"مىڭ باسى"
«مىڭ باسى» اتالعان «جامباس» ايعىردىڭ ەرلىكتەرى تۋرالى حيكايا.
(بولعان وقيعانىڭ ىزىمەن)
شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ۇلان اۋدانىنان شىققان «جامباس» اتتى ايعىرعا قاتىستى اڭگىمىلەردى ەلگە بارعان سايىن قۇلاعىم ءار جەردەن شالىپ-قالىپ ءجۇردى. ساباقتى ينە ساتىمەن دەگەن، بۇگىن، 2015 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ 19 كۇنى ايتۋلى اتتىڭ يەسى الىبەك وسپانباەۆپەن «قاسىم قايسەنوۆ» كەنتىندەگى قارىنداسىم سالتانات پەن كۇيەۋ بالام ماقسۇتتىڭ ەڭسەلى ۇيىندە وسى تاقىرىپتى تىلگە تيەك ەتىپ وتىرمىز.
الىبەك ساعان قويار العاشقى سۇراعىم: «نەگە، بۇل ايعىرعا «جامباس» دەگەن ات قويدىڭدار؟».
- «جامباس» بيىل 16-عا تولدى. تۇقىمى - كادىمگى قازاقتىڭ قازاناتى. ازىناعان ايعىر، ناعىز جاۋىنگەر جىلقىسى. ونىڭ تۇرپاتى: قۇلان باس، جۇمىر مويىن، قالىڭ جال، ارشىن ءتوس - كەڭ ومىراۋ، جاراۋ قارىن، دوڭگەلەك ساۋىر، جازىق جاۋىرىندى، شوقپار سان، تىك باقايلى، بولات تۇياقتى. كوزى قىران بۇركىتتىڭ كوزىندەي ارقاشان وتتاي جانىپ تۇرادى. قورقۋ، ۇركۋ دەگەندى بىلمەيدى. التايدىڭ قالىڭ جاۋعان قارىن تورى ايعىر، لەدوكولداي جارىپ شابادى. ورگە قاراي ورلەگەندە، وعان ەشكىم جەتە المايدى. شارشاۋ دەگەندى بىلمەيدى. ءبىر ءتۇن، ءبىر كۇن ونىمەن تابىندى ايداعاندا قىڭق دەگەن سىر بىلدىرمەيدى. تورىنى دونەن كەزىندە ءوزىم ۇيرەتىپ الدىم. سودان بەرى مەنىڭ ءومىرىمدى دە جانە جىلقىشىلىق ابىرويىمدى دا قورعاپ كەلە جاتقان وسى جانۋار بولادى. ونىڭ «جامباس» دەپ اتالۋىنا مىنا وقيعا سەبەپ بولدى. 2004 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ ورتاسىندا وتىز شاقتى جىلقىسى بار ۇيىرگە ءبىر توپ اش قاسقىر شابادى. «مىقتى ايعىر ءۇيىرىن ساقتاي الادى، يت-قۇستان قورعايدى» دەگەن قازاعىمنىڭ ءسوزى راس. سوندا، الپاۋىت ايعىرىم ەڭ الدىمەن تاي، قۇلىن، جاباعىلاردى قورعاپ، دالا بورىلەرىنە الدىرمادى. ءۇيىردى ءبىر جەرگە، تومپەنىڭ باسىنا ءيىرىپ، جىرتقىشتاردان قورعاپ قالدى. بىراق، ءوزى، اشۋلانعان قاسقىرلارعا قاتتى تالاندى. قاسكويلەر ۇستارانىڭ جۇزىندەي ازۋ تىستەرىن وڭ جامباسقا اياماي سالىپ، سان ەتتەرىنىڭ پارشاسىن شىعارعان. ءبىزدى، ەت قىزۋىمەن ەشتەڭە بىلمەگەن جانۋارىم، جالى كۇدىرەيىپ، ارقىراپ كىسىنەپ قارسى الدى. بۇلشىق اتقان سانىنان قان توقتاماي اعۋدا. ايدالادا ايانباي جارالانعان جانۋارعا نە ىستەي الاسىڭ؟ ەم-دومدى اۋىلدا عانا جاساي الاسىڭ ەمەس پە؟ سوسىن، ۇيىرگە تاعى دا قاسقىرلار قايتادان شابۋى مۇمكىن دەپ، جىلقىلاردى قىستاققا قاراي ايدادىق. جاڭاعى ايتقانىمداي ەت قىزۋىمەن ەشتەڭەنى ەلەمەگەم تۇلپارىم ات قوراعا كىرگەن بويدا سۇلاپ ءتۇستى.
- الىبەك، مىنا ايعىرىڭ مال بولمايدى. جانىن قيناماي باسىن كەسۋ كەرەك، - دەدى بريگاديرىمىز جاقىپ اعا. مەن، ونىڭ ۇكىمىنە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتىم.
- جاكە، تورىدان ايىرىلسام، مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ءسانى مەن ءمانى كەتەدى. ودان دا، قولدان نە كەلەدى سونى ايتىڭىز؟ - دەدىم.
مەنى جاقسى بىلەتىن، جاقىپ اعا: «ايتقانىڭنان قايتپايتىن، مىنەزىڭ بار، باۋىرىم. داۋلاسۋعا ۋاقىت از. اتقا ءمىن دە، ورتالىققا بار. وندا اۋداندىق ۆەتەرينالىق ستانتسيادا قاسىمقان دەگەن ۆەتەرينار اعاڭ جۇمىس ىستەيدى. اۋدانداعى جىلقىنىڭ بىلگىر ەمشىسى سول عانا». جامبىل اعانىڭ اۋزىمەن قۇس تىستەيتىن، جەلمەن جارىسا الاتىن جۇيرىگىمەن جۇيىتكىپ كەلەمىن. ويىم بىرەۋ، «قايتسەم دە ايعىرىمدى اجالدان قۇتقارىپ قاتارعا قوسۋ». سول ءۇشىن جان پيدا. ماعان سول ساتتە تورى ايعىرىمنان جاقىن جان جوق ەدى. جيىرما شاقىرىمدى ارتقا تاستاپ، ءاپ-ساتتە مەجەلى جەرگە كەلىپ جەتتىم. جولىم بولعاندا، قاسىمقان اعا، ورنىندا ەكەن.
ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، بىلىكتى مامان، قاسىمقان اعا، اتتى ۇيىقتاتىپ، كادىمگىدەي وپەراتسيا جاسادى. ىرىڭدەردى تازالادى، قاسقىر تىلگەن جامباستىڭ ەتتەرىن جىبەك جىپپەن تەپ-تەگىس ەتىپ تىگىپ شىقتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاناتىمدى اجالدان اراشالاپ الىپ قالدى. سودان بەرى، تورى ايعىر «جامباس» دەگەن اتقا يە بولدى.
«جامباستىڭ» ەكىنشى ەرلىگى تۋرالى ايتىپ وتەيىن دەپ، الىبەك اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىردى. ول بىلاي بولعان ەدى. 2006 جىلدىڭ قىسى ۇزاق بولىپ، كوكتەمى كەش كەلدى. ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز، «قىزىل سۋ»، «ۇزىن بۇلاق»، ء«دۇبىر»، «تاسوتكەل» وزەندەرى «قاناي» وزەنىنە قۇيادى. ءوز كەزەگىندە «قاناي» وزەنى «وترادنوە»، «نوۆونيكولسك»، «ساراتوۆكا» ەلدى مەكەندەرىن باسىپ ءوتىپ، ۇلكەن «ەرتىسكە» قۇيادى. جىلدا «ساندىقتاۋ» جايلاۋىنا باراردا 500-دەي باس جىلقىلاردى قۇرايتىن تابىندى «قاناي» وزەنىنىڭ «ساراتوۆكا» سەلوسىنان كەيىنگى جازىقتاۋ جەردەگى وتكەلىنەن وتكىزىپ جۇرەمىز. ول جەردە سۋدىڭ تەرەڭدىگى اتتىڭ ومىراۋىنان كەلەدى. بيىل دا جىلداعىداي سول جەردەن جىلقىلاردى ايداپ وتكىزىپ جاتىرمىز. كوشتىڭ باسىندا «جامباس» ايعىر. ول باستادى. ءۇيىر سونىڭ سوڭىنان ىلەستى. سەبەلەپ جاڭبىر جاۋىپ تۇر. بۇل كەزدە جىلقىلاردىڭ 80 پايىزى كەلەسى بەتكە ءوتىپ قويعان بولاتىن. كەنەتتەن، «قاناي» وزەنىنىنىڭ سۋى كوتەرىلىپ، قاتتى اعىنعا ۇلاستى. اعىنعا قاراماي، ىشىندە قۇلىن-تايلارى بار ءبىر توپ تىرمىسىپ، قارسى بەتتەگى جاعالاۋعا قاراي ءجۇزىپ كەلەدى. تاۋلاردان اققان قار سۋلارىنىڭ كوبەيۋىنەن، نە بولماسا جاڭبىردىڭ اسەرىنەن بە، اعىن ودان سايىن كۇشەيىپ، «قاناي» وزەنى ەرنەۋىنەن اسىپ-تاسىدى. سول ساتتە، قاتتى اعىن قويسىن با، ءبىر جاس قۇلىندى جاعاعا جەتكىزبەي الىپ كەتتى. ءبارى كوز الدىمىزدا وتۋدە. نە ىستەۋ كەرەك؟ سۋعا اعىپ بارا جاتقان قۇلىنىنا جانى قينالعان بايتال بيەنىڭ شۇرقىراعان داۋىسى جەر جارادى. ءبارى استاڭ-كەستەڭ بولىپ كەتتى. ويلانىپ تۇرۋعا مۇرشا جوق. قۇلىندى قۇتقارۋ كەرەك. تەك، ءسىزدىڭ «قۇلىنىم» جۋرنالىنان وقىعان ميحايل شولوحوۆتىڭ «جەرەبەنوك» دەگەن اڭگىمەسى ەسىمە ساپ ەتە ءتۇستى. وندا ازاماتتىق سوعىس كەزىندە «دون» وزەنىندە سۋعا كەتىپ بارا جاتقان قۇلىندى فەدور اتتى جاۋىنگەر-ازامات قۇتقارىپ قالادى عوي. مەن، ودان كەممىم بە؟ جاقىپ اعانىڭ ۇرىسقانىنا قاراماي، اتتان ءتۇسىپ، ۇستىمدەگى كيىمدەرىمدى شەشە باستاعان بولاتىنمىن. ازىناعان «جامباستىڭ» داۋىسى قاتتى شىقتى. جالت قاراسام، و توبا، مەنىڭ «جامباسىم»، قازاقتىڭ وزىنە تارتقان جۇرەكجۇتقان ەر قازاناتى قۇلىنعا قاراي ءجۇزىپ بارادى. ءجاي ءجۇزىپ بارا جاتقان جوق، سۋعا تۇنشىعىپ، ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىنداعى ءسابيدى، بالا قۇلىندى قۇتقارۋعا بارا جاتىر. وقىرانعان داۋىسى قانداي كەرەمەت! بۇل الەمدە قانداي قيىن-قىستاۋ جاعداي بولسا دا جاقسىلىق جاساۋعا ورىن بار، ادىلەتتىككە ورىن بار، جىگىتتىك مارتتىككە ورىن بار، جانكەشتىلىككە ورىن بار، قينالعان جاندارعا كومەك كورسەتۋگە ورىن بار دەپ ۇلگى كورسەتىپ بارادى، مەنىڭ «جامباسىم»! ءجۇزۋى قانداي، شىركىننىڭ! ونداي ءجۇزۋ الەمدە جوق! قۇلىنعا جەتكەن بويدا، قۇلىنىنا قالقان بولعان «جامباس» ايعىر، قالقالاپ امان-ەسەن الىپ شىقتى اعىن سۋدان... قاشاندا، بالاسىنا دەگەن انانىڭ جۇرەگى ەرەكشە بولادى. بالاسىنىڭ ءتىرى قالعانىنا جۇرەگى جارىلارداي قۋانىپ، توبەسى كوككە جەتكەندەي بولىپ تۇرعان بايتال بيەنىڭ بوتا كوزدەرىنەن جاس پارلاپ تۇرعاندى كورۋ ادام بالاسىنا ءبىر عانيبەت. ال، قۇلىندى قۇتقارىپ قالعان ەرجۇرەكتى ازىناعان «جامباس» ايعىر مەن بالاسىنىڭ امان-ەسەن ءتىرى قالعانىنا شەكسىز قۋانىپ تۇرعان بايتالدىڭ باس ءتۇيىستىرىپ، ءبىرىنىڭ-بىرىنە ريزاشىلدىقتارىن بىلدىرۋلەرىن تىلمەن ايتىپ جەتكىزىپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ونى كورۋ كەرەك، ونى ءتۇسىنۋ كەرەك! ەلۋ سەگىز جاسقا كەلگەن جاقىپ اعام، ەگىلىپ جىلادى.
- بىرەۋدەن ەستىسەم، سەنبەر ەدىم. ءوزىم كورىپ، تاڭ-تاماشا بولىپ تۇرمىن. «جامباس» ايعىر ناعىز قازانات ەكەن. وعان بۇگىن كوزىم انىق جەتتى. زامانىندا قازاناتتار مىنا «التايدان - اتىراۋعا، ۇلىتاۋدان - الاتاۋعا» دەيىن سوزىلىپ جاتقان «ۇلى دالانى» ەرلىكپەن قورعاعان باتىرلارىمىزدىڭ سەنىمدى سەرىكتەرى، قولقاناتتارى بولعان. وسىنداي قازىنالارى بولعاندا حالقىمىز قور بولماعان. سول جەردە اعىنان جارىلعان ايتۋلى اتبەگى جاقىپ اعا : «وزىڭدە جانە ءوزىڭ جانىڭداي جاقسى كورەتىن قازاناتىڭ «جامباسىڭدا» امان-ساۋ جۇرىڭدەر» دەپ اق باتاسىن بەردى.
كەشكى ەت جەلىنىپ، سوڭىنان شاي ءىشىلىپ بولعان سوڭ، الىبەك باۋىر اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىردى.
«جامباسىمنىڭ» ەلدەن ەرەن وسى ەرلىگى تۋرالى سىر شەرتۋدى ءجون كورىپ تۇرمىن. بۇل وقيعا 2008 جىلدىڭ قوڭىر كۇزىندە، قاراشا ايىنىڭ ورتاسىندا قالبا تاۋلارىنىڭ بويىندا، سىبە كولدەرىنىڭ جانىندا بولدى. ول كەزدە قوجايىنىمىز، وسى ولكەنىڭ بايى ەرىك شەرۋباەۆتىڭ مىڭعا جۋىق جىلقىسى، ناقتىراق ايتسام، 33 ۇيىرگە بولىنگەن 950 باس قۇيما تۇياقتىلار بار ەدى. تاڭەرتەڭگى توعىزدار شاماسىندا «قاراقوستا» شاي ءىشىپ وتىرعانبىز. الىستان كەلە جاتقان قالىڭ جىلقىنىڭ ءدۇبىرى انىق ەستىلدى. نە بولىپ قالدى دەپ دالاعا اتىپ شىقتىق. قاراساق، كوكتاۋدان اسىپ، بۇكىل ءۇيىر ء بىز وتىرعان ويپاتقا قاراي دۇركىرەپ كەلەدى. ارتتارىنان ارنايى بىرەۋلەر قۋىپ، ايداپ كەلە جاتقانداي. ەرتتەۋلى تۇرعان اتتارىمىزعا مىنە سالىپ، ۇيىرگە قاراي شاپتىق. بىردەن كوزىمە شالىنعانى: مەنىڭ قازانات تۇقىمدى قازاناتىم «جامباسىم» ءبىر ءوزى مىڭ باس جىلقىنى تاي-تۇياعىنا دەيىن قالدىرماي قايىرىپ، شاشاۋ شىعارماي ايداپ كەلەدى. ەكى كوزى قانتالاپ، جالى كۇدىرەيىپ كەتكەن. ازىناعان ايعىر داۋىسى جەر جارادى. وعان ابدەن باعىنعان ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى ايداعان جاعىنا قاراي اعىلۋدا.
- جىگىتتەر، ءتۇسىنىپ تۇرعان بولارسىزدار، «جامباس» جايدەن-ءجاي بۇكىل ءۇيىردى وسىندا ايداپ كەلمەيدى. مۇندا ءبىر قۇپيا جاتىر. ۇلكەن قاۋىپ بولعان. ءتورت اياقتى، نە بولماسا ەكى اياقتى جىرتقىشتاردان شابۋىل بولعان سياقتى. سەندەر، جىلقىنى قايىرىپ، وسىندا قاراي تۇرىڭدار. ال، ءبىز قانات ەكەۋىمىز باسىنا بارىپ، نە بولعانىن كورىپ قايتايىق، - دەدىم.
تىڭ اتتارعا جول الىس ەمەس. جارتى ساعات بولار بولماستا، ء بىزدىڭ جىلقى جايىلاتىن جايىلىم الاڭى الاقانداي كورىنەتىن جوتاعا جەلىپ جەتتىك. الىستان ءبىرىن-ءبىرى سۇيەمەلدەپ كەلە جاتقان ەكى ادام كورىندى.
وقيعا بىلاي وربىگەن. «جارتاس» اۋىلىنىڭ راسۋل جانە توكەن اتتى ەكى قارا پيعىلدى ادامدارى بىرەۋلەردىڭ جىلقىسىن ۇرلاپ، وڭاي تابىس تابۋعا بەل بۋىپ، ارنايى جوسپار قۇرادى. جىلقىلاردان وقشاۋلانىپ، شەتكەرىرەك جۇرەتىن ۇيىرلەر بولادى. بىزدەگى سونداي توپ مارقاكولدەن كەلگەن قابا تۇقىمىنان تاراعان بيەلەر مەن بايتالدار بولاتىن. ولاردىڭ ءبارى دە «جامباستىڭ» قاراۋىندا بولاتىن.
مەجەلەنگەن كۇنى تاڭ اتار-اتپاستان ەكى ۇرى وسى ءۇيىردى «كوكتاۋدىڭ» ەتەگىمەن، «بايشى» شاتقالىنىڭ بويىمەن قۋىپ وتىرىپ، يت مۇرىنى كورىنبەيتىن نۋ-ورمان توعايلى «زاەمكا» اتالاتىن تەرەڭ سايعا تىعىپ تاستاۋ بولاتىن. سوسىن سول جەردەن مال الۋمەن شۇعىلداناتىندارعا ساتىپ وتىرۋ.
مۇگەدەك بولىپ قالعان راسۋل ۇرىنىڭ ايتقانى: ء"بارى اياق استىنان بولدى. ءوزىم نە بولىپ قالعانىن تۇسىنبەي قالدىم. ءبىر قاپتالىنان جىلقىلاردى ايداۋعا كىرىسكەنىم سول ەدى، قۇلان مويىنىن كەرە سوزعان، جالى كۇدىرەيگەن، الىپ تورى ايعىر بىردەن مەنىڭ استىمداعى اتتىڭ مويىنان قىرشىپ ءتۇستى، سوسىن ەكى اياعىن تىك كوتەرىپ اتتىڭ ۇستىندەگى ماعان شابۋىلدادى. سول كوتەرىلگەن بويدا سول اياعىمەن وڭ جاق قابىرعامنان ۇردى. سودان ارعىسىن بىلمەيمىن. ەسىمنەن تانىپ قالىپپىن. تەك ەسىمدە قالعانى، ەكى اياعىن تىك كوتەرىپ شابۋىلداعانداعى كوزقاراسى ءالى كوز الدىمدا. سەن نە ىستەپ ءجۇرسىڭ دەگەن، ادامنىڭ كوزى. وتتاي جانىپ تۇردى".
ەكىنشى ۇرى توكەننىڭ ايتقانى: «راسۋلدىڭ داۋىسى وتە قاتتى شىقتى. اياق استىنان وعان نە بولىپ قالدى ەكەن؟ استىمداعى اتىمنىڭ ءجۇرىسىن جىلدامداتىپ، داۋىس شىققان جەرگە جەتىپ كەلدىم. بۇرىن سوڭدى مۇندايدى كورگەنىم جوق. دەنە ءبىتىمى ءىرى، ەسىك پەن توردەي، تاۋداي دەسەم دە بولادى، جالى كۇدىرەيگەن الپاۋىت تورى ايعىر ەكى الدىڭعى اياعىن بوكسشىلارشا قايشىلاپ، راسۋلدى ءبىر ۇرىپ اتتىڭ ۇستىنەن ۇشىرىپ ءتۇسىردى. سوسىن ماعان قاراي تۇرا ۇمتىلدى. سول ەكپىنىمەن بويىنداعى بار كۇشىمەن كەلىپ ءبىزدى قاعىپ، جايپاپ ءوتتى. اتىمىز ەكەۋىمىز وماقاسا قۇلادىق. جانۋار جاياۋ ادامعا تيىسپەيدى ەكەن، ءدىر-ءدىر ەتىپ تۇرعان ماعان جولاماي، مەن مىنگەن اتتى قۋا جونەلدى. ول بيشارادا جان جوق، سايعا قاشىپ تىعىلدى. سودان بەرى، ۇرلىق جاساسام جەلكەمنىڭ شۇڭقىرىن كورەيىن دەپ، «جارتاس» پەن «وسكەمەن» قالاسىنىڭ اراسىنا تاكسيست بولىپ ءجۇرمىن».
قول استىنداعى تابىنىن ەكى اياقتى جىرتقىشتاردان قورعاۋ كەزىندەگى «جامباستىڭ» بولات تۇياعى ۇرى راسۋلدىڭ ءتورت قابىرعاسىن سىندىرىپ، ءىش-قۇرىلىسىنا زاقىم كەلتىرەدى. ول وسكەمەن قالاسىنداعى وبلىستىق اۋرۋحانادا التى اي ەمدەلىپ، ءۇش وپەراتسيا جاساتادى. ەكىنشى توپتاعى مۇگەدەك بولىپ قالادى. «ۇرلىق ءتۇبى قورلىق» دەگەن وسى ەمەس پە؟
اعا، وسى وقيعادان كەيىن، جىلقىشى جىگىتتەر «جامباس» ايعىرىمدى «مىڭباسى» دەپ اتاپ كەتتى.
سادىبەك تۇگەل
Abai.kz
