Áriyne, asa auyr qylmysqa qatysy bar dep sanalghan osy qaskóilerding sýtten aq, sudan taza bop shyghuy barsha júrtty tanghaldyrdy. Kóp adamnyng týsinbeushiligin, ashu-yzasyn tughyzdy. Al zaldyng teng jartysyn alyp otyrghan qashqyndardyng әriptesteri óz quanyshtaryn jasyrghan da joq.

Desek te, zangerlerding aituynsha, osynau asa júmsaq sheshimning bir ýmittendirer túsy bar. Yaghni, Koshlyakqa «adam úrlady» degen kesimdi ókimning qúqyqtyq jalghasy boluy tiyis. Osy arqyly Vena soty qylmystyng sózsiz oryn alghanyn moyyndap otyr. Al qylmys bar bolsa, qylmyskerding aty erte me, kesh pe, әiteuir, ataluy tiyis. Ázirgi ýmit sol.

Sonymen, Venadaghy sottyng talay jyl boyyna qazaqstandyq rejimning qandyqol jazalaushylary bolyp tabylghan osy eki adamnyng kinәsiz dep ta­byluynyng sebebi nede?

Eng basty sebep – bizdegi biylikting 1995 jyly Ata Zanymyzdy ózgertkennen keyin barlyq ókilettikti bir adamnyng qolyna shoghyrlandyryp alyp, sot sekildi derbes biylik tarmaghyn biylep-tóstep, sol sot arqyly sayasy qarsylastaryn ondy-soldy jauapqa tartyp, masqara prosester arqyly barsha júrttyn, sonyng ishinde shetel auditoriyasynyng seniminen týpkilikti aiyrylyp qaluynda dep oilaymyn. Qazaqstandyq sotqa degen teris kózqaras osy proseske óz әserin, kesirin myqtap tiygizgen synayly.

Sot barysynda Músaev pen Koshlyaktyng qorghaushylary mynaday bir tezisti erttep alyp, sodan týspey qoydy: yaghni, “osydan biraz uaqyt búryn osy eki adamdy sottap, qos bankirdi úrlap, ayausyz óltirdi degen qazaqstandyq sottyng ýkimi – әdiletsiz әri zansyz! Óitkeni Qazaqstanda әdiletti sot joq! Sot tikeley atqarushy biylikke baghynyshty. Sol sebepti Músaev pen Koshlyak ta kinәsiz!”.

Mine, qanday qúqyqtyq kazuistika men qiytúrqylyq!

Jәne de osynau tújyrymmen kelispeuding ózi de qiyn, óitkeni shyn mәninde bizding sot sonday emes pe?!

Bir sózben, bizding biylik kezinde bireulerge ózi qazghan orgha ózi týsti.

Onyng ýstine osynau ekiúshty dәlelding sorpasyna mynaday bir kilkigen mayly túzdyq qosyluda: “Áliyev, Músaev pen Koshlyak – Qazaqstan ókimetine oppozisiya, olar biylikke qarsy shyghyp, ony әshkerelep jýrgen adamdar, olar sayasy qughyn-sýrginning qúrbandary, osy sotta taghylyp jatqan aiyptaular da sol repressiyanyng jalghasy”.

Sonyng dәleli retinde olar aiyptaushy elden birjolata ketken kezden bastap, preziydentti, ýki­metti synaghan sózderin dәlel retinde úsynyp jatyr. Ne uәj aitasyn, synaghandary, synap jatqandary ras. Áliyevting ózining búrynghy qayynatasy turaly atyshuly ki­tabynyng ózi ne túrady.

Osy tústa biz sózsiz sayasy astary bar bir ýlken moralidyq-etikalyq tyghyryqqa tirelgendeymiz. Oghan da býgingi biylikting ózi kinәli. Ol túiyqqa tireluding negizi eki týrli pikirding qarama-qayshylyghynda jatyr. Biri – kez kelgen azamat, onyng ishinde, keshegi sheneunikter men elbasy otbasynyng mýsheleri, sol biylikke syn aita alady, uaqyt kele, oppozisiya qataryna óte alady. Bireuge “oppozisiya bola almaysyn” deuding ózi demokratiyagha jatpaydy. Ekinshisi – keshe ózi oppozisiyany, erkin biznesti, óz qarsylastaryn ayausyz qanaghan, qudalaghan, óltirgen, úryp-soqqan azamattar sol oppozisiyanyng qataryna kirip ketken bolyp, “maghan taghylghan aiyptyng bәrining sayasy astary bar!” degen uәjben ózine sayasy qorghan taba salady. Yaghni, keshegi qanisherler ónin ainaldyryp, bir kýnning ishinde halyq jaqtaushylary bop shygha keledi. Al Batysta “adam qúqy men sayasy bostandyq” degen úghymdargha kózqaras qanday ekeni o bastan belgili.

Osy keregharlyqtyng sheshimin taba almay, Venada bolghan sotta oryn alghan qúqyqtyq nonsensten qútyla almaymyz! Óitkeni býgin biylikting ishinde jýrip, onyng bylyqtaryna әbden bylghanghan (bәlkim, qoly qangha malynghan!) keybir túlghalar kýni erteng osy әliyevter men músaevtar sekildi “oppozisiya” bolyp jatpasyna kim kepil? Óitkeni basyna is týskende shetel asyp, dereu biylik turaly birneshe syny maqala jariyalap, kerek deseniz, Áliyev sekildi “Azat Qazaqstannyng ýkimeti” degen aty bar da zaty joq úiym qúryp, ony ózine tiyisti sayasy qalqan etu olar ýshin týk emes qoy.

Onyng ýstine qaltasy qalyng olar sol kezde oppozisiya qatarynda jýretin (qazir de jýrgen) keybir keshegi әriptesterimizdi óz jaqtastaryna ainaldyryp aluy da qiyn emes. Áytpese, Venadaghy sot kezinde Áliyev pen Músaevty býgingi kýnge deyin Múhtar Áblyazovting komandasy bolyp kelgen, oppozisiya qatarynda talay jyl jýrip, shetelde ornyghyp alghan birqatar túlghalar qoldap shyqqanyn qalay týsinuge bolady?

Adamda, әsirese, sayasatqa aralasyp, el aldynda sóz sóilep jýrgenderde “birizdilik, búryn ait­qan sózderine beriktik” degen ishki ústanym boluy kerek emes pe? Kýni keshe ghana ózderining bas әriptesi Múhtar Áblyazovti asqan zúlymdyqpen qudalap, týrmege jauyp, adam aitqysyz azapqa salghan adamdardy ol toptyng endigi jerde qorghap jatuyn óz basym óreskeldik dep tanimyn. Eng bolmaghanda, aldymen ózderin osynshama jyl qarjylandyryp kelgen Múhtargha jasalghan qylmystary haqynda súrau salmay ma?! Álde ol adamdardyng moralidyq kriyteriyleri mýldem basqa ma?

Tipti qaza tapqan bankirlerding otbasy mýshelerine qoldau kór­setip, Venagha barghan biz sekildi adamdargha “olardy Aqorda satyp alghan, olar ÚQK-ning soyylyn soghyp jýr, sol ýshin aqsha alghan” degen auyr aiyp taghudan tartynbay jatyr emes pe? Álde júrttyng bәri tek aqshamen qimyl-әreket jasaydy dep oilay ma eken olar? Sonda qayghyly otbasyn demeu, oghan janashyrlyq tanytu, qiyn sәtte, sonyng ishinde, sotqa baryp, qasynda bolu degen adamgershilikting qarapayym isharalary da satylatyn bolghany ma?!

Ayyptap sóilegen avstriyalyq prokurorlardyng sózderin tyndadym. Biri – mekteptegi múghalima sekildi meylinshe jýieli әri tәp­tishtep sóileydi eken. Qylmystyng hronologiyasyn әr minutyna deyin tarqatyp, tizbelep berdi. Ekinshisi asa talantty, tipti keremet sheshen eken! Keltirgen uәjderi de, óz oiyn jetizu stiyli de tamasha. Alqa biylerge “Aldarynyzda kýlimsirep otyrghan Músaev arnayy qyzmetting mektebinen ótken, onyng kiyip alghan maskasyna qarap, aldanyp qalmanyzdar!” – deuinde de biraz gәp jat­qan sekildi. Músaev shynymen de sot zalynda ayaghyn ayaghyna salyp, týk bolmaghanday, jylmiyp otyrghan edi.

Ayyptaushylardyng advokattary da qarap qalghan joq. Biri tipti sózining ishine poeziya elementterin qosyp, ólendetip jatty. Bir qy­zyghy, olar osydan segiz jyl búryn Almatyda bolghan qylmystan góri, Áliyev, Músaev jәne Koshlyakty Aqorda tek qana olardyng sayasy kózqarasy ýshin sotqa tartyp jatqanyn basa aita berdi. Sol kýni sot zalynda eki ghana familiya qaytalandy. Biri – preziydent Núrsúltan Nazarbaev. Ekinshisi – osy sotta Qazaqstan jaghynyng mýddesin qor­ghaghan ataqty advokat Lanskiy. Aytpaqshy, osy uaqyt ishinde shetel basylymdarynda Lanskiyding zandyq kompaniyasyna qarsy birqatar syny maqala jariyalanypty. Ayyptalushylar jaghy sol túsyna erekshe toqtaldy.

Áriyne, “qara piargha” negizdilgen ol maqalalar qarsylas jaqtyng tapsyrysymen jazyluy әbden mýmkin. Biraq qaytkenmen de, meninshe, joghalghan bankirlerge jәrdem jasap jatqan osy kompaniya ózine aitylghan aiyptargha qarsy túshymdy jauap berip, abyroyyn qorghap qaluy tiyis.

Músaev songhy sózinde: “Búl – taza sayasy prosess. Qylmystyq әreketterge mening esh qatysym joq”, - dep qysqa qaytardy.

Al Koshlyak bolsa, nemisshe jazyl­ghan mәtindi oqyp berdi. Ol da ózin sayasy qughyndaudyng qúrbany retinde kórsetuge tyrysyp-aq baqty. “Maghan, mening otbasyma jana otan bol­ghan Avstriyagha dәn rizamyn” degen synayda sóz qatty. Sózining sonynda ýsh ret shoqynyp ta aldy... “Net­ken әrtistik!” dep qaldym.

Eki kýn boyyna sot zalynda otyrghanda kóptegen oy keldi. Sonyng biri – nege japa shekken bir qazaq aiypty dep sanaghan basqa qazaqpen Astana ne Almatyda emes, sonau Europanyng tórindegi Venada sottasugha mәjbýr?

Óitkeni zalda otyrghan segiz adamnan qúralghan alqa biylerge qarap otyrsam, Qazaqstandaghy bizge beseneden belgili esimder men jayttardy olar, әriyne, bil­meydi. Óitkeni olardyng ishinde óz kýnin ózderi kórip jýrgender, sayasattan, geosayasattan mýldem aulaq qarapayym júmyskerler, ýide otyrghandar bar. “Qaydaghy bir” Qazaqstandaghy jaghdaydy, onyng ishki sayasatynyng býge-shigesin olar qaydan bile qoysyn. Zardap shekkender men aiyptalushylardyng aty-jóni de olargha tanys emestigi týsinikti.

Solay bola túra, aiyptalushynyng kinәli ne kinәli emestigin dәl osy segiz adam sheshti! Sot prosesin basynan bastap baqylap, songhy otyrysyna tikeley kuә bolyp, “bizding biylik shyn mәninde osy eki qyl­myskerdi jazalap, elge qaytarghysy keldi” degenge men osy joly onsha sene qoymadym. Onyng eki týrli sebebi bar.

Nege qolynda bar mýmkinshilik bola túra, bizding biylik sottalushylardyng shynayy qylmyskerlik bet-әlpetin Venada barynsha badyraytyp kórsetu ýshin Áliyev pen Músaev­tyng arnayy qyzmetting basshylyghynda jýrgen kezinde olardan zardap kórgen, qughyn-sýrginge úshyraghan japa shekkender men kuәlerdi toptap-toptap sol sotqa aparmady? Mәselen, men de oppozisiyalyq әriptesterime, óz basyma, otbasy mýshelerine de tikeley qatysy bar talay-talay әngimeni sherter edim ghoy. Sayasatty aitpaghanda, osy eki adam reyderlik jasap, әlim­jet­tikpen biznesin tartyp alghan kәsipkerler qanshama! Asa qauipti “ýshtiktin” tizesi batqandar sol sotta sóilep, olargha degen aiyptardyng eshqanday sayasy astary joq ekendigin, kerisinshe, olardyng ózderi kezinde oppozisiyany mey­linshe qudalaghanyn aitqanda, bәlkim, alqa biylerding sheshimi basqasha bolar ma edi? Mәselen, sol kuәlardyng arasynan kezinde Áliyev pen Músaevtyng birge jýrgen, tonnyng ishki bauynday aralasyp, olardyng kim ekenin biletin, shynayy psihologiyalyq portretterin bere alatyn nebir shendilerdi kóre almadyq. Nege olar tergeu amaldary men sot prosesine qatyspady? Álde, Áliyev ómirden ótse de, әliyev­shina әli әlinde, bәlesinen aulaq dep, ýrkip jýr me?

Ekinshi sebep aqparattyq alanda jatyr. Qarap otyrsanyz, qazaqstandyq BAQ-ta Venadaghy sot turaly kóp jazylyp jatqan joq. Birdi-ekili tәuelsiz basylym ghana sózge tiyek etude. Osynau ýnsizdikti óz basym biylikting tikeley tapsyrmasy dep bilemin. Áliyev, Músaev pen Koshlyaktyng shynayy bet-perdesin ashyp, tiyisti qoghamdyq pikir qalyptastyru turaly Aqordada eshkim de bas qatyryp jatqan joq. Mýmkin, ondaghylar “sot prosesine aqparattyq qoldau kórsetilse, ertengi kýni ózimizding de artymyz ashylyp qalar” dep qorqa ma? Kim bilipti...

Bir nәrse aiqyn: osy proseste biylik búghan deyin bolyp kórmegen bir myqty mýmkindikti paydalana almady. Yaghni, óz ishinen shyqqan shúbar jylandardy jazalap, reti kelse, elge jetkizu degen ózining tilegi men qoghamda qalyptasqan osy “ýshtikke” degen teris kózqaras iyelerining de olardy jauapqa tartu kerek degen niyetin úshtastyra almady!

... Oppozisiyada jýrip kóp nәrseni kórdim. Búl joly da men ýshin eng qiyny qylmyskerlerdi aqtap jibergen Vena sotynyng ýkimin estigen bankirlerding tuystarynyng kózine qarau boldy. Temirәliyevting sonau Atyraudan kelgen әkesi men sheshesi Músaev pen Koshlyaktyng aqtalghanyn óz qúlaghymen estidi de, qoldaryn bir siltep, eshnәrse demesten, taksiyge qaray kete bardy. Armangýl Qapasheva da ne aitaryn bilmey, abdyrap qalghanday bop kórindi maghan. Al Aybar Hasenovting jap-jas qyzy: “Sot ýkiminde mening әkemning aty tipti de atalmady ghoy!”, – dep, bulygha jylap jatty. Sirә, sol kóz jasy jibermeydi-au, qos bankirdi ayausyz óltirgen qas­kóilerdi!

Ánsheyinde sóz taba qoyatyn men dәl sol sәtte olargha qanday júbatu sóz aitarymdy bilmey otyrdym olardyng janynda. Sot prosesine dayyndalu isine jәne onyng barysyna esh qatysym bolmasa da, el ókili retinde men ózimdi solardyng aldynda kinәli sezindim. Sol sezimmen Venadan Almatygha qaray jol tarttym...

Osy kýnderi men qanshama jaysangha kópe-kórineu qiyanat jasaghan Músaev pen Koshlyaktyng dәl qazir Vena sekildi әp-әsem qalada taltandap jýrgenin kóz aldyma elestetsem, birtýrli bolyp qalamyn. Tútas bir memleketting ózderine týk istey almaghanyn olar qalanyng bir qymbat meyramhanasynda, sapaly avstriyalyq sharapty simire otyryp, masattana әngimelegen shyghar.

Osy orayda men o bastan óz júbayy men onyng joldasynyng taghdyryn anyqtaugha tikeley aralasyp, bar qiyndyq pen qauip-qaterden qaymyqpay, shýberekke jan týiip, tәuekelge bel buyp, Áliyev-Músaev sekildi asa yqpaldy әri bay tandemge qarsy shyqqan jәne sol betinen osy kýnge deyin qaytpaghan Armangýl Qapasheva sekildi qazaq qyzynyng erekshe rólin atamasam bolmas. Osy jaghdayda men ony tipti ayap kettim. Óitkeni aqiqat pen әdilettikti izdegen onyng qyzmeti jogharyda men ataghan biylik tarapynan ketken kemshilikterge tap bolyp jatyr. Biylikting tym sauatsyz әreket­teri men onyng lobbistik qimyldaryna qatysty aitylghan syn Armangýlge de óz kólenkesin týsirip jatqany qisynsyz.

Áriyne, búl sotpen is bitpeydi. Avstriya prokuraturasy, bankirler otbasylarynyng qorghaushylary isti qayta qarau turaly úsynys-talaptaryn jazdy. Yaghni, sot jalghasady. Biraq men Venadaghy sotty Tәuelsiz Qazaqstanda oryn alghan barsha saya­sy astary bar sottardyng bir bóligi retinde ghana qabyldaymyn.

Alda ýlken sot bar. Sonyng ishin­de osy jyldar boyyna Áliyev pen Músaev sekildi eldegi erkin oily azamattargha qysym jasap, qúpiya qimyl-әreket arqyly olardyng obalyna qalghan biylikbasty túlghalargha qatysty tergeu men sottar. Men osy kýnning ózinde ol sottargha kimder tartylatynyn sezip otyrmyn. Sol sottarda ne aitaryn, qalay aqtalaryn, kimdi kuәlikke tartaryn ol adamdar osy bastan oilana berui tiyis! Birinshi sot – halyq, ekinshi sot – tariyh!

Sonymen, sot kele jatyr! Ázirleninder! Talap qongha, kuә bolugha jәne jauap beruge dayyn bolyndar!