120 mln. dollargha baghalandy!

Abstraksiyalyq qúbylys – aighaydy, adamzattyng aighayyn, janynyng kýizelisin qylqalam arqyly beyneleuge bola ma? Norveg suretshisi Edvard Munk adamnyng jan kýizelisin «taza әri kózge kórinetin kýiinde» beyneledi. Búl janalyq edi. Desek te, aighaydy qylqalam arqyly sipattaudyng ózi kýmәndi nәrse. Óitkeni, ol – jivopisi. Jivopisi qashan da ýnsiz. Al Munk kartinasynan aighay shyghugha tiyisti bolatyn. Munkting sheberligining arqasynda sol aighay polotno arqyly kórermen qúlaghyna estildi. Tuyndynyng keremeti de sonda.

Kartina adamdargha nesimen únady?  Óitkeni, ondaghy obraz – ýreyli. Zәreni úshyratyn kórinis. Soghan qaramastan adamdargha ghajayyp jaghdayda únap túr. Naqty ómirde kartina anau aitqanday erekshe әser bermeydi. Onyng tylsymy da sonda. Kartinada tansyq bir asa tereng mәn men maghyna bar. Yaghny ýrey men alannyng naqty kórinisi. «Ayghay» –  kýrdeli obraz. Adamdy sonysymen bauraydy. Tipti, ony әlemdik dengeyde «Mona Lizadan» da joghary baghalanady deushiler bar. Qazirgi týsinikte ol – jay ghana beyne emes. Onda búqaralyq mәdeniyet tetikteri arqyly bizding psihikamyzgha sinip, keninen taraghan bir nyshan bayqalady.

 Daryn jylaghanda – dýnie tenseledi...

Býgingi kýnge deyin «Ayghaydyn» 105 núsqasy saqtalghan. 1893 jylmen merzimdeletin «Ayghaydyn» bastapqy núsqasy Oslodaghy Últtyq galereyagha qoyylghan. «Ayghaydyn» mazmúnyn ashu ýshin aldymen onyng bastauyn tauyp alu kerek, dep týiindeydi ónertanushylar. «Ayghay» kóptegen adamdar oilaghanday súlbanyng ózinen shygha ma, әlde súlba qimylsyz bolghandyqtan ony qorshaghan tónirekten shygha ma? Kartinanyng ýreyliligi – jangha batqan auru men ishtegi ruhany kýizelisti syrtqa shygharar mýmkindikting joqtyghynda. Ayghay kishkentay súlbadan shyghyp túrghan joq. Ayghay onyng tónireginen angharylady. Tónirekting bәri úranay aighaygha basqan.

Munkting songhy dәuirge jetken kýndelikterinde mynaday jazba bar: «Eki dosymmen  birge soqpaqpen kele jattyq. Kýn ornyna otyrar tústa kónil-kýiimiz qúlazyghan. Ayaq astynan aspan qandy renkke bólendi. Men sharshaghanymdy sezinip, sharbaqqa sýiendim. Izinshe qala men onyng tóniregin basqan alqyzyl búltqa kóz saldym. Dostarym úzap ketken bolatyn. Men sol jerde tabighattyng qaharly aighayyn ishtey sezinip, qorqynyshtan dirildegen qalpymda túrdym...».

Derek kózderine qaraghanda, Munk sol bir ghajayyp týisikti qayta sezinu ýshin suretti tura sol jerden kóshirmelep salady. Adam beynesining syrtyndaghy kóriniste eshqanday mәn-maghyna joq. Desek te, kartinanyng Munkting jeke ózi ýshin manyzdy bolghany aidan anyq. Ári suretshi ýshin ol tyng tәjiriybe edi. Oghan Munkting jeke qara basyna әser etken oqighalardyng da ýlken yqpaly tiydi.

Qashanda óner tuyndysy – avtordyng alghan әserining kóshirmesi syndy. Dәl sol aimaqta sonyng aldynda ghana suretshining jaqyn bir dosy atylyp óledi. Sonday-aq ol jerde әielderge arnalghan psihiatriyalyq emhana da bolghan. Munk ózining ataqty kartinasyn saludy bastaghan kezde depressiyadan zardap shekken sýiikti qaryndasy Laurany osy auruhanagha jatqyzady. Suretshi osy jerden esi auysqan әielderding aighayyn estidi degen boljamdar da bar. Ol az deseniz, irgeles taudyng eteginde mal soyatyn qasaphana bolghan. Sol jerden soyylghan ógizderding jany shyghar kezdegi ókirgen dausy da estilip túratyn. Mine, tanymdyq derekterding bayanyna qaraghanda, suretshining әlemdik dengeydegi úly tuyndy jasauyna osynday oqighalar әser etken.

«Ayghay» – shyn mәnisinde suretshining jan aighayy. Munkting taghdyry asa erkeletpepti. Sýiikti әpkesi Sofy 14 jasynda kóz júmady. Taghy bir qaryndasyna jýikesi júqarghan degen diagnoz qoyylady. Munkting ózi de ara-túra depressiyagha týsip qalatyn psihikalyq kýizelu dertinen zardap shegedi. Sonday-aq úly suretshining qara basynyng adamgershilik túrghysyndaghy minderi men kinәrattary da bolghan. Atap aitqanda, ol kýieui bar әiel Milliymen әueyilenedi. Búl Edvardtyng eng alghashqy qúmar әreketi bolatyn. Ári onysyn da keremet kisilik pen adamgershilik bola qoydy deu qiyn. Dәl osy jerde bizding esimizge úly fransuz jazushysy Sent-Ekzuperiydin: «Jaman adam atanghysy kelmeytinder jazushy bola almaydy!..» degen qanatty sózi esimizge týsedi. Óner tarihynda onday mysaldar az emes. Qazaq jaghdayyna qarastyra aitsaq, bizding auzymyzgha aldymen sonyna nebir únamsyz sózder ergen Shәmshi men Múqaghaly týspek. Mine, ónerli adamnyng tylsymy degen de sonda jatyr.

Munkting osynday jaqsyly-jamandy, әraluan kónil-kýii shygharmalarynan da bayqalyp túrady. Izinshe ol óz taghdyrynyng maniyfesin jazu turaly sheshim qabyldaydy. Ári suretshining basynan ótken oqighalary basqalar ýshin únamsyz bolghanymen, ózi ýshin óshpes estelik, ótken taghdyry edi. Onda adamnyng qoghamgha kórsetken qarsylyghy bar. Qazaq tarhyndaghy Aqan men Birjannyng tragediyasy da dәl osy tústa eske týsedi. Bergi kenestik dәuirde kóptegen óner tarlandarynyng ishkilikke salynyp, nebir únamsyz oqighalargha úshyraghanyn da bilemiz. Alda-jalda Edvard Munkting «Ayghayynan» Shәmshi men Múqaghalidyn, Sembinning tragediyasyn anghara alsaq, onda ónerli adamnyng daghdarysyn týsine alghanymyz bolmaq. Suretshi sonyng bәrin ataqty «Ayghayynda» ashyp kórsetuge tyrysty.

Bәri týniluden bastalady...

Shygharmanyng bastapqy aty – «Týnilu». Munk osy bir kónilsiz úghymdy aldynghy plangha shygharypty. Onyng art jaghynda qanqyzyl búlt pen sarghysh aspan kórinedi. Álbette, qorqynyshty kórinis. Sәl keyinirek Munkting ózi «Týnilu» kartinasyn «Ayghaydyn» birinshi núsqasy dep ataydy. Tabighattyng qorqynyshty sәtterin izdeuin odan әri jalghastyrady. Sonyng nәtiyjesinde o bastaghy «Týnilu» kartinasy kýni býginge deyin ghajayyp tuyndy bolyp sanalady. Ol – qyzylinirdi dәstýrli tәsilder arqyly surettegen kónil-kýiding kartinasy.

Kez kelgen óner tuyndysynyng boljamdy aqiqattaryn, mәn-mazmúnyn avtordyng óz ortasynan izdeu lәzim. Munk sypayy fransuz emes, salqynqandy skandinaviyalyq bolatyn. Sondyqtan onyng әlemdi tanyp bilui men týsinigi de ózgeshe. Suretshi ekspressionizmi bastapqy núsqanyng tereng týbinde jatqan azap penen renishti sipattaugha tyrysady. Al impressionizm mәnerindegi mazmún kenepke týsirilgen búlttyng art jaghyna shyghugha mýmkindik beredi. Sóitken ekspressionizm ishki qayghy menen azapty syrtqy әlemge kýshtep shygharady. Sol arqyly Munk tabighatqa qarsy estetikanyng ghajayyp ýlgisin jasady. Ári ony psihologiyalyq kónil-kýy sfiksiyasy ýshin shynayy paydalandy.

Alayda, bir obraz auqymyna birikken múnshalyqty mazmúndy Munkting ózi de kýtpegen siyaqty degen de pikirler bar. Suretshi óz tuyndysynan simfoniyadaghy qaytalanatyn variasiyalar siyaqty ózine tanys mahabbat pen ajal taqyrybyn aiqyn kóre alatyn. Jalpylama alghanda, ishinde «Týnilu» men «Ayghay» da  bar osy suretter seriyasyn ol tirshilikting naqty sipaty esebinde baghamdady. Ol tylsymy kóp «Ayghaygha» mýldem basqasha sipat berdi. Munk toptamalarynyng ishindegi mahabbat bayandarynda bastauymen qosa, týbegeyli qúldyrau sipaty da bar.

Tanymdyq sanany tang qaldyrghan «Ayghayda» beynelengen obraz qay jynysqa jatady? Áyel me, erkek pe? Shyntuaytyna kelgende Munk әielderdi jaqsy kóruimen qosa, únatpaytyn da qylyghy bar erekshe týsiniktegi skandinaviyalyq adam bolatyn. Onyng týsinigindegi әiel – ne perishte, ne jezókshe. Munk ómirining sonyna deyin osynday ústanymda boldy. Kartinadaghy kelbeti búrmalanghan tirshilik iyesi moralidyq jәne fizikalyq túrghyda әbden túralaghan adamgha úqsaydy. Kópir ýstindegi osy súlbanyng jynystyq sipattamasy kómeski bolsa da bәribir ony er adam ba, dep qalghandaysyn. Sarapshylar men ónertanushylar «adam tәrizdes nemese androginna týrindegi búl súlba býkil erkektik qabiletinen airylghan er adam bolugha tiyis» degen pikir de aitady. Yaghni, sol mýgedekke arnalghan er adamnyng aighayy. Ári ol aighay jan kýizelisin bildiredi.

Shygharmagha «Ayghay» atauy tolyq sәikesip túr. Tuyndynyng atyna baylanysty aitarymyz mynau: Maksim Gorikiy әueli shygharmanyng atauy men bastapqy jolyna kónil bólu kerek, dep eseptegen. L.Tolstoydyng ataqty «Soghys jәne beybitshiliginin» alghashqy shartty atauy «Bәrining dúrys ayaqtalatyny qanday jaqsy» bolghan. Alda-jalda úly Tolstoy adamzattyng úly ruhany qazynasyna qosylghan shygharmasyn «Soghys jәne beybitshilik» dep atamasa, onyng daqpyrty da dәl qazirgidey bolmaugha tiyis edi, dep te topshylaugha negiz bar. Demek,  úly tuyndynyng aty zatyna sәikesip túrghany da keremet jaghday. Jalpy, búl ataudy shygharmagha júrtshylyq qoyghan degen boljamdar bar. Birtindep osy «Ayghay» atauyna Munkting ózi de moyynsúnypty.

Daryndylargha ghana arnalghan... aighay

Ol kezdegi júmystyng tújyrymdamasynan kórermenderding kópshiligi europalyq viktorian jivopiysine tәn ýlgilerding qisyndy ayaqtaluyn kýtti. Alayda, olardyng qolyna tiygeni – daqtar men tamshylargha toly shayqas alanyna úqsas birdene ghana. Shygharma asyghys-ýsigis oryndalghan, qisyngha kelmeytindey bir nәrse bolyp kórinedi. Kóptegen adamdar ony suretshining shygharmashylyq qúldyrauy dep te baghamdady.

Endi «Ayghaygha» baylanysty kereghar pikirlerge keleyik. Eseninnen: «Pushkindi týsinu ýshin talant kerek» degen sóz qaldy. Ýzdik óner tuyndysyna baylanysty jaghymsyz pikirler týsinbestikten tuady. Eseninshe tújyrymdasaq, «jaqsy tuyndyny daryndylar ghana týsinedi». «Ayghaydy» alghash kórgen synshylar da әrqily pikirler aitypty. Chehtyng bir sholushysy tipti jýkti әielderge búl kartinany kórmeuge kenes beripti. Mona Lizanyng kelbetti jýzindegi sabyr men tazalyq siyaqty qasiyetter fizikalyq súlulyqtyng ólshemi bolghan HIH ghasyrdyng ón boyynda múnday tylsymdy kartinanyng kórkemdik janalyq bolyp eseptelui de ekitalay edi. Munk shygharmashylyghyn týsinbeytinin jasyrmaghan Tuluz-Lotrek «Osy suretti kórgende ýstinde shabandozy joq shauyp kele jatqan at kórgendey bolatynyn» aitady. Fransuzdyng bir gazeti Munkting suret salu mashyghyn nәjiske sausaghyn batyryp, kenepke bederler salumen salystyrady. Jas Munkting aiqysh-úiqysh bederlengen osynau suretinde «eng basty tetik júmystyng mazmúnynda emes, akademiyalyq bederleu tәsilderin iygerude ekeni» ashyq týrde isharalanghan bolatyn. Is jýzinde tyng tuyndygha óner adamdarynan góri búqara halyq jyly ray tanytty. Onyng ghajayyp tuyndy ekenin alghash angharghan da óner qayratkerleri emes, qarapayym adamdar. Olardyng arasynda zamanauy suretshiler, radikal týsiniktegi jastar men studentter boldy. Olardyng kóbi Munkting óte manyzdy birdene salghanyn aiqyn sezindi.

Altynnan da ardaqty «Ayghay»

Aldynghy jyly ótken auksionda  «Ayghay» kartinasy baqanday 120 million dollar satylyp, óner tarihynda sensasiya jasady. Al biyl Rubens pen Pikassonyng suretteri 300 million dollar kóleminde baghalanyp otyr. Alayda, «Ayghay» dәl osy kezde satylsa, ataghy darday osy eki suretshi tuyndylarynan da qymbat baghalanar edi degen boljamdar aityluda. Osynyng bәri «Ayghaydyn» ruhany qúndylyghyn odan әri arttyra týspek.

Óner tuyndysynyng óz zamanynda baghalanbauy da mýmkin. Yaghni, onday tuyndylardy zamanynan erte tughan shygharmalargha jatqyzugha bolady. Endi osynday ghajayyp tuyndy jasaghan úly Munkting taghdyry ne boldy degenge keleyik.

Úly suretshining taghdyrynyng auyr bolghany osy «Ayghay» kartinasynan da bayqalyp túr. Kórmegen bәlesi joq Munkting jýikesi 1908 jyly syr beredi. Kopengagendegi emhanada oghan medisinalyq tәjiriybedegi jana tәsil – elektroshokpen emdeu qoldanylghan. Arada 8 ay ótken song Munk emhanadan barynsha ózgergen, ishimdikke qúmarlyghy joq, tomagha-túiyq selolyq adam bolyp shyghady. Búl jolghy Munk, qalay desek te, búrynghy Munk emes edi. Biraq adam tózbes kýizelister men azaptyng әserimen ol tendessiz tuyndy saldy. Qazir ghalymdar arasynda Munkting «Ayghayyn» Leonardo da Vinchiyding «Mona Lizasynan» da joghary baghalaushylar tabylyp qalady. Al ol qanshalyqty qisyndy? Ony adamzat tarihyndaghy osy eki asyl tuyndyny ózara salystyryp otyryp baghalaghanynyz qúba-qúp...

ÓMIRZAQ MÚQAY. 

Abai.kz