarymyz ben qaryndastarymyz nege baspanasyz jýr, olargha qalay kómektesuge bolady – osyghan bas qatyrayyq.

Orysta “Talanttargha kómektesu kerek, talantsyzdar ózderi-aq  búzyp-jaryp shyghady”  (“Talantam nado pomogati, bezdarnosty probiutsya samiy”) degen tamasha mәtel bar.

Bazarbek bauyrym, qoldan kelse talanttargha kómekteseyik. Jәne sózben emes, aqyl aityp emes — naqty ispen. Al kómektese almasaq, tym qúrmasa kóniline qayau týsirmeyik.

Ýisiz-kýisiz jýrgen adam ýshin baspana — kinәmshil taqyryp. Sondyqtan, bolashaqta, әr sózindi oilanyp sóilegenindi qalar edim.

Janynda jýrgen, osy ózindey-aq adam, sonday-aq arman-mýddesi bar, keudesinde osy senikindey auyratyn jýregi bar adamnyn, dostyng (!) mún-múqtajyna iyilmeu, iyilu bylay túrsyn, ózi jetkennen keyin kýle qarau, jýrgen jerinde mazaq qyla jýru bizding úrpaqqa – qyryqty ortalaghandargha agha buynnan, әdeby qariyalardan júghyp edi. Jәne búl zamannan kelgen syrqat emes. Zaman deytin bolsanyz, ol — it basyna irkit tógilgen sovet zamany bolatyn. Basqa nәsilder sovettik jýieni sarqa paydalandy. Paydalana almaghan, dәlirek aitqanda bir-birine paydalandyrmaghan jalghyz qazaq qana shyghar. Bezbýirektik, bir-birine meyirimsiz, qayyrymsyz bolu siyaqty últty túralatatyn azghyn әdet osy bizben, bizding úrpaqpen ketse eken deushi edim. Joq, ketpepti. Bizden ótip jastargha júghypty. Áriyne, ókinishti.

Osynsha sóilegenim ýshin keshirim ótinbeymin. Sebebi búl baspanasyz jýrgen qazaq baspana tapqansha jyrlana beretin taqyryp.

Endi, jastardyng әdeby oilaryna baylanysty bir-eki auyz pikir aitayyn (búghan bólek maqala arnau artyqtau bolar).

Bayqaghanym, jastarda asyp sóileu bar. Búny jastyqqa tәn romantikalyq pafos dep týsindim. Mysaly, Jaras bir sózinde “Biz qalqanqúlaq bir qyrghyzdyng balasy ertengi kýni әlem әdebiyetining múrnyn tesip, jetektep jýrmesine kepildik bere almaymyz” deydi. Aytmatovqa menzeu, Jaras bauyrym, Aytmatov XX ghasyrda payda bolghan, dәlirek aitqanda qoldan jasalghan kóp әdeby mifterding biri ghana. Aytmatov eshqashanda әlem әdebiyetining “múrnyn tesip” jetelep jýrgen emes. Sodan song әlem әdebiyetin nege jetelep jýru kerek? Búl antagonizm ruhynda tәrbiyelengen, mindetti týrde jenudi kózdeytin mәdeniyetting iynersiyasy. Óner men әdebiyette, jalpy jaqsyda jattyq joq, bәseke joq. Maraltay bauyrym da bir aghasynyng sózine jýginip bylay deydi: “Bir aghamyz “Fransuzdar men aghylshyndar bizding poeziyamyzdy ana tilimizde oqy alsa, sender basqa tirlikti bizge berip, ólenderinizdi jazynyzdar der edi. Olar mәdeniyetti halyq qoy” — dep әzildeytin”.

Aghanyng auzymen aitylsa da — astam sóz. Áriyne, adam boyynda belgili dәrejede últtyq maqtanysh sezimi boluy kerek. Biraq ol sezim astamshylyqqa ainalmau kerek. Mening oiymsha, jastar әlem әdebiyetin terenirek mengerse, búnday oidan aulaq bolar edi.

Maraltay bauyrym, jәne bir sózinde «...Alayda, qazir qolynda aqshasy bar kez kelgen adam kitabyn shygharyp, jәne ony jarnamalay alady. Búl qauipti. Ádebiyet atqoragha ainalmauy kerek” deydi. Aqsha tólep kitap shygharudy naryq әkeldi. Búl jerde kitaptyng sapasyn әngime etu, onyng qauipti ekenin aitu — әbestik, sebebi, búl jerde naryqtyng “aqsha — tauar” degen qarapayym biraq myzghymas mehanizmi júmys istep túr. Áriyne, naryq bәrin ornyna qoiyy kerek edi. Alayda olay bolmay shyqty, kerisinshe grafomaniya jana tynys aldy, jana biyikke kóterildi (naryq stihiyaly týrde damidy emes pe). Jalpy idiotizm men grafomaniyanyng psihologiyasyn týsindirip beru mýmkin emes. Sondyqtan búnday nәrselerge jýike tozdyryp keregi de joq shyghar.

Jaras qandy úrystargha qatysqan ótken zamannyng aqyn-jazushylary jayynda әngimeley otyryp bylay deydi: “Qalay desek te olardyng óz otanynan shalghayda jýrip bolashaq shygharmalaryna tin-ózek izdeuge úmtylys jasaghanyn biz joqqa shyghara alamyz ba?” Sәl-pәl ghana týzetu. Jazushyda eng әueli jazugha degen qabilet bolu kerek.Soghysqa baryp kelgennen kórkem shygharma tua salmaydy. Áriyne, maydan, soghys — jana әser, jana tәjiriybe. Alayda, shyn suretker ómir men ólimning tәjiriybesin ózining ishki dýniyesinen jaratady. Mysalgha, bizding maydanger jazushylarymyzdyng memuarlaryn, roman-povesterin oqyp otyrghanda qan menen qasiretting lebin seze almaysyz. Nege? Sebebi, maydangerlerding ishinde bir de bir iri suretker joq. Áriyne, qan keshken úrpaq, biraq týisingenin jetkize almaghan.

Bayron týrikterge qarsy soghysqa qatysudy, grekterdi qorghaudy hristiandyq paryzy sanaghan (olar, kәpir qabilasy, korolinen bastap eng songhy esik qaqty qúlyna deyin hristianshyl ghoy).

Heminguey Ispaniyadaghy, Europadaghy soghystargha óz erkimen barghan. Baruym, qatysuym - paryzym dep sanaghan. “Qosh bol, maydan!”, “Seni joqtap kýnirengen qonyrau” siyaqty tendesi joq shygharmalary jolshybay, osy maydan әserlerinen jazylghan.

Dumannyng “Mәngi jasaytyn óner, Akutagavanyng әngimesindegidey, qúrbandyqty talap etedi. Biraq ekining biri onday “erlik” jasay almasy anyq. Al, qúrbandyqsyz úly óner tuyndysyn jasay qoy qiyn” degen pikirine kelise almadym.

Akutagavanyng bir әngimesinde әldebir saray suretshisi óz qyzynyng ólimine sebepshi jәne kuә bolady, artynan sol kórgenin suretke ainaldyrady. Búl әngime janylmasam “Tozaq” dep atalady. Dumannyng aityp otyrghany osy әngime shyghar dep shamaladym. Osy joramalym ras bolsa, onda Duman әngimening bayybyna terendey almapty. Akutagavanyng aityp otyrghany – suretkerding óner aldyndaghy adaldyghy. Jazushy bar bolghany búl iydeyany asqyndyryp, giypertrofiya dәrejesine jetkizip beynelegen. Shygharma sayyn qúrbandyq shalu shart emes. Jauyr bolghan aqiqat bolsa da aitayyn — ómirsheng shygharma tek qana enbekpen dýniyege keledi.

Dәuren Berikqajynyng audarma jayly pikiri qatty únady. Ózi audarmashy boluy kerek. Tәrjime jayynda mazasyz oy ýstinde jýrgeni kórinedi. Bizde tikeley audarma óneri shynynda da aqsap túr. Biz orys tilinen ghana jaqsy audaramyz. Sovet zamanynda batys tilderinen tikeley audarudyng birdi-ekili sәtsiz eksperiymentteri bolghan. Mysaly, Medeubay Qúrmanov “Faustty” tikeley nemis tilinen audardy. Alayda audarmashy — aqyn emes edi. Sol sebepti audarma aqyndar sarabynan tómen bagha aldy. Almatydaghy Shet tilder instituty eshqashan kәsipqoy audarmashylardy dayyndamaghan, tek qana shet tilder múghalimderin dayarlaghan. Biraq ótken ghasyrda Qazaqstanda әlem tilderinen tikeley audarudyng birshama biyik dәrejege jetken mektebi bolghan siyaqty. Abay pәlenbay til bilgen. Ólenderinen esip kórinip túr. Odan bergidegi Túrmaghambet te shyghys tilderine jetik bolghan. “Shahnamany” parsy tilinen audarghan. Qalmaqan Ábdiqadyrov bir ózi birneshe til bilgen. “Myng bir týnnin” ayaghynda ólenmen bata bergende tipti monghol núsqalaryn audarghanyn aityp ketedi. Mine, osy tamasha dәstýrdi qayta jandandyrmaq kerek. Tәrjimashy bauyrymnyng barlyq oiyna qosylam.

Keyingi kezde ózining prozasymen kózge týsip jýrgen Aygýl Kemelbaevanyng tómendegidey syny oilaryn oqyghanda qynjylyp qaldym. «Qoghamda daghdarys kýsheyse, әdebiyette epigondyq sipat úlghayady. Búl qazirgi jas buynnyng bәz birinen bayqalyp ta jatyr. Biraq, ol – ótkinshi dýniye». Aygýl qaryndasym epigondyqty negativ maghynada týsinedi eken. Al, epigondyq – әdebiyettin, mәdeniyetting ekologiyasyn qúrap túrghan, saqtap túrghan asa mәndi element. Mysaly, Boborykin – Chehovtyng epigony. Orys әdebiyetining Chehovqa degen biyik qúrmetining belgisi, Chehovsha jazudyn, Chehovtyng kórkemdk prinipterining ornygha bastauynyng anyq belgisi. Z.Freyd – Dostoevskiyding epigony. E.M.Remark – Hemingueyding epigony. Qazan tónkerisining aldyndaghy demokratiyalyq baghyttaghy aqyndardyng barlyghy – Abaydyng epigony. «Qoghamdaghy daghdarys» pen «epigondyqtyn» arasynda nendey baylanys baryn týsine almadym. Epigondyq barlyq uaqytta qoghamnyng ruhany dengeyin jәne talghamynyng qalpyn tanytatyn belgi bolghan. Mening oiymsha, epigondyq jayly búnday pikirding ornyghuyna belgili dәrejede qazaq baspasózinde etek alghan әdeby sózsayystar sebep bolghan.

Kelesi orayda mynaday bir oy aitylady. «Ádeby eksperiyment – kóbine qúrghaq elikteuden aspaydy. Úly mәrtebeli klassikalyq әdebiyet ony mensinbesi aqiqat». Qaryndasym, «úly mәrtebeli klassikalyq әdebiyet» te... eksperiyment. Sәtti eksperiyment. Osy eksperiymentting arqasynda ol úly mәrtebeli klassikalyq әdebiyet bolyp túr. Jalpy, osy dýniyede bolyp jatqannyng barlyghy – eksperiyment. Vatikanda ótken soborlardyng birinde katolik shirkeuining qayratkerleri ghylym men bilimning songhy jetistikterin saraptay kele «jalghasyp jatqan jaratylys» («prodoljaysheesya tvoreniye») degen prinsipti qorytyp shyqqan. Yaghni, jaratylys – jalghasyp jatqan eksperiyment. Demek, osy ýzdiksiz jaratylysty, әli ornyghyp bitpegen jәne eshqashan ornyghyp bitpeytin bolmysty beyneleytin óner, miymesis te – eksperiyment.

Jәne bir sózinde Duman Ramazandy synay otyryp Aygýl qaryndasym bylay deydi «...Europa әdebiyetinde býtin bir simvolizm aghymy bastau alatyn Edgar Po men qarapayym jazatyn A.Kristiydi bir dengeyde atau qisynsyz...»

«Qarapayym jazatyn» A.Kristiyding kim ekenin atayyn. Ol – әielden shyqqan Konan Doyli, Dostoevskiyding tól shәkirti, onyng úly prinsipterin ary qaray damytushy, sujet qúrudyng tendesi joq sheberi, detektiv janryn bayandy belge shygharghan úly jazushy. Ol somdaghan miss Marpl, Erkuli Puaro siyaqty keyipkerler – әdebiyettegi әdilet pen izgilikting simvoly, mәngi jasaytyn beyneler. A.Kristiding ónerining úlylyghy – әdiletti jyrlauynda. Tergeude, tynshylyq iste әdilet pen adamgershilik, adamgha degen meyirim bolsa eken degen arman – úly qalamgerding shygharmalaryn kóktey ótetin leytmotiyv.

Detektiv te adam taghdyryn jyrlaydy. Basqa janrlardan aiyrmasy – adamdy ekstremalidyq situasiyagha qoyyp beyneleydi.

Bazarbek bauyrymnyng syny tolghanystary Nostradamustyng sәuegeyligin elestetedi eken. Áueli «Ádebiyet bolashaqta at tóbelindey az ghana toptyn, yaghni, әdebiyet tónireginde jýrgenderding әngimesi bolyp qalady» deydi de kelesi ainalymda-aq qazaq әdebiyetinde qayta órleu dәuiri (!) bastalady dep oiyn órbitip kete beredi. Sodan keyin endi bir sitata almasqanda, qaytadan «Kórkem prozanyng ishi emes, syrty jetiledi. Jetile beredi... Dәl sol uaqytta, jazushylyq, aqyndyq degeniniz ajy ghana «hobbiyge» ainalady», – dep taghy bir aunap týsedi. Filosofiyalyq kulibit siyaqty sәt sayyn qúbylyp, audarylyp-tónkerilip túrghan pikirding úshyghyna shyqqanda týsingenim – qazaq әdebiyeti tek qana әdeby әuletting isi bolyp qalady eken, jәne sol kezde qayta órleu (!) bastalady eken. «Bәlkim, XXI ghasyrdyng ekinshi jartysynda qazaqta 3-4 jazushy, 5-6 aqyn qalatyn shyghar» deydi sәuegey bauyrym. Búrynghy nómirlerining birnesheuinde «QÁ» «Aldaghy ghasyrda kim oqylatyn bolady?» degen saual tastaghan. Bazarbek bauyrymnyng búl prognozy sol saualgha keshigip bolsa da bergen jauaby siyaqty. Biraq men, myna pendeniz, mýldem basqasha oilaymyn. Mening oiymsha, qazaq, kókireginde namys qalsa, sonau kóne zamandardan tamyr tartqan jәne býgingi arnagha úlasqan bayyrghy әdebiyetin tolyqtay saqtaydy. Shyn әdebiyet – mәngi óskelen. Ádebiyetting abyroyy jazushylardyn, nemese shygharmalardyng sanymen emes – onyng adamger sipatymen, kórkemdik qúnymen ólshenedi. Sondyqtan ýstimizdegi ghasyrdyng ayaghyna qaray 5-6 aqyn, 3-4 jazushy qalatyn bolsa – ol da bir ózinshe erekshe әdeby zamananyng kórinisi bolatyn shyghar dep oilaymyn.

Osy súhbattastardyng ishinde maghan Dәuren Quattyng aitqan pikirleri erekshe әser etti. Formany taldau arqyly mazmúndy tanu – birshama biyik órege kóterilgen synshylyq qabiletting aighaghy. Men Dәurenge synnan qol ýzbe jәne mysaldar keltire otyryp taldaudy әdet qyl dep kenes berer edim.

Qoryta kele aitarym – jas әdebiyetshilerden ortaq qúlshynys, әdebiyet siyaqty kórkem әlemge degen shyn yqylas tanytyp otyrmyn. Búl jaqsy nyshan. Jәne bir aitarym – әdebiyetting 1 prosenti ghana talantqa tәueldi, al qalghan 99 prosenti bilimge, ýzdiksiz jetiluge jәne enbekke tәueldi. Sondyqtan aitarym, tabighattan daryghan qabiletke ghana senbey, talmay oqyndar, әlemdik mәdeniyetting jauhar qazynasynan meyilinshe susyndandar.

Agha úrpaq ini úrpaqqa osyny ghana ósiyet etken.

Abai.kz