بەيجىڭ بيلىگىندەگى  شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونومياسىندا عۇمىر كەشىپ جاتقان ۇيعىرلارعا تۇركيا اسا الاڭداۋلى. رامازان ايىندا شىعىس تۇركىستانعا تۇركيانىڭ نازارى ءتىپتى دە قاتتى اۋا باستادى. قىتاي ۇكىمەتىنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى شىڭجاڭدىقتارعا ورازا ۇستاۋىنا تيىم سالۋى جانە 18 جاسقا تولماعاندارعا مەشىتكە كىرۋىن شەكتەۋى، سونداي-اق ەرلەردىڭ ساقال قويۋى مەن قىزداردىڭ ورانۋىنا شەك قويىلۋى تۇركيا حالقىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىرۋدا.

 ۇلكەن قالالاردا ءتۇرلى دەمونستراتسيالار مەن قارسىلىق شەرۋلەرى بولىپ وتسە، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى كوپتەگەن تۇركيا ازاماتتارى پروفيل سۋرەتتەرىن شىعىس تۇركىستان(ۇيعىرستان) تۋى سانالىپ جۇرگەن كوك ءتۇستى، اي جۇلدىزدى بايراقپەن بەلگىلەپ العان.

رامازان ايى باستالىسىمەن، قىتايداعى ۇيعىرلاردىڭ جايىنا الاڭداعان تۇركيا انكاراداعى قىتاي ەلشىلىگىنە ءوز نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ، قىتايداعى مۇسىلماندارعا قىسىم جاساماۋىن سۇراعان.

سوڭعى كۇندەردە تۇركيا ۇكىمەتى وسى ەلدە ساياحاتتاپ جۇرگەن قىتاي تۋريستتەرىنە قاراتا حابارلاندىرۋ تاراتتى. حابارلاندىرۋدا: تۋريستتەردىڭ جالعىز جۇرمەۋىن، قانداي دا ءبىر قاقتىعىستار مەن دەمونستراتسيالاردى فوتو جانە ۆيدەو ەستەلىككە الماۋىن تالاپ ەتكەن.  تۇرىكتىڭ RADİKAL اگەنتتىگىنىڭ جازۋىنشا، قىتايدىڭ مۇسىلماندارعا قارسى ۇستانىپ وتىرعان ساياساتىنا قارسى تۇرىكتەر قىتايلىق تۋريستتەرگە سوقتىعا باستاعان. ءتىپتى، ىستامبۇلدا ءبىر كۇن بۇرىن تۇرىكتەر كورەيلىك تۋريستتەردى دە قىتاي ساناپ نىساناعا الىپ، كۇش كورسەتكەن.

ءوز كەزەگىندە قىتايدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى حۋا چۋنيڭ: «بۇگىنگى كۇندە تۇركيانىڭ وزىندە بار مالىمەتتەردى ناقتىلاۋىن تالاپ ەتەمىز، ال، وتانداستارىمىزعا جاساعان حابارلاندىرۋىنا الاڭداۋلىمىز»، - دەپ مالىمدەمە جاسادى. ول سونداي-اق: «شىڭجاڭنىڭ تۇتاس حالقى قىتاي كونستيتۋتسياسىنا ساي ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا يە. تۇرىك تاراپى بىزگە تۇسىنىستىك تانىتادى دەپ سەنەمىز»، - دەيدى ءوز سوزىندە.

تۇركياعا ءتۇرلى جولدارمەن كەلەتىن شىڭجاڭدىقتار كوپ. ولار كەلە سالا تۇركيادان «قىتايدىڭ قىسىمىندامىز» دەپ ساياسي باسپانا سۇراپ جاتادى. تۇركيا بيلىگى دە ۇيعىرلارعا كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر جاساپ، شەكسىز قامقورلىق كورسەتىپ كەلەدى. الايدا، قىتايدا تۋىپ-وسكەن، ءارى تۇركيادا ءبىر جىلدان بەرى جۇرگەن ازامات رەتىندە جاعدايدى تومەندەگىدەي باعامداۋعا بولادى: ۇيعىرلار كوبىنە شىڭجاڭداعى جاعدايدى دابىرايتىپ، تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ كورسەتەدى. سونداي-اق، شىڭجاڭدا جاساپ جاتقان ۇيعىردان باسقا دا، قازاق، قىرعىز، دۇنگەن سياقتى مۇسىلمان حالىقتار بار ەكەنىن ۇمىتىپ كەتەدى. شىڭجاڭ سوزىمەن قوسارلانىپ تۇرعان «ۇيعىر اۆتونومياسىن» پايدالانىپ، تۇرىكتەرگە بابالىق ەتىپ جۇرگەن ۇيعىرلار كوبىنە شىڭجاڭدى تەك ۇيعىردىڭ مەنشىگى رەتىندە سيپاتتاپ، وزدەرىن مۇلدە وزبىرلىقتىڭ، قۋدالاۋدىڭ استىندا قالعانداي كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، شىعىس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋ جولىندا XX عاسىردا تەك ۇيعىرلار سانسىز كوتەرىلىس جاسادى، كوپ قان توكتى دەپ جاڭساق اقپارات بەرىپ كەلەدى. انىعىندا قىتايعا ءبىر قادام بولسىن جاقىن وتىرعان دۇنگەندەر XX عاسىردىڭ باس كەزىندە بوستاندىق ءۇشىن كوپتەگەن قاندى كوتەرىلىستەر جاسادى. ال، جارتى شىڭجاڭدى، شىعىس تۇركىستاننىڭ سولتۇستىگىن مەكەن ەتكەن قازاقتار ەرتە ويانىپ، بوستاندىق ءۇشىن اتقا مىنگەن. بۇل تۇستا قاۋىن ەگىپ، ءۇزىم كەپتىرىپ جۇرگەن ۇيعىرلار قازاقتار قۇرعان شىعىس تۇركىستان مەملەكەتىن ءبىز قۇردىق جەپ جار سالىپ ءجۇر تۇركيادا. انىعىندا ولاردىڭ قۇرعان جەتى شار(شاھار) ۇكىمەتى قازاقتار قۇرعان شىعىس تۇركىستاننان كەيىن دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن. التايدان گيمالاي اسىپ انادولى كەتكەن قازاقتاردى جولشىباي توناعاندارى دا بار. تاريحقا كىرمەي-اق قويعاننىڭ وزىندە، قىتايدا مەكەن ەتىپ جاتقان ۇيعىرلار سوڭعى 20 جىلدىڭ ىشىندە كوپتەگەن جوسپارسىز جانە اسىرە راديكالدى باس كوتەرۋلەر جاسادى. ارينە بۇنىڭ زاردابىن وزدەرى عانا تارتتى. ولاردىڭ كەيىنگى جىلدارى ۇلتى قىتاي ازاماتتار مەن قىتايلار كوپ جۇرەتىن قوعامدىق ورىندارعا ءتۇرلى قاندى شابۋىلدار جاساۋى قىتايدىڭ شەڭگەلىن قىستىرا تۇسپەسە بوساتقان ەمەس. بۇل ءوز كەزەگىندە باتىس قىتايعا اسا نازار سالماي، جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ مومىندىعىنا شاك كەلتىرمەي كەلە جاتقان قىتاي بيلىگىنىڭ شىڭجاڭعا قاتىستى ساياساتىن اسقىندىرىپ جىبەردى.

ۇيعىرلاردىڭ كوتەرىلە باستاعانىنا الاڭداعان ولار قىتاي ازاماتتاردى شىڭجاڭعا كوپتەپ جىبەرىپ، ولاردىڭ سانىنا جەرگىلىكتى حالىقتاردان الدەقايدا اسىرىپ جىبەردى. ءتىپتى قىتاي پارلامەنتىندە شىڭجاڭنىڭ اۆتونوميالىق دارەجەسىن الىپ تاستاۋ تۋرالى ۇسىنىستار كوتەرىلۋدە(1950 جىلى بىتىمگە ساي، شىڭجاڭنىڭ بيلىگى ۇيعىر ۇلتىنىڭ قولىندا بولۋى ءتيىس بولعان، ونىڭ ىشىندە ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسى سياقتى جەكەلەي بەس وبلىستىڭ بيلىگى جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ قولىندا بولۋى ءتيىس). بۇنداي ساياساتتان شىڭجاڭداعى باسقا دا مۇسىلمان ۇلتتار قاتتى زارداپ شەگۋدە. قىتايدىڭ وقۋ-اعارتۋ باعدارلاماسىندا بارلىق پاندەردىڭ قىتاي تىلىندە وقىتىلۋعا جەدەل كوشۋى، وڭتۇستىك شىڭجاڭعا باسقا دا مۇسىلمان ۇلتتاردان ۇلتتىق اسكەرلەردىڭ جاساقتالىپ جىبەرۋى... بۇلاردىڭ ءبارى جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ قىتايلانا ءتۇسۋىن تەزدەتپەسە ءبىر جاقسىلىق اكەلەتىن دۇنيە ەمەس. ال، ۇيعىرلاردىڭ اقيقاتتان الىستاۋ كەتىپ، زورلاندىق، زوبالاڭعا تۇستىك دەپ بايبالام سالۋى ۇيعىرمەن بىرگە باسقا دا جەرگىلىكتى ۇلتتاردى قىتايدىڭ قىلبۇراۋىنا جاقىنداتا تۇسۋدەن باسقا پايدا اكەلمەيدى. ءتىلى جاقىن بولعان سوڭ قىتايعا جۇتىلىپ بارا جاتقان دۇنگەندى بىلاي قويعاندا، ونداعى ەكى ميلليون قازاق پەن ازداعان قىرعىزدىڭ جانى ۇيعىردان ارتىق ەمەس. ۇيعىردىڭ باسىنا نە كەلسە باسقاعا سول كەلمەك. ءبىز، ارينە ۇيعىردىڭ بوستاندىق جولىنداعى ارمان-مۇراتىن تولىقتاي قۇرمەتتەيمىز. دەگەنمەن دە جارعا جىعاتىن جاڭساقتىقپەن جالقى ويلانباي، سابىرمەن ءىس قىلسا دەيمىز.

نۇرعالي نۇرتاي

Abai.kz