Statistika kórsetip otyrghanday, Aziyada orys tilining qoldanysy birtindep qysqaryp keledi.

Osy jylghy qarashanyng basynda RF preziydenti Vladimir Putin «Halyqaralyq bilim beru kenistiginde orys tilinde jalpy bilim berudi ilgeriletu men qoldaudyng memlekettik konsepsiyasyna» qol qoydy. Kóptegen sarapshylardyng pikiri boyynsha, búl konsepsiya (dәlirek aitsaq — orys tilining ózi) Reseyding jaqyn shet eldegi «júmsaq kýshinin» basty komponentterining biri bolu kerek.

MEN ORYS TILINDE OQUShY EDIM... 

«Osy orayda RF-nyng Syrtqy ister ministrligi keshigip qimyldaytynday әser qaldyruda, óitkeni búrynghy KSRO-nyng respublikalary, bir kezde «orys әleminin» manyzdy bóligi bolghan respublikalar odan irgesin bólek salyp jatyr», — dep jazady   reseylik sarapshy Kirill Sokov.

«TMD elderi tәuelsizdikke qol jetkizgennen keyin orys tilin memlekettik jәne qoghamdyq ómirding kóptegen salalarynan yghystyra bastady, — deydi avtor. — Búl elderding kópshiliginde orys tildi halyqtyn, bilim berudin, mәdeny jәne aqparattyq kenistikting qysqaruy keri ainalmas sipatqa ie boldy. Mәselen,

«Tәjikstanda orys halqynyng sany 388,5 mynnan 35 myng adamgha deyin qysqarghan. Gumanitarlyq jәne ghylymiy-tehnikalyq intelliygensiyanyng basym kópshiligining elden ketui orys tilinde bilim alu mýmkindigining tek birneshe oqu oryndarynda qaluyna әkelip soqty. Al respublikanyng 8 milliondyq halqynyn 1 milliony Reseyde enbek migranty retinde túraqty júmys isteydi, basym kópshiligi orys tilin mýldem bilmeydi». 

Ádiletttikke qiyanat jasamau ýshin, Ortalyq Aziyada orys tilin japay bilu eshqashan bolmaghanyn moyyndaghan jón.

1989 jylghy halyq sanaghynyng mәlimetteri boyynsha, orys tilin qazaqtardyng 62,8 payyzy, qyrghyzdardyng 36,9 payyzy, tәjikterding 30 payyzy, týrkimenderding 27,5 payyzy jәne ózbekterding 22,3 payyzy bilgen.

«Negizinen qalada, Qazaqstan jәne Soltýstik Qazaqstan (audarmada osylay kórsetilgen. – Abai.kz) siyaqty slavyan halyqtary tyghyz mekendegen aimaqtarda túrghan orystar eshqashan jergilikti tilderdi bilgen emes, — deydi әngimesin jalghastyrghan Sokov. — Sol 1989 jylghy halyq sanaghynyng mәlimetteri boyynsha, tituldyq tildi Ózbekstan orystarynyng 4,5, Tәjikstannyng — 3,5, Týrkimenstannyng — 2,5, Qyrghyzstannyng — 1,2 jәne Qazaqstannyng — 0,9 payyzy bilgen. KSRO-da orys tili shyn mәninde memlekettik til bolghan, al osy tilde bilim, aqparat aludyng esh qiyndyghy bolmaghan jaghdayda jergilikti tildi oqudyng eshqanday qajettigi bolghan emes. Kóptegen pәnder, әsirese, ghylymy jaratylystanu salasynyng oqu pәnderi boyynsha últtyq tilderde oqulyq bolghan emes, oqytu tolyghymen orys tilinde jýrgizildi».

Reseylik sarapshy kelesi sandardy keltirdi. «KSRO kýiregennen keyingi jiyrma jylda Orta Aziyadaghy ahual eleuli ózgeriske úshyrady. Osy ghasyrdyng 10-shy jyldaryna qaray Qazaqstan halqynyng 84 payyzy, Qyrghyzstan — 49, Ózbekstan – 41, Tәjikstan — 33 jәne Týrkimenstan bar-joghy 18 payyzy orys tilin bilgen. Jeke etnostardyng oryssha biluin jeke esepke alghan kenestik statistikadan ereksheligi, postkenestik esepke alularda aimaqta qalghan slavyandardy esepke ala otyryp, jalpy túrghyndar boyynsha mәlimetter kórsetilgen. Sondyqtan olardy 1989 jylghy halyq sanaghymen salystyru qiyn. Oghan qaraghanda, orys tilin belsendi biletinder, oqi, jaza jәne sóiley biletinder turaly mәlimetter neghúrlym qisyndy kórinedi. Olar Qazaqstan halqynyng 72, Qyrghyzstan – 36, Ózbekstan – 14, al Tәjikstan men Týrkimenstan halqynyng nebary 12 payyzyn qúraydy. Atap aitarlyghy,

Qazaqstan halqynyng – 16, Qyrghyzstannyng — 50, Ózbekstannyng — 59, Tәjikstannyng — 67 jәne Týrkimenstan halqynyng 82 payyzy orys tilin mýldem bilmeydi.

Yaghni, KSRO kýiregennen keyin Ózbekstandaghy, Tәjikstandaghy jәne Týrkimenstandaghy orys tildi kenistik 2-3 ese qysqarghan».

 «ORYS ÁLEMININ» KETUI

Respublika Reseyden jaghrafiyalyq, ekonomikalyq jәne sayasy túrghydan neghúrlym shalghay bolghan sayyn ol jaqta orys tilin biletinderding ýlesi soghúrlym tómen bolady. «Eger Qazaqstanda orys tilin halyqtyng barlyghy derlik bilse, Qyrghyzstan men Ózbekstanda enjarlyq bayqalady — múnda әrbir ekinshi adam oryssha sóiley biledi, al Tәjikstan men Týrkimenstanda halyqtyng basym kópshiligi orys tilinde sóiley almaydy», — degen qorytyndy jasaydy «Ritm Aziy portaly».

Kóz jeterlik bolashaqta, Qazaqstandy qospaghanda, Ortalyq Aziya respublikalarynda orystildi mәdeniy-tildik kenistikting mýldem joghaluy mýmkin

Onyng ýstine, san jaghynan tek Qazaqstanda ghana halyqtyng eleuli bóligin slavyandar jәne basqa europalyq etnostar qúrap otyr, Qyrghyzstanda olardyng ýles salmaghy tómendeu. Tәjikstan men Týrkimenstanda tituldyq etnospen salystyrghanda, olardyng demografiyalyq ýles salmaghy mýldem mardymsyz — kózge kórinbeydi. Ózbekstandaghy demografiyalyq ahual da osynday baghytta damyp jatyr. Atap aitarlyghy, kóptegen respublikalarda Reseyding ózining aimaqtaghy mәdeniy-tildik kenistigin keneytuge degen úmtylysy óskeleng úrpaq tәrbiyesin orystildi múghalimderding biylep-tósteuine bergisi kelmeytin basshylyqtyng sayasy túghyrymen qaqtyghysuda.

Orystilinde bilim beru tek múghalim kadrlarynyng jәne europalyq halyqtyng emigrasiyasy saldarynan ghana oryn alyp otyrghan joq. Ashyghyn aitqan jón:

Orta Aziyanyng barlyq respublikalarynda orystildi bilim berudi qysqartu jәne jәne ony tituldyq tilderge auystyru sayasaty jýrgizilude

Mәselen, Ózbekstanda orys tilinde bilim alatyndar sany 1990/1991 jyldardan 2010/2011 jyldargha deyingi aralyqta 636 mynnan 221 myngha deyin (65 payyzgha), Tәjikstanda – 120 mynan 47 myngha deyin (61 payyzgha), Týrkimenstanda – 127,1 mynnan 6,5 myngha deyin (95 payyzgha) qysqarghan. Atalghan elderding songhysynda orystilinde bilim beru tolyq  joyylghan, al Tәjikstanda jәne odan az mólsherde Ózbekstanda orystildi aqparattyq jәne mәdeny ortany qalpyna keltiru mәselesi súraq tudyruda. Qazaqstan men Qyrghyzstanda orystilinde bilim beru boyynsha әzirshe qolayly ahual qalyptasqan».

AL KAVKAZDA ShE? 

Aytpaqshy, Kavkaz respublikalaryndaghy orys tilining jaghdayy Orta Aziyadaghy ahualgha qaraghanda, birshama jaqsy, múny olardyng Reseymen jaghrafiyalyq jaqyndyghymen jәne neghúrlym tyghyz baylanysymen týsindiruge bolady. Mәselen, 2010-jyldarda Ázirbayjanda 8,9 mln. halyqtyng 4,9 mln. (55 payyzy) orys tilin bilse, Armeniyada – 36, mln. halyqtyng 2,4 mln. (58,6 payyz), al Reseymen bolghan «bes kýndik soghystan» keyingi Gruziyadaghy jaghday kýrdeli kezendi basynan ótkerude, múnda 4,5 mln. halyqtyng 2,4 mln. (54 payyz) orys tilin mengergen bolatyn. Atap aitarlyghy, búl elderdegi orys últy ókilderining sany sonshalyqty kóp emes.

Ázirbayjanda bar-joghy 119 myng orys bolsa (1,3 payyz), Gruziyada – 45 myng (1 payyz), al Armeniyada – nebәri 7,5 myng (0,2 payyz) orys qalghan

Orystardyng sany jәne ýles salmaghy jaghynan «tәjik-týrkimen» dengeyindegi Kavkaz elderinde halyqtyng jartysynan astamy týrli dengeyde orys tilin mengergen. Ol az bolsa, Ázirbayjannyng 1,6 mln., Armeniyanyng 0,9 mln. jәne Gruziyanyng 1,3 mln. túrghyny ony belsendi týrde paydalanuda.

Andrey Zubov

Orysshadan audarghan Qayrat Matrekov

Derek kózi: 365info.kz