Beyjing biyligindegi  Shynjang Úighyr Avtonomiyasynda ghúmyr keship jatqan úighyrlargha Týrkiya asa alandauly. Ramazan aiynda Shyghys Týrkistangha Týrkiyanyng nazary tipti de qatty aua bastady. Qytay ýkimetining memlekettik qyzmettegi shynjandyqtargha oraza ústauyna tiym saluy jәne 18 jasqa tolmaghandargha meshitke kiruin shekteui, sonday-aq erlerding saqal qongy men qyzdardyng oranuyna shek qoyyluy Týrkiya halqynyng narazylyghyn tudyruda.

 Ýlken qalalarda týrli demonstrasiyalar men qarsylyq sheruleri bolyp ótse, әleumettik jelilerdegi kóptegen Týrkiya azamattary profili suretterin Shyghys Týrkistan(Úighyrstan) tuy sanalyp jýrgen kók týsti, ay júldyzdy bayraqpen belgilep alghan.

Ramazan aiy bastalysymen, qytaydaghy úighyrlardyng jayyna alandaghan Týrkiya Ankaradaghy Qytay elshiligine óz narazylyghyn bildirip, Qytaydaghy músylmandargha qysym jasamauyn súraghan.

Songhy kýnderde Týrkiya ýkimeti osy elde sayahattap jýrgen Qytay turistterine qarata habarlandyru taratty. Habarlandyruda: Turistterding jalghyz jýrmeuin, qanday da bir qaqtyghystar men demonstrasiyalardy foto jәne viydeo estelikke almauyn talap etken.  Týrikting RADİKAL agenttigining jazuynsha, Qytaydyng músylmandargha qarsy ústanyp otyrghan sayasatyna qarsy Týrikter qytaylyq turistterge soqtygha bastaghan. Tipti, Ystambúlda bir kýn búryn týrikter koreylik turistterdi de qytay sanap nysanagha alyp, kýsh kórsetken.

Óz kezeginde Qytaydyng Syrtqy Ister Ministri Hua Chuniyn: «Býgingi kýnde Týrkiyanyng ózinde bar mәlimetterdi naqtylauyn talap etemiz, al, otandastarymyzgha jasaghan habarlandyruyna alandaulymyz», - dep mәlimdeme jasady. Ol sonday-aq: «Shynjannyng tútas halqy Qytay konstitusiyasyna say diny senim bostandyghyna iye. Týrik tarapy bizge týsinistik tanytady dep senemiz», - deydi óz sózinde.

Týrkiyagha týrli joldarmen keletin shynjandyqtar kóp. Olar kele sala Týrkiyadan «qytaydyng qysymyndamyz» dep sayasy baspana súrap jatady. Týrkiya biyligi de úighyrlargha kóptegen jenildikter jasap, sheksiz qamqorlyq kórsetip keledi. Alayda, Qytayda tuyp-ósken, әri Týrkiyada bir jyldan beri jýrgen azamat retinde jaghdaydy tómendegidey baghamdaugha bolady: Úighyrlar kóbine Shynjandaghy jaghdaydy dabyraytyp, týimedeydi týiedey etip kórsetedi. Sonday-aq, Shynjanda jasap jatqan Úighyrdan basqa da, qazaq, qyrghyz, dýngen siyaqty músylman halyqtar bar ekenin úmytyp ketedi. Shynjang sózimen qosarlanyp túrghan «Úighyr avtonomiyasyn» paydalanyp, Týrikterge babalyq etip jýrgen úighyrlar kóbine Shynjandy tek úighyrdyng menshigi retinde sipattap, ózderin mýlde ozbyrlyqtyn, qudalaudyng astynda qalghanday kórsetedi. Sonymen qatar, Shyghys Týrkistan memleketin qúru jolynda XX ghasyrda tek úighyrlar sansyz kóterilis jasady, kóp qan tókti dep jansaq aqparat berip keledi. Anyghynda qytaygha bir qadam bolsyn jaqyn otyrghan dýngender XX ghasyrdyng bas kezinde bostandyq ýshin kóptegen qandy kóterilister jasady. Al, jarty Shynjandy, Shyghys Týrkistannyng soltýstigin meken etken qazaqtar erte oyanyp, bostandyq ýshin atqa mingen. Búl tústa qauyn egip, ýzim keptirip jýrgen úighyrlar qazaqtar qúrghan Shyghys Týrkistan memleketin biz qúrdyq jep jar salyp jýr Týrkiyada. Anyghynda olardyng qúrghan Jeti Shar(Shahar) ýkimeti qazaqtar qúrghan Shyghys Týrkistannan keyin dýniyege kelgen bolatyn. Altaydan gimalay asyp Anadoly ketken qazaqtardy jolshybay tonaghandary da bar. Tariyhqa kirmey-aq qoyghannyng ózinde, Qytayda meken etip jatqan úighyrlar songhy 20 jyldyng ishinde kóptegen josparsyz jәne әsire radikaldy bas kóteruler jasady. Áriyne búnyng zardabyn ózderi ghana tartty. Olardyng keyingi jyldary últy qytay azamattar men qytaylar kóp jýretin qoghamdyq oryndargha týrli qandy shabuyldar jasauy Qytaydyng shengelin qystyra týspese bosatqan emes. Búl óz kezeginde Batys Qytaygha asa nazar salmay, jergilikti halyqtardyng momyndyghyna shәk keltirmey kele jatqan Qytay biyligining Shynjangha qatysty sayasatyn asqyndyryp jiberdi.

Úighyrlardyng kóterile bastaghanyna alandaghan olar qytay azamattardy Shynjangha kóptep jiberip, olardyng sanyna jergilikti halyqtardan әldeqayda asyryp jiberdi. Tipti Qytay parlamentinde Shynjannyng avtonomiyalyq dәrejesin alyp tastau turaly úsynystar kóterilude(1950 jyly bitimge say, Shynjannyng biyligi úighyr últynyng qolynda boluy tiyis bolghan, onyng ishinde Ile Qazaq avtonomiyaly oblysy, Qyzylsu Qyrghyz Avtonomiyaly oblysy siyaqty jekeley bes oblystyng biyligi jergilikti halyqtardyng qolynda boluy tiyis). Búnday sayasattan Shynjandaghy basqa da músylman últtar qatty zardap shegude. Qytaydyng oqu-aghartu baghdarlamasynda barlyq pәnderding qytay tilinde oqytylugha jedel kóshui, Ontýstik Shynjangha basqa da músylman últtardan últtyq әskerlerding jasaqtalyp jiberui... búlardyng bәri jergilikti halyqtardyng qytaylana týsuin tezdetpese bir jaqsylyq әkeletin dýnie emes. Al, úighyrlardyng aqiqattan alystau ketip, zorlandyq, zobalangha týstik dep baybalam saluy úighyrmen birge basqa da jergilikti últtardy qytaydyng qylbúrauyna jaqyndata týsuden basqa payda әkelmeydi. Tili jaqyn bolghan song qytaygha jútylyp bara jatqan dýngendi bylay qoyghanda, ondaghy eki million qazaq pen azdaghan qyrghyzdyng jany úighyrdan artyq emes. Úighyrdyng basyna ne kelse basqagha sol kelmek. Biz, әriyne úighyrdyng bostandyq jolyndaghy arman-múratyn tolyqtay qúrmetteymiz. Degenmen de jargha jyghatyn jansaqtyqpen jalqy oilanbay, sabyrmen is qylsa deymiz.

Núrghaly Núrtay

Abai.kz