«Myng basy»  atalghan  «Jambas» aighyrdyn  erlikteri  turaly  hikaya.

(Bolghan  oqighanyn  izimen)

Shyghys Qazaqstan oblysynyng Úlan audanynan  shyqqan «Jambas» atty  ayghyrgha   qatysty әngimilerdi elge  barghan sayyn qúlaghym  әr jerden  shalyp-qalyp  jýrdi. Sabaqty iyne sәtimen degen, býgin,  2015 jyldyng  qazan aiynyng 19 kýni  aituly attyng iyesi Álibek Ospanbaevpen «Qasym Qaysenov» kentindegi  qaryndasym Saltanat pen  kýieu balam  Maqsúttyng enseli ýiinde  osy taqyrypty tilge  tiyek etip otyrmyz.

Álibek saghan qoyar alghashqy súraghym: «Nege,  búl aighyrgha «Jambas» degen at  qoydyndar?».

- «Jambas» biyl 16-gha  toldy. Túqymy - kәdimgi  qazaqtyn  qazanaty. Azynaghan aighyr, naghyz  jauynger  jylqysy. Onyng túrpaty: qúlan bas, júmyr  moyyn, qalyng jal,  arshyn tós - keng omyrau, jarau qaryn,  dóngelek sauyr,  jazyq jauyryndy, shoqpar san,  tik baqayly, bolat  túyaqty.  Kózi qyran býrkitting kózindey  әrqashan  ottay janyp túrady.  Qorqu, ýrku degendi  bilmeydi. Altaydyng qalyng jaughan  qaryn  tory aighyr, ledokolday  jaryp shabady. Órge qaray órlegende, oghan eshkim jete almaydy. Sharshau degendi  bilmeydi. Bir týn, bir kýn onymen tabyndy aidaghanda qynq degen syr  bildirmeydi. Toryny dónen kezinde ózim ýiretip aldym. Sodan beri mening ómirimdi  de jәne  jylqyshylyq  abyroyymdy da  qorghap kele  jatqan  osy  januar bolady. Onyng «Jambas» dep ataluyna  myna  oqigha   sebep boldy. 2004 jyldyng aqpan aiynyng ortasynda otyz shaqty  jylqysy bar ýiirge bir top ash qasqyr shabady. «Myqty aighyr ýiirin saqtay alady, iyt-qústan  qorghaydy» degen qazaghymnyng sózi  ras. Sonda,  alpauyt aighyrym eng aldymen tay, qúlyn, jabaghylardy qorghap, dala bórilerine aldyrmady. Ýiirdi bir jerge, tómpening basyna iyirip, jyrtqyshtardan qorghap  qaldy. Biraq,  ózi,  ashulanghan  qasqyrlargha  qatty talandy. Qaskóiler ústaranyng jýzindey azu tisterin ong jambasqa  ayamay salyp, san etterining parshasyn shygharghan. Bizdi,  et qyzuymen eshtene  bilmegen januarym, jaly  kýdireyip, arqyrap kisinep  qarsy  aldy. Búlshyq atqan sanynan qan toqtamay aghuda. Aydalada  ayanbay  jaralanghan januargha ne istey alasyn? Em-domdy auylda  ghana  jasay alasyng emes pe?  Sosyn, ýiirge taghy da qasqyrlar qaytadan shabuy mýmkin dep, jylqylardy  qystaqqa qaray aidadyq. Janaghy aitqanymday et qyzuymen eshteneni elemegem  túlparym at qoragha kirgen  boyda  súlap týsti.

- Álibek, myna aighyryng mal bolmaydy. Janyn qinamay basyn kesu  kerek, - dedi brigadiyrimiz  Jaqyp agha. Men, onyn  ýkimine   ýzildi-kesildi qarsy  shyqtym.

- Jәke, torydan  aiyrylsam, menin  ómirimnin  sәni men mәni ketedi. Odan da, qoldan ne keledi sony aitynyz? -  dedim.

Meni  jaqsy biletin,  Jaqyp  agha: «Aytqanynnan  qaytpaytyn, minezing bar, bauyrym. Daulasugha   uaqyt az. Atqa min de, ortalyqqa bar. Onda audandyq veterinalyq stansiyada  Qasymqan degen veterinar  aghang  júmys isteydi. Audandaghy jylqynyng bilgir emshisi sol ghana». Jambyl aghanyn  auzymen qús tisteytin, jelmen jarysa alatyn jýirigimen jýiitkip kelemin. Oiym bireu, «qaytsem de aighyrymdy ajaldan qútqaryp qatargha  qosu». Sol  ýshin jan pida. Maghan sol sәtte tory aighyrymnan  jaqyn  jan joq edi. Jiyrma shaqyrymdy artqa tastap, әp-sәtte mejeli jerge kelip jettim. Jolym  bolghanda,  Qasymqan agha,  ornynda eken.

Aytyp-aytpay ne kerek, bilikti maman, Qasymqan agha,  atty  úiyqtatyp,  kәdimgidey operasiya  jasady. Irinderdi  tazalady, qasqyr tilgen jambastyng etterin jibek  jippen tep-tegis etip  tigip shyqty. Bir sózben aitqanda, qazanatymdy ajaldan arashalap alyp qaldy. Sodan beri, tory aighyr «Jambas» degen atqa ie boldy.

«Jambastyn» ekinshi erligi turaly aityp óteyin dep, Álibek  әngimesin  odan әri  jalghastyrdy. Ol bylay  bolghan edi. 2006 jyldyn  qysy  úzaq bolyp,  kóktemi  kesh keldi. Óziniz jaqsy  bilesiz,  «Qyzyl su»,  «Úzyn Búlaq», «Dýbir», «Tasótkel» ózenderi  «Qanay» ózenine  qúyady. Óz kezeginde «Qanay» ózeni  «Otradnoe», «Novonikolisk», «Saratovka» eldi mekenderin  basyp  ótip,  ýlken «Ertiske» qúyady. Jylda «Sandyqtau»  jaylauyna  bararda 500-dey bas jylqylardy  qúraytyn tabyndy «Qanay» ózeninin  «Saratovka» selosynan keyingi  jazyqtau  jerdegi  ótkelinen ótkizip jýremiz.  Ol jerde  sudyng terendigi attyn  omyrauynan keledi. Biyl da jyldaghyday sol jerden jylqylardy  aidap  ótkizip  jatyrmyz. Kóshtin  basynda «Jambas» aighyr. Ol bastady. Ýiir sonyng sonynan ilesti.  Sebelep  janbyr  jauyp túr. Búl kezde jylqylardyng  80 payyzy kelesi  betke ótip qoyghan  bolatyn. Kenetten, «Qanay» ózeninining suy  kóterilip,  qatty aghyngha  úlasty. Aghyngha  qaramay,  ishinde  qúlyn-taylary bar bir  top tyrmysyp,  qarsy bettegi  jaghalaugha qaray jýzip keledi. Taulardan aqqan  qar  sularynyng kóbenginen, ne bolmasa janbyrdyng әserinen be, aghyn odan sayyn  kýsheyip, «Qanay» ózeni erneuinen  asyp-tasydy. Sol sәtte, qatty aghyn  qoysyn ba,   bir jas  qúlyndy jaghagha  jetkizbey alyp ketti. Bәri kóz aldymyzda  ótude.  Ne isteu  kerek?  Sugha  aghyp  bara jatqan qúlynyna  jany  qinalghan   baytal  biyenin  shúrqyraghan  dauysy   jer  jarady. Bәri  astan-kesten  bolyp ketti. Oilanyp túrugha  múrsha  joq.   Qúlyndy  qútqaru  kerek. Tek,  Sizdin   «Qúlynym» jurnalynan oqyghan  Mihaiyl  Sholohovtyn  «Jerebenok» degen   әngimesi esime sap  ete  týsti. Onda  azamattyq  soghys kezinde  «Don» ózeninde sugha  ketip  bara  jatqan  qúlyndy  Fedor  atty   jauynger-azamat  qútqaryp  qalady ghoy.  Men, odan kemmim be?  Jaqyp aghanyn  úrysqanyna  qaramay, attan týsip,  ýstimdegi  kiyimderimdi sheshe  bastaghan bolatynmyn. Azynaghan  «Jambastyn» dauysy qatty  shyqty.  Jalt  qarasam,  o  toba,  mening «Jambasym»,  qazaqtyn  ózine  tartqan  jýrekjútqan er  qazanaty  qúlyngha  qaray  jýzip  barady. Jәi  jýzip  bara  jatqan  joq,   sugha  túnshyghyp,  ómir men  ólimning arasyndaghy  sәbiydi,  bala qúlyndy  qútqarugha  bara jatyr. Oqyranghan  dauysy qanday keremet! Búl  әlemde qanday  qiyn-qystau  jaghday bolsa da jaqsylyq  jasaugha  oryn  bar,  әdilettikke oryn   bar,  jigittik  mәrttikke oryn   bar,  jankeshtilikke oryn  bar, qinalghan  jandargha   kómek  kórsetuge  oryn bar dep  ýlgi  kórsetip barady, menin  «Jambasym»! Jýzui  qanday, shirkinnin! Onday  jýzu   әlemde  joq! Qúlyngha  jetken  boyda,  qúlynyna  qalqan  bolghan  «Jambas» aighyr, qalqalap   aman-esen alyp  shyqty  aghyn  sudan...  Qashanda, balasyna  degen ananyng jýregi erekshe  bolady. Balasynyng tiri  qalghanyna   jýregi  jarylarday  quanyp, tóbesi  kókke jetkendey  bolyp túrghan baytal biyening bota  kózderinen jas parlap túrghandy kóru adam balasyna  bir  ghaniybet.  Al,  qúlyndy  qútqaryp  qalghan erjýrekti  azynaghan «Jambas» aighyr men balasynyng aman-esen tiri  qalghanyna sheksiz quanyp túrghan baytaldyng bas týiistirip, birinin-birine rizashyldyqtaryn  bildirulerin  tilmen   aityp  jetkizip beru mýmkin emes. Ony  kóru kerek,  ony týsinu kerek!  Elu segiz  jasqa kelgen  Jaqyp  agham, egilip  jylady.

- Bireuden estisem, senber edim. Ózim kórip, tan-tamasha  bolyp  túrmyn. «Jambas» aighyr naghyz  qazanat  eken. Oghan  býgin kózim  anyq  jetti. Zamanynda  qazanattar myna  «Altaydan - Atyraugha, Úlytaudan - Alataugha»  deyin  sozylyp  jatqan «Úly  Dalany» erlikpen  qorghaghan batyrlarymyzdyn  senimdi  serikteri,  qolqanattary  bolghan. Osynday  qazynalary  bolghanda  halqymyz   qor  bolmaghan. Sol jerde aghynan  jarylghan aituly  atbegi   Jaqyp  agha : «Ózinde jәne  ózin  janynday  jaqsy  kóretin  qazanatyng «Jambasynda» aman-sau  jýrinder» dep   aq batasyn   berdi.

Keshki et jelinip, sonynan shay ishilip  bolghan  son, Álibek  bauyr   әngimesin  odan  әri  jalghastyrdy.

«Jambasymnyn»  elden eren  osy erligi   turaly syr shertudi  jón kórip túrmyn. Búl  oqigha  2008 jyldyn  qonyr kýzinde, qarasha aiynyng ortasynda  Qalba  taularynyn  boyynda,  Sibe  kólderining janynda boldy. Ol kezde qojayynymyz,  osy ólkening bayy Erik Sherubaevtyng myngha  juyq jylqysy, naqtyraq aitsam, 33 ýiirge  bólingen 950 bas qúima túyaqtylar bar edi. Tanertengi toghyzdar shamasynda  «Qaraqosta» shay  iship otyrghanbyz. Alystan kele  jatqan   qalyng jylqynyn  dýbiri  anyq  estildi.  Ne bolyp  qaldy dep   dalagha   atyp  shyqtyq. Qarasaq, Kóktaudan  asyp,  býkil ýiir  biz otyrghan  oipatqa  qaray dýrkirep keledi. Arttarynan arnayy bireuler  quyp, aidap kele  jatqanday. Ertteuli túrghan  attarymyzgha  mine salyp, ýiirge qaray  shaptyq. Birden kózime shalynghany:  mening qazanat túqymdy qazanatym «Jambasym»  bir ózi  myng bas  jylqyny tay-túyaghyna  deyin  qaldyrmay qayyryp, shashau shygharmay  aidap keledi. Eki  kózi  qantalap,  jaly  kýdireyip ketken. Azynaghan aighyr  dauysy  jer   jarady. Oghan әbden  baghynghan ýiir-ýiir jylqy aidaghan  jaghyna  qaray aghyluda.

- Jigitter, týsinip túrghan  bolarsyzdar, «Jambas» jәiden-jәy býkil ýiirdi osynda  aidap kelmeydi.  Múnda  bir  qúpiya  jatyr. Ýlken  qauip  bolghan. Tórt ayaqty, ne bolmasa  eki ayaqty jyrtqyshtardan shabuyl  bolghan siyaqty. Sender, jylqyny qayyryp,   osynda  qaray túryndar. Al,  biz  Qanat  ekeuimiz basyna  baryp, ne bolghanyn   kórip  qaytayyq, - dedim.

Tyng attargha   jol alys   emes. Jarty  saghat bolar bolmasta,  bizding jylqy  jayylatyn  jayylym alany  alaqanday  kórinetin jotagha jelip jettik. Alystan birin-biri  sýiemeldep kele  jatqan   eki  adam kórindi.

Oqigha  bylay  órbigen.  «Jartas» auylynyng Rasul jәne Tóken atty eki   qara  pighyldy adamdary bireulerdin  jylqysyn  úrlap, onay tabys tabugha  bel  buyp,  arnayy  jospar  qúrady. Jylqylardan oqshaulanyp,  shetkerirek  jýretin ýiirler  bolady. Bizdegi  sonday  top Marqakólden kelgen qaba  túqymynan taraghan biyeler men baytaldar bolatyn. Olardyn  bәri  de «Jambastyn» qarauynda bolatyn.

Mejelengen kýni tan  atar-atpastan eki  úry osy ýiirdi «Kóktaudyn» etegimen, «Bayshy» shatqalynyn  boyymen  quyp  otyryp,  it múryny  kórinbeytin nu-orman toghayly «Zaemka» atalatyn tereng saygha  tyghyp  tastau  bolatyn. Sosyn  sol jerden  mal  alumen shúghyldanatyndargha  satyp  otyru.

Mýgedek bolyp qalghan Rasul úrynyn  aitqany: "Bәri  ayaq astynan  boldy. Ózim ne  bolyp  qalghanyn  týsinbey  qaldym. Bir  qaptalynan jylqylardy aidaugha  kiriskenim  sol edi,  qúlan moyynyn  kere  sozghan,  jaly  kýdireygen, alyp  tory    aighyr   birden  mening astymdaghy  attyn  moyynan   qyrshyp týsti, sosyn eki  ayaghyn  tik  kóterip  attyn  ýstindegi  maghan  shabuyldady. Sol  kóterilgen  boyda   sol  ayaghymen on  jaq qabyrghamnan úrdy. Sodan arghysyn  bilmeymin. Esimnen  tanyp  qalyppyn. Tek  esimde  qalghany, eki ayaghyn tik kóterip  shabuyldaghandaghy kózqarasy әli  kóz aldymda.  Sen ne istep  jýrsin  degen, adamnyn  kózi. Ottay janyp  túrdy".

Ekinshi  úry Tókenning aitqany: «Rasuldyng dauysy óte qatty  shyqty.  Ayaq astynan oghan  ne  bolyp  qaldy  eken? Astymdaghy  atymnyn  jýrisin  jyldamdatyp, dauys  shyqqan  jerge  jetip  keldim.  Búryn sondy múndaydy  kórgenim  joq.  Dene bitimi  iri,  esik pen  tórdey, tauday  desem  de  bolady,  jaly  kýdireygen  alpauyt  tory  aighyr   eki  aldynghy ayaghyn boksshylarsha qayshylap, Rasuldy  bir úryp  attyn  ýstinen   úshyryp  týsirdi.  Sosyn maghan  qaray  túra  úmtyldy. Sol ekpinimen boyyndaghy bar  kýshimen kelip bizdi qaghyp, jaypap ótti. Atymyz ekeuimiz omaqasa  qúladyq.  Januar jayau adamgha tiyispeydi eken, dir-dir etip  túrghan maghan  jolamay, men mingen atty  qua  jóneldi.  Ol bisharada    jan  joq, saygha  qashyp  tyghyldy.  Sodan beri,  úrlyq  jasasam  jelkemnin  shúnqyryn  kóreyin  dep,  «Jartas» pen  «Óskemen» qalasynyng arasyna taksist bolyp jýrmin».

Qol astyndaghy  tabynyn eki  ayaqty  jyrtqyshtardan qorghau  kezindegi «Jambastyn» bolat  túyaghy úry Rasuldyn  tórt qabyrghasyn syndyryp,  ish-qúrylysyna zaqym keltiredi.  Ol Óskemen  qalasyndaghy  oblystyq auruhanada alty  ai  emdelip, ýsh  operasiya  jasatady.  Ekinshi  toptaghy mýgedek  bolyp  qalady. «Úrlyq  týbi  qorlyq» degen  osy emes pe?

Agha, osy  oqighadan keyin, jylqyshy  jigitter «Jambas» aighyrymdy «Mynbasy» dep atap ketti.

Sәdibek  Týgel

Abai.kz