120 ملن. دوللارعا باعالاندى!

ابستراكتسيالىق قۇبىلىس – ايعايدى، ادامزاتتىڭ ايعايىن، جانىنىڭ كۇيزەلىسىن قىلقالام ارقىلى بەينەلەۋگە بولا ما؟ نورۆەگ سۋرەتشىسى ەدۆارد مۋنك ادامنىڭ جان كۇيزەلىسىن «تازا ءارى كوزگە كورىنەتىن كۇيىندە» بەينەلەدى. بۇل جاڭالىق ەدى. دەسەك تە، ايعايدى قىلقالام ارقىلى سيپاتتاۋدىڭ ءوزى كۇماندى نارسە. ويتكەنى، ول – جيۆوپيس. جيۆوپيس قاشان دا ءۇنسىز. ال مۋنك كارتيناسىنان ايعاي شىعۋعا ءتيىستى بولاتىن. مۋنكتىڭ شەبەرلىگىنىڭ ارقاسىندا سول ايعاي پولوتنو ارقىلى كورەرمەن قۇلاعىنا ەستىلدى. تۋىندىنىڭ كەرەمەتى دە سوندا.

كارتينا ادامدارعا نەسىمەن ۇنادى؟  ويتكەنى، ونداعى وبراز – ۇرەيلى. زارەنى ۇشىراتىن كورىنىس. سوعان قاراماستان ادامدارعا عاجايىپ جاعدايدا ۇناپ تۇر. ناقتى ومىردە كارتينا اناۋ ايتقانداي ەرەكشە اسەر بەرمەيدى. ونىڭ تىلسىمى دا سوندا. كارتينادا تاڭسىق ءبىر اسا تەرەڭ ءمان مەن ماعىنا بار. ياعني ۇرەي مەن الاڭنىڭ ناقتى كورىنىسى. «ايعاي» –  كۇردەلى وبراز. ادامدى سونىسىمەن باۋرايدى. ءتىپتى، ونى الەمدىك دەڭگەيدە «مونا ليزادان» دا جوعارى باعالانادى دەۋشىلەر بار. قازىرگى تۇسىنىكتە ول – جاي عانا بەينە ەمەس. وندا بۇقارالىق مادەنيەت تەتىكتەرى ارقىلى ءبىزدىڭ پسيحيكامىزعا ءسىڭىپ، كەڭىنەن تاراعان ءبىر نىشان بايقالادى.

 دارىن جىلاعاندا – دۇنيە تەڭسەلەدى...

بۇگىنگى كۇنگە دەيىن «ايعايدىڭ» 105 نۇسقاسى ساقتالعان. 1893 جىلمەن مەرزىمدەلەتىن «ايعايدىڭ» باستاپقى نۇسقاسى وسلوداعى ۇلتتىق گالەرەياعا قويىلعان. «ايعايدىڭ» مازمۇنىن اشۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ باستاۋىن تاۋىپ الۋ كەرەك، دەپ تۇيىندەيدى ونەرتانۋشىلار. «ايعاي» كوپتەگەن ادامدار ويلاعانداي سۇلبانىڭ وزىنەن شىعا ما، الدە سۇلبا قيمىلسىز بولعاندىقتان ونى قورشاعان توڭىرەكتەن شىعا ما؟ كارتينانىڭ ۇرەيلىلىگى – جانعا باتقان اۋرۋ مەن ىشتەگى رۋحاني كۇيزەلىستى سىرتقا شىعارار مۇمكىندىكتىڭ جوقتىعىندا. ايعاي كىشكەنتاي سۇلبادان شىعىپ تۇرعان جوق. ايعاي ونىڭ توڭىرەگىنەن اڭعارىلادى. توڭىرەكتىڭ ءبارى ۇراناي ايعايعا باسقان.

مۋنكتىڭ سوڭعى داۋىرگە جەتكەن كۇندەلىكتەرىندە مىناداي جازبا بار: «ەكى دوسىممەن  بىرگە سوقپاقپەن كەلە جاتتىق. كۇن ورنىنا وتىرار تۇستا كوڭىل-كۇيىمىز قۇلازىعان. اياق استىنان اسپان قاندى رەڭككە بولەندى. مەن شارشاعانىمدى سەزىنىپ، شارباققا سۇيەندىم. ىزىنشە قالا مەن ونىڭ توڭىرەگىن باسقان القىزىل بۇلتقا كوز سالدىم. دوستارىم ۇزاپ كەتكەن بولاتىن. مەن سول جەردە تابيعاتتىڭ قاھارلى ايعايىن ىشتەي سەزىنىپ، قورقىنىشتان دىرىلدەگەن قالپىمدا تۇردىم...».

دەرەك كوزدەرىنە قاراعاندا، مۋنك سول ءبىر عاجايىپ تۇيسىكتى قايتا سەزىنۋ ءۇشىن سۋرەتتى تۋرا سول جەردەن كوشىرمەلەپ سالادى. ادام بەينەسىنىڭ سىرتىنداعى كورىنىستە ەشقانداي ءمان-ماعىنا جوق. دەسەك تە، كارتينانىڭ مۋنكتىڭ جەكە ءوزى ءۇشىن ماڭىزدى بولعانى ايدان انىق. ءارى سۋرەتشى ءۇشىن ول تىڭ تاجىريبە ەدى. وعان مۋنكتىڭ جەكە قارا باسىنا اسەر ەتكەن وقيعالاردىڭ دا ۇلكەن ىقپالى ءتيدى.

قاشاندا ونەر تۋىندىسى – اۆتوردىڭ العان اسەرىنىڭ كوشىرمەسى سىندى. ءدال سول ايماقتا سونىڭ الدىندا عانا سۋرەتشىنىڭ جاقىن ءبىر دوسى اتىلىپ ولەدى. سونداي-اق ول جەردە ايەلدەرگە ارنالعان پسيحياتريالىق ەمحانا دا بولعان. مۋنك ءوزىنىڭ اتاقتى كارتيناسىن سالۋدى باستاعان كەزدە دەپرەسسيادان زارداپ شەككەن سۇيىكتى قارىنداسى لاۋرانى وسى اۋرۋحاناعا جاتقىزادى. سۋرەتشى وسى جەردەن ەسى اۋىسقان ايەلدەردىڭ ايعايىن ەستىدى دەگەن بولجامدار دا بار. ول از دەسەڭىز، ىرگەلەس تاۋدىڭ ەتەگىندە مال سوياتىن قاساپحانا بولعان. سول جەردەن سويىلعان وگىزدەردىڭ جانى شىعار كەزدەگى وكىرگەن داۋسى دا ەستىلىپ تۇراتىن. مىنە، تانىمدىق دەرەكتەردىڭ بايانىنا قاراعاندا، سۋرەتشىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ۇلى تۋىندى جاساۋىنا وسىنداي وقيعالار اسەر ەتكەن.

«ايعاي» – شىن مانىسىندە سۋرەتشىنىڭ جان ايعايى. مۋنكتىڭ تاعدىرى اسا ەركەلەتپەپتى. سۇيىكتى اپكەسى سوفي 14 جاسىندا كوز جۇمادى. تاعى ءبىر قارىنداسىنا جۇيكەسى جۇقارعان دەگەن دياگنوز قويىلادى. مۋنكتىڭ ءوزى دە ارا-تۇرا دەپرەسسياعا ءتۇسىپ قالاتىن پسيحيكالىق كۇيزەلۋ دەرتىنەن زارداپ شەگەدى. سونداي-اق ۇلى سۋرەتشىنىڭ قارا باسىنىڭ ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنداعى مىندەرى مەن كىناراتتارى دا بولعان. اتاپ ايتقاندا، ول كۇيەۋى بار ايەل ميلليمەن اۋەيىلەنەدى. بۇل ەدۆاردتىڭ ەڭ العاشقى قۇمار ارەكەتى بولاتىن. ءارى ونىسىن دا كەرەمەت كىسىلىك پەن ادامگەرشىلىك بولا قويدى دەۋ قيىن. ءدال وسى جەردە ءبىزدىڭ ەسىمىزگە ۇلى فرانتسۋز جازۋشىسى سەنت-ەكزيۋپەريدىڭ: «جامان ادام اتانعىسى كەلمەيتىندەر جازۋشى بولا المايدى!..» دەگەن قاناتتى ءسوزى ەسىمىزگە تۇسەدى. ونەر تاريحىندا ونداي مىسالدار از ەمەس. قازاق جاعدايىنا قاراستىرا ايتساق، ءبىزدىڭ اۋزىمىزعا الدىمەن سوڭىنا نەبىر ۇنامسىز سوزدەر ەرگەن ءشامشى مەن مۇقاعالي تۇسپەك. مىنە، ونەرلى ادامنىڭ تىلسىمى دەگەن دە سوندا جاتىر.

مۋنكتىڭ وسىنداي جاقسىلى-جاماندى، ءارالۋان كوڭىل-كۇيى شىعارمالارىنان دا بايقالىپ تۇرادى. ىزىنشە ول ءوز تاعدىرىنىڭ مانيفەسىن جازۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. ءارى سۋرەتشىنىڭ باسىنان وتكەن وقيعالارى باسقالار ءۇشىن ۇنامسىز بولعانىمەن، ءوزى ءۇشىن وشپەس ەستەلىك، وتكەن تاعدىرى ەدى. وندا ادامنىڭ قوعامعا كورسەتكەن قارسىلىعى بار. قازاق تارحىنداعى اقان مەن ءبىرجاننىڭ تراگەدياسى دا ءدال وسى تۇستا ەسكە تۇسەدى. بەرگى كەڭەستىك داۋىردە كوپتەگەن ونەر تارلاندارىنىڭ ىشكىلىككە سالىنىپ، نەبىر ۇنامسىز وقيعالارعا ۇشىراعانىن دا بىلەمىز. الدا-جالدا ەدۆارد مۋنكتىڭ «ايعايىنان» ءشامشى مەن مۇقاعاليدىڭ، سەمبيننىڭ تراگەدياسىن اڭعارا الساق، وندا ونەرلى ادامنىڭ داعدارىسىن تۇسىنە العانىمىز بولماق. سۋرەتشى سونىڭ ءبارىن اتاقتى «ايعايىندا» اشىپ كورسەتۋگە تىرىستى.

ءبارى تۇڭىلۋدەن باستالادى...

شىعارمانىڭ باستاپقى اتى – ء«تۇڭىلۋ». مۋنك وسى ءبىر كوڭىلسىز ۇعىمدى الدىڭعى پلانعا شىعارىپتى. ونىڭ ارت جاعىندا قانقىزىل بۇلت پەن سارعىش اسپان كورىنەدى. البەتتە، قورقىنىشتى كورىنىس. ءسال كەيىنىرەك مۋنكتىڭ ءوزى ء«تۇڭىلۋ» كارتيناسىن «ايعايدىڭ» ءبىرىنشى نۇسقاسى دەپ اتايدى. تابيعاتتىڭ قورقىنىشتى ساتتەرىن ىزدەۋىن ودان ءارى جالعاستىرادى. سونىڭ ناتيجەسىندە و باستاعى ء«تۇڭىلۋ» كارتيناسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن عاجايىپ تۋىندى بولىپ سانالادى. ول – قىزىلىڭىردى ءداستۇرلى تاسىلدەر ارقىلى سۋرەتتەگەن كوڭىل-كۇيدىڭ كارتيناسى.

كەز كەلگەن ونەر تۋىندىسىنىڭ بولجامدى اقيقاتتارىن، ءمان-مازمۇنىن اۆتوردىڭ ءوز ورتاسىنان ىزدەۋ ءلازىم. مۋنك سىپايى فرانتسۋز ەمەس، سالقىنقاندى سكانديناۆيالىق بولاتىن. سوندىقتان ونىڭ الەمدى تانىپ ءبىلۋى مەن تۇسىنىگى دە وزگەشە. سۋرەتشى ەكسپرەسسيونيزمى باستاپقى نۇسقانىڭ تەرەڭ تۇبىندە جاتقان ازاپ پەنەن رەنىشتى سيپاتتاۋعا تىرىسادى. ال يمپرەسسيونيزم مانەرىندەگى مازمۇن كەنەپكە تۇسىرىلگەن بۇلتتىڭ ارت جاعىنا شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سويتكەن ەكسپرەسسيونيزم ىشكى قايعى مەنەن ازاپتى سىرتقى الەمگە كۇشتەپ شىعارادى. سول ارقىلى مۋنك تابيعاتقا قارسى ەستەتيكانىڭ عاجايىپ ۇلگىسىن جاسادى. ءارى ونى پسيحولوگيالىق كوڭىل-كۇي سفيكتسياسى ءۇشىن شىنايى پايدالاندى.

الايدا، ءبىر وبراز اۋقىمىنا بىرىككەن مۇنشالىقتى مازمۇندى مۋنكتىڭ ءوزى دە كۇتپەگەن سياقتى دەگەن دە پىكىرلەر بار. سۋرەتشى ءوز تۋىندىسىنان سيمفونياداعى قايتالاناتىن ۆارياتسيالار سياقتى وزىنە تانىس ماحاببات پەن اجال تاقىرىبىن ايقىن كورە الاتىن. جالپىلاما العاندا، ىشىندە ء«تۇڭىلۋ» مەن «ايعاي» دا  بار وسى سۋرەتتەر سەرياسىن ول تىرشىلىكتىڭ ناقتى سيپاتى ەسەبىندە باعامدادى. ول تىلسىمى كوپ «ايعايعا» مۇلدەم باسقاشا سيپات بەردى. مۋنك توپتامالارىنىڭ ىشىندەگى ماحاببات باياندارىندا باستاۋىمەن قوسا، تۇبەگەيلى قۇلدىراۋ سيپاتى دا بار.

تانىمدىق سانانى تاڭ قالدىرعان «ايعايدا» بەينەلەنگەن وبراز قاي جىنىسقا جاتادى؟ ايەل مە، ەركەك پە؟ شىنتۋايتىنا كەلگەندە مۋنك ايەلدەردى جاقسى كورۋىمەن قوسا، ۇناتپايتىن دا قىلىعى بار ەرەكشە تۇسىنىكتەگى سكانديناۆيالىق ادام بولاتىن. ونىڭ تۇسىنىگىندەگى ايەل – نە پەرىشتە، نە جەزوكشە. مۋنك ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وسىنداي ۇستانىمدا بولدى. كارتيناداعى كەلبەتى بۇرمالانعان تىرشىلىك يەسى مورالدىق جانە فيزيكالىق تۇرعىدا ابدەن تۇرالاعان ادامعا ۇقسايدى. كوپىر ۇستىندەگى وسى سۇلبانىڭ جىنىستىق سيپاتتاماسى كومەسكى بولسا دا ءبارىبىر ونى ەر ادام با، دەپ قالعاندايسىڭ. ساراپشىلار مەن ونەرتانۋشىلار «ادام تارىزدەس نەمەسە اندروگيننا تۇرىندەگى بۇل سۇلبا بۇكىل ەركەكتىك قابىلەتىنەن ايرىلعان ەر ادام بولۋعا ءتيىس» دەگەن پىكىر دە ايتادى. ياعني، سول مۇگەدەككە ارنالعان ەر ادامنىڭ ايعايى. ءارى ول ايعاي جان كۇيزەلىسىن بىلدىرەدى.

شىعارماعا «ايعاي» اتاۋى تولىق سايكەسىپ تۇر. تۋىندىنىڭ اتىنا بايلانىستى ايتارىمىز مىناۋ: ماكسيم گوركي اۋەلى شىعارمانىڭ اتاۋى مەن باستاپقى جولىنا كوڭىل ءبولۋ كەرەك، دەپ ەسەپتەگەن. ل.تولستويدىڭ اتاقتى «سوعىس جانە بەيبىتشىلىگىنىڭ» العاشقى شارتتى اتاۋى ء«بارىنىڭ دۇرىس اياقتالاتىنى قانداي جاقسى» بولعان. الدا-جالدا ۇلى تولستوي ادامزاتتىڭ ۇلى رۋحاني قازىناسىنا قوسىلعان شىعارماسىن «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» دەپ اتاماسا، ونىڭ داقپىرتى دا ءدال قازىرگىدەي بولماۋعا ءتيىس ەدى، دەپ تە توپشىلاۋعا نەگىز بار. دەمەك،  ۇلى تۋىندىنىڭ اتى زاتىنا سايكەسىپ تۇرعانى دا كەرەمەت جاعداي. جالپى، بۇل اتاۋدى شىعارماعا جۇرتشىلىق قويعان دەگەن بولجامدار بار. بىرتىندەپ وسى «ايعاي» اتاۋىنا مۋنكتىڭ ءوزى دە مويىنسۇنىپتى.

دارىندىلارعا عانا ارنالعان... ايعاي

ول كەزدەگى جۇمىستىڭ تۇجىرىمداماسىنان كورەرمەندەردىڭ كوپشىلىگى ەۋروپالىق ۆيكتوريان جيۆوپيسىنە ءتان ۇلگىلەردىڭ قيسىندى اياقتالۋىن كۇتتى. الايدا، ولاردىڭ قولىنا تيگەنى – داقتار مەن تامشىلارعا تولى شايقاس الاڭىنا ۇقساس بىردەڭە عانا. شىعارما اسىعىس-ۇسىگىس ورىندالعان، قيسىنعا كەلمەيتىندەي ءبىر نارسە بولىپ كورىنەدى. كوپتەگەن ادامدار ونى سۋرەتشىنىڭ شىعارماشىلىق قۇلدىراۋى دەپ تە باعامدادى.

ەندى «ايعايعا» بايلانىستى كەرەعار پىكىرلەرگە كەلەيىك. ەسەنيننەن: «پۋشكيندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن تالانت كەرەك» دەگەن ءسوز قالدى. ۇزدىك ونەر تۋىندىسىنا بايلانىستى جاعىمسىز پىكىرلەر تۇسىنبەستىكتەن تۋادى. ەسەنينشە تۇجىرىمداساق، «جاقسى تۋىندىنى دارىندىلار عانا تۇسىنەدى». «ايعايدى» العاش كورگەن سىنشىلار دا ارقيلى پىكىرلەر ايتىپتى. چەحتىڭ ءبىر شولۋشىسى ءتىپتى جۇكتى ايەلدەرگە بۇل كارتينانى كورمەۋگە كەڭەس بەرىپتى. مونا ليزانىڭ كەلبەتتى جۇزىندەگى سابىر مەن تازالىق سياقتى قاسيەتتەر فيزيكالىق سۇلۋلىقتىڭ ولشەمى بولعان ءحىح عاسىردىڭ ءون بويىندا مۇنداي تىلسىمدى كارتينانىڭ كوركەمدىك جاڭالىق بولىپ ەسەپتەلۋى دە ەكىتالاي ەدى. مۋنك شىعارماشىلىعىن تۇسىنبەيتىنىن جاسىرماعان تۋلۋز-لوترەك «وسى سۋرەتتى كورگەندە ۇستىندە شاباندوزى جوق شاۋىپ كەلە جاتقان ات كورگەندەي بولاتىنىن» ايتادى. فرانتسۋزدىڭ ءبىر گازەتى مۋنكتىڭ سۋرەت سالۋ ماشىعىن ناجىسكە ساۋساعىن باتىرىپ، كەنەپكە بەدەرلەر سالۋمەن سالىستىرادى. جاس مۋنكتىڭ ايقىش-ۇيقىش بەدەرلەنگەن وسىناۋ سۋرەتىندە «ەڭ باستى تەتىك جۇمىستىڭ مازمۇنىندا ەمەس، اكادەميالىق بەدەرلەۋ تاسىلدەرىن يگەرۋدە ەكەنى» اشىق تۇردە يشارالانعان بولاتىن. ءىس جۇزىندە تىڭ تۋىندىعا ونەر ادامدارىنان گورى بۇقارا حالىق جىلى راي تانىتتى. ونىڭ عاجايىپ تۋىندى ەكەنىن العاش اڭعارعان دا ونەر قايراتكەرلەرى ەمەس، قاراپايىم ادامدار. ولاردىڭ اراسىندا زاماناۋي سۋرەتشىلەر، راديكال تۇسىنىكتەگى جاستار مەن ستۋدەنتتەر بولدى. ولاردىڭ كوبى مۋنكتىڭ وتە ماڭىزدى بىردەڭە سالعانىن ايقىن سەزىندى.

التىننان دا ارداقتى «ايعاي»

الدىڭعى جىلى وتكەن اۋكتسيوندا  «ايعاي» كارتيناسى باقانداي 120 ميلليون دوللار ساتىلىپ، ونەر تاريحىندا سەنساتسيا جاسادى. ال بيىل رۋبەنس پەن پيكاسسونىڭ سۋرەتتەرى 300 ميلليون دوللار كولەمىندە باعالانىپ وتىر. الايدا، «ايعاي» ءدال وسى كەزدە ساتىلسا، اتاعى دارداي وسى ەكى سۋرەتشى تۋىندىلارىنان دا قىمبات باعالانار ەدى دەگەن بولجامدار ايتىلۋدا. وسىنىڭ ءبارى «ايعايدىڭ» رۋحاني قۇندىلىعىن ودان ءارى ارتتىرا تۇسپەك.

ونەر تۋىندىسىنىڭ ءوز زامانىندا باعالانباۋى دا مۇمكىن. ياعني، ونداي تۋىندىلاردى زامانىنان ەرتە تۋعان شىعارمالارعا جاتقىزۋعا بولادى. ەندى وسىنداي عاجايىپ تۋىندى جاساعان ۇلى مۋنكتىڭ تاعدىرى نە بولدى دەگەنگە كەلەيىك.

ۇلى سۋرەتشىنىڭ تاعدىرىنىڭ اۋىر بولعانى وسى «ايعاي» كارتيناسىنان دا بايقالىپ تۇر. كورمەگەن بالەسى جوق مۋنكتىڭ جۇيكەسى 1908 جىلى سىر بەرەدى. كوپەنگاگەندەگى ەمحانادا وعان مەديتسينالىق تاجىريبەدەگى جاڭا ءتاسىل – ەلەكتروشوكپەن ەمدەۋ قولدانىلعان. ارادا 8 اي وتكەن سوڭ مۋنك ەمحانادان بارىنشا وزگەرگەن، ىشىمدىككە قۇمارلىعى جوق، توماعا-تۇيىق سەلولىق ادام بولىپ شىعادى. بۇل جولعى مۋنك، قالاي دەسەك تە، بۇرىنعى مۋنك ەمەس ەدى. بىراق ادام توزبەس كۇيزەلىستەر مەن ازاپتىڭ اسەرىمەن ول تەڭدەسسىز تۋىندى سالدى. قازىر عالىمدار اراسىندا مۋنكتىڭ «ايعايىن» لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ «مونا ليزاسىنان» دا جوعارى باعالاۋشىلار تابىلىپ قالادى. ال ول قانشالىقتى قيسىندى؟ ونى ادامزات تاريحىنداعى وسى ەكى اسىل تۋىندىنى ءوزارا سالىستىرىپ وتىرىپ باعالاعانىڭىز قۇبا-قۇپ...

ومىرزاق مۇقاي. 

Abai.kz