«Ár jalghyz» ýshin kýres. Jaybaraqattyq jaramaydy

Terrorizm men ekstremizmning týpki mәnin izdeseng - shoshyndyru men shekten shyghu. Búl taqyrypty ashu ýshin biri birinen ótken nebir mysaldardy aitugha bolady. Biraq maghan osy materialdy jazugha oy salghan myna bir foto qatty әser qaldyrdy. 2010 jyly Angliyanyng «Gardian» gazetining jurnalisteri dayyndaghan material. Búl ne dep oilaysyzdar? Búl – Baghdad. Baghdad qalasynyng kartasy. Osy kartada aghylshyn jurnalisteri 2003 jyldan beri bolghan jarylystar, zorlyqpen kisi óltiru jәne mergender atyp óltirgen jaghdaylar bolghan oryndardy boyap shyqqan.

Nәtiyjesi kóz aldarynyzda – qyp-qyzyl. Qyzyl qan. Al búl kezinde Mәdina әs Sәlәm, yaghni, Beybitshilik shahary dep atalghan Shyghystyng shoqtyghy biyik, әlem órkeniyetine Úrym men Ystanboldan kem ýles qospaghan ilim ordasy, izgi halifterding astanasy bolghan arman qala edi.

Kartagha taghy bir qaranyzdarshy – múnda qauipsiz oryn joq. Qauipsiz nýkte, ne búrysh joq. Bәri qauipti. Nayzaghay bir jerge ekinshi ret úrmaydy deydi ghoy. Biraq terakt nayzaghay emes – bir orynda birneshe ret jarylystar bolghan. Bizding tilek qanday ekeni týsinikti shyghar. Múnday qaraugha qorqatyn kartany әldebir elding jurnalisteri bizding Otanymyzdy, elimizdi mysal qyp qoldanghanyn qalamaymyz.

Qalau bir bólek, qareketimiz qanday bolmaq kerek? Meninshe, belgili sayasattanushy, últ janashyry Erlan Qarin myrza aitpaqshy, elimizdegi últtyq partiyanyng mindetin atqaryp otyrghan jurnalisterimiz iydeyalar soghysyna aralasuy qajet. Ol qalay deysiz ghoy. Qazirgi baspasózde jәne әleumettik jelilerde adamnyng sanasy ýshin naghyz tartys jýrip jatyr. Sayasatkerler – elektoratty, brendter – kliyentterdi, әnshiler – fanattardy, dýmsheler – ermelerdi izdeydi. Sondyqtan, әrbir qazaq, әrbir «jalghyz» ýshin kýres bop jatqanda, jaybaraqat qarap otyrugha bolmaydy. Bayaghy beytarap jurnalist, aqparat jetkizip qana qoishy jayly týsinik eskirdi. Sapyrylysyp jatqan jahandanu kezeninde mýlgip otyratyn beyqamdyq kimge kerek?

Din taqyrybyna mamandanghan jurnalister kerek

Sol terrorizm. Sol azghyndyq. Olar sizge neytral emes. Mysaly, mynaday jaghdaydy alyp qarayyqshy, bir kógildir serigimen ýiden shyqpay, Alla Taghalanyng qaharyna úshyraghan әuesimen ainalyssa – ol neytral. Eger ol kóshege shyghyp, maqtanysh sheruin úiymdastyramyn dese – endi ol neytral emes. Sebebi, sening jolyndy bógeydi, balannyng kózine týsedi, sanasyn bylghaydy. Sol siyaqty, bir lankes ózin adam ayaghy jetpeytin aidalada jaryp jiberse – neytral. Biraq sening kóshende, sening kóliginning qasynda jaryludy kózdese – ol endi neytral emes. Qazirgi jurnalisting mindeti – estigen mәlimetin oqyrmanmen bólisu ghana emes, bolghan oqighanyng obrazyn dәl tauyp beru.

Demek, aqparat beruding qaqtyghysynda (konflikt interpretasiy) sanany manipulyasiyalaudan aman saqtap qalu ýshin obrazdardy ajyrata bilu kerek. Al búl ýshin, әriyne, bilim kerek. Bizde әli kýnge din salasynda qazyp jazatyn bilikti jurnalist, ne sózine júrt toqtaytyn bәtualy bloger tapshy bop túr. Osydan-aq bir úsynys súranyp shyghady – bizding jurnalisterding teologiya, Islam tarihy, sektologiya, konfliktologiya, nouledj cheking (jana bilim tekseru), faktcheking (aqparattyng ras-jalghandyghyn tekseru) boyynsha arnayy kurstar arqyly bilimderin jetildiru jaghyn qolgha alu kerek. Qazir tәuelsiz jurnalisterge arnap «Soros» qory ótkizip jatqan «iMedia Project» degen joba bar. Osy joba boyynsha, jurnalister jyl boyyna 5 apta, yaghni, 200 auditoriyalyq saghat oqidy, odan tys ýy júmystaryn isteydi, sheteldik mamandar dәris beredi, sonynda sertifikatyn alady. Bizge de osy taqylettes formattaghy, din taqyrybyna qalam terbeytin jurnalisterding bilimin jetildiretin joba qajet.      

DAISh turaly bolsyn, jalpy terrorizm turaly bolsyn, әr basylymnyng jurnaliysi әrtýrli izdenedi – bireui reseylik sayttan qaray salady, biri týrik basylymyna silteydi, endi biri irandyq aqparat kózin qaraydy, basqasy aghylshyn pressasyn sholady degendey. Bir taqyryp, biraq tórt týrli material shyghady. Tórt týrli degening - tórt imperiyanyng kózqarasy. Shyndyq - osy tórteuining basyn qosqandaghy dýniyening ortasynan shyghuy mýmkin. Taghy da jurnalisterding kәsibiyligi degen súraq tuady. Álemdik terrorizm men ekstremizm, onyng bizding eldegi kórinisteri, zandylyqtary turaly bizding ghalymdar jaqsy zertteuler jasap, kitaptar jazyp jatyr. Biraq olar ghylymy tilden kópshilik ainalymyna, publisistikagha, jalpaq tilge konverttelmey jatyr. Búl da bizding aqparattyq kenistiktegi bir «әttegen-ay» deuge bolady.

Qoghamnyng barometri neni anghartty? 

Aqparat salasyna jauapty organdar terrorizm men ekstremizm boyynsha qoghamdyq pikirdi baqylaudy, tek baqylap qoymay, kerek bolsa, retteudi kýsheytse degen tilegimiz bar. Múny onsyz da bәri týsinedi emes pe deseniz, qoghamgha qaranyzdarshy – biraz adam oiynda jәne jazuynda problemany óziniki jәne ózgeniki dep bóledi. Jәne búl pikir jyldan jylgha kóbeyip keledi. Mysaly, Gaza sektorynda palestinalyqtar terakt úiymdastyrsa, «ә, Izrailding ózine sol kerek», bolmasa, Fransiyada terakt bolsa, «sauap, karikatura syzdy – endi tayaghyn jesin» degendey psihologiya. Múnyng qanshalyqty qauipti ekendigin Parijde, 13 qarashada bolghan teraktiler seriyasynan keyin bizding qazaqstandyq «Feysbuk» alanynan bayqadyq.

Áleumettik jelidegi aghayyn betterindegi fotolaryn auystyru arqyly kóz aldymyzda bir emes, onshaqty lagerige bólinip ketti. Birinshi top – «biz Parij ýshin qayghyramyz» dep Fransiyanyng jalauyn taghyndy. Oghan qarsy top «Týrkiyada jýzden asa adam teraktiden qaytys bolghanda, eshkim suretin auystyryp, aza tútpaghan edi. Nege Fransiyagha bolysa qaldyn?» dep qyzyl jalau jabyndy. Kelesi top Siriya men Palestinanyng tuyna suretin auystyrdy. Tórtinshi top «әlem qúrysyn, ózim patriotpyn» dep Qazaqstannyng tuyn salyp jatsa, taghy biraz adam Reseyding Mysyrda jarylghan úshaghyn aza tútyp, Reseyding tuyn saldy.

Jәy suretterin auystyryp qana qoyghan joq, bir-birin tildep, aiyptap, shyn ómirde tu ústasa, qolynan alyp, jyrtarday ashuly jaghdayda boldy. Demek, әleumettik jelini qoghamnyng barometri dep alsaq, biraz adamnyng oiynda «territoriyasynda terakt bolghany ýshin әr el ózi kinәli» dep terrorizmdi qalypty jaghday sanap túr. Elemese, óte qauipti virus. Kelesi bir tús bolsa, ol – konspirologiya. Bylaysha aitqanda, qaybir elde terrorizmning ne ekstremizmning oqighasy tirkelse, ony fransuzdyn, amerikalyqtyn, orystyng arnayy qyzmetteri, yaki, ózderi úiymdastyrdy degen jalghan oy salu biraz azamattarymyzdyng sanasyn ulap jýr. Múnday aqparattyq iyneler adamdarda ayanysh sezimin boldyrmas ýshin әdeyi egiledi. «Áne, ózderi kinәli... ózderi úiymdastyrdy, sauap boldy» dep salqynqandylyqqa salady.

Demek, biraz azamattarymyzdyng oiynda «terakt - qalypty jaghday», ekinshi bir tobynda «terakt bolsa, oghan ózderi kinәli» degen virustar jýrse, biz osyghan jol berip qoydyq degen sóz. Álemning әr týkpirindegi terrorizm boyynsha qazaq osylay bólinip jatyr, Qúday betin aulaq qylsyn, Qazaqstanda sonday súmdyq jaghday bola qalsa, qalay bólinip ketedi ekenbiz?.. Sondyqtan, memlekettik organdar múnday sindromdardyng óris alyp ketpeuine jiti kónil bólse deymiz.

 Terrorizmmen kýres – Islammen kýresu emes

Sonday-aq, mynaghan nazar audarynyzshy, әlemdik baspasóz qanday qiyn jaghday bolsyn, qansha adamnyng ómirin jalmaghan terakt bolsyn, ile-shala jaqsy, iygi músylmandar turaly faktilerdi tauyp beredi. Parijdegi 13 lankestik oqighany alynyz. Ondaghan myng adam tolyp túrghan stadiondy terrorister jaryp jiberer me edi, siriyalyq qarauyl Zaur lankesti biyleti bolsa da, stadiongha kirgizbedi. Beybit adamdar әlgi Zaurdan qashamyn dep jýrip, stadionnyng syrtynda jaryldy. Taghy bir jarylyp ólgen lankesting búrynghy әieli súhbat berip, ol eshqanday da músylman bolghan joq, týrmede otyrghan, nashany kóp shegetin, ata-anasyn tyndamaytyn dep ashyghyn aitty.

Osynday jaghdaylardy basqa da oqighalardan song jii oqimyz, jii bayqaymyz. Aytalyq, teraktide evrey jaraqat alsa, oghan arab-dәriger operasiya jasady, bolmasa, bir jarylys kezinde kishkentay evrey qyzyn arab balasy óz denesimen jauyp qaldy degen oqighalardy bilemiz. Osynday jan uatar jayttardyng este qaluy taghy da sol medianyng kýshinen...

Bir qaraghanda, múnyng bәri bizge óz-ózinen bop jatqanday kórinedi. Negizi, búl ashuly jaq barlyq zúlymdyqqa músylmandardy kinәli dep kórmes ýshin, qarymta agressiya bolmas ýshin jasalynatyn memlekettik ýgit-nasihattyng bir bóligi. Búl keyde týsiniksiz boluy mýmkin, biraq bizde de osynday aqparattyq sayasattyng jýiesi jasaluy kerek. Mysaly, elimizding batys aimaqtarynda din atyn jamylghan týrli kelensiz jaghdaylardan keyin qarapayym halyqtyng arasynda balasyn Qúday qosqan kórshisi imam bolsa da, auyl meshitine jiberuge qorqatyn fobiya payda boldy. Qyzy oramal taghamyn dese, qorqyp, tuysy namaz oqysa, halyq jauy siyaqty kóretin boldy. Búl jerde aghayynnyng eshqanday da kinәsi joq. Biz әlgindey agressiyany dúrys baghytta bәsendetu, onyng shyn qúndylyqtargha tiyisuge úlasyp ketpeuin baqylauymyz  kerek. Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaev ta kezinde terrorizmmen kýresemiz dep Islammen kýresip ketpeu kerektigin qadap tapsyrghan bolatyn.

 Uly oqqa qarsy aila qyldyq pa?

Byltyr DAIYSh-tyng qúramynda Siriyada jýrgen qazaq balalarynyng viydeosy jariyalanghanda, bәrimizding jýregimiz qan jylady. Sonda bir qarshaday bala «Múnda ne istep jýrsinder?» degende, «Biz qazir tәjuid jattap, sira oqyp jatyrmyz» dep ary qaray «kәpirlerdi» óltiru turaly josparyn aitady emes pe? Balgha u tamyzghan sekildi aram oilylar dinimiz Islamnyng tәjuid (Qúrandy qatesiz dúrys oqu), sira (payghambarymyz Múhammedting (s.gh.s) ónegeli ómiri) sekildi asyl negizderin aitu arqyly basqalardy yntyqtyrudy kózdegeni anyq. Biraq biz ózimizge qaray atylghan uly jebelerge qarsy aila qoldandyq pa? Zúlymdyqtyng beynesinen tәjuid pen sirany qútqara aldyq pa? Ony kórgen, ne úzynqúlaqtan estigen talay ata-ana «Qúran jattau, payghambar (s.gh.s) men sahabalar ómirin bilu adamdy malsha bauyzdaytyn terroristerding isi eken» dep, balasyn medreseden tosqan shyghar? Meshitke júma namazyn oqugha jibermegen bolsa she? Kim biledi?

Kim biledi degennen shyghady, jalpy terrorizm men ekstremizm mәselesinde әleumettanushylardyng enbegin әli dúrys paydalanbay kele jatyrmyz. Álemdik PEV úiymynyng Parijdegi teraktiden keyin 11 músylman elinde jýrgizgen әleumettik saualnamasynyng qorytyndysymen tanysqan edim. Sonda músylman qauymnyng bәri derlik DAIYSh-ty qoldamaytynyn dәleldep shyqqan. Qúday saqtasyn, biraq tótenshe jaghday bola qalsa, qoghamdyq pikirdi qanshalyqty baqylay alamyz?

Súranysta – otbasy qúndylyghy

Jaqynda Almatyda Mediaqúryltay degen jurnalisterding ýlken konferensiyasy ótti. Sonda «Gallap Media Aziya» reytingtik kompaniyasy qazirgi auditoriyanyng qay BAQ-qa qansha uaqyt júmsaytynyn eseptep shygharypty. Sonda qazaqstandyqtardyng 3 payyzy uaqytyn gazet oqugha júmsasa, 17 payyzy radio tyndaugha, 25 payyzy internet qaraugha, al 55 payyzy teledidar kóruge júmsaydy eken. Jurnalistikanyng aqparat beru, qyzyqtandyru jәne aghartushylyq degen ýsh tarmaghy bolsa, sol aghartushylyq baghytynda «Asyl arna» telearnasy biraz jobany maqsat etip otyr. Kórermenge ózining boyynda onsyz da bar, biraq úzaq uaqytqa sozylghan otarshylyldyq ezgiden keyin qalghyp ketken keybir qasiyetterin oyatu maqsatynda ata-babamyzdyng joly, onyng Islammen qabysqan dәstýrleri, dilimen sabaqtastyq negizderi, otbasy qúndylyqtary, bilim-ghylym kókjiyegin keneytu, janashyldyqqa qúmarlyqtyng dәnderin eguimiz qajet.

«Asyl arnanyn» әleumettik jelilerdegi aqparat súranysyn zerttegen edik. Sonda oqyrmandarymyzdyng 19 payyzy ruhany kontentke qyzyqsa, 34 payyzy diny taqyryp izdeytinin aitqan, basym kópshiligi (44 payyz) otbasylyq mazmúndaghy dýniyelerdi izdep, sol baghyttaghy maqalalar men beynematerialdar bolsa, kórer edik degen kónilin bildiripti.

Eskerseniz, Elbasymyzdyng ózi qarttargha qolghabys jasau, ata-ana qadirine jetu, balalardy jetim etpeu, sol arqyly tolyq otbasy qúru jәne qalyptasyru jayyn kóp aityp keledi. Búl sózderding mәnisin rasymen týsinsek, terrorizm men ekstremizm iydeyasyna otbasy qúndylyqtary arqyly toytarys bere alamyz degen oidamyn. Anasynyng uyzyna jaryp, әkesining alaqanynyng jyluyn sezinip, atasyna alansyz erkelep, әjesinen ertegi estip boy týzegen jannan eshqashan qorshaghan ortagha ziyankes adam shyqpaydy.

Memleketimiz terrorizm men ekstremizmmen kýreste jәne onyng aldyn aluda zor kýsh júmsap keledi. Qazaqstan Músylmandary Diny basqarmasy da últty bir dingekting ainalasyna úiystyru jolynda Orta Aziyalyq diny mektepke basa manyz berip otyr. Sondyqtan, bizderge, BAQ salasy qyzmetkerine ózimiz jaqsy biletin isti odan әri jaqsy atqara týsuden artyq amal joq. Onyng ýstine Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaev Aqparat alu turaly jana zangha qol qoyyp, jurnalist qauymnyng júmysyn taghy bir jenildetip berdi.

Atqarylghan is az emes. Endi jana dengeyde, jana sapada jalghastyru qajet.

Múhamedjan TAZABEK,

Respublikalyq «Asyl arna» telearnasynyng Bas diyrektory,

Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri.

Abai.kz