Talas OMARBEKOV, tarih ghylymdarynyng doktory, QazÚU Ejelgi jәne orta ghasyrdaghy qazaq halqy tarihy kafedrasynyng mengerushisi:
- TMD qúramynda Mәskeuge biz siyaqty otar bolyp, orystanudyng zardabyn tartqan elder bar. Olar ortaq tarih oqulyghyn qalay jazuy mýmkin? Mysaly, patsha ókimetining qayta qonystanu sayasatyn reseylik tarihshylar sylap-sipap, sypayylap keltirse, biz ony otarlyq sayasat retinde әshkerelep jazamyz.

Talas OMARBEKOV, tarih ghylymdarynyng doktory, QazÚU Ejelgi jәne orta ghasyrdaghy qazaq halqy tarihy kafedrasynyng mengerushisi:
- TMD qúramynda Mәskeuge biz siyaqty otar bolyp, orystanudyng zardabyn tartqan elder bar. Olar ortaq tarih oqulyghyn qalay jazuy mýmkin? Mysaly, patsha ókimetining qayta qonystanu sayasatyn reseylik tarihshylar sylap-sipap, sypayylap keltirse, biz ony otarlyq sayasat retinde әshkerelep jazamyz.

18 ghasyrdan bergi Qazaqstanda bolghan Reseyge qarsy últ-azattyq kóterilister she?! Syrym Datovtyn, Mahambet Ђtemisov pen Isataydyn, әsirese Kishi jýzding kóptegen qozghalystaryn tarihshylarymyz әdiletti últ-azattyq kóterilister retinde baghalap otyr. Kórshiler oghan qalay qaraydy? Olar búl taqyrypqa bizding terendep barghanymyzdy qalamaytyn siyaqty. Olar bizge: «Sizderde múraghat qújattarynyz joq! Sondyqtan búl mәseleni ótkir týrde qoymau kerek!» - dep, ózderining konsepsiyasyna tartuy yqtimal.
Mýmkin, birikken oqulyqty 1991 jyldan bergi tariyhqa arnap jazugha bolatyn shyghar? Biraq, taghy da TMD elderining sayasy qúrylysy әr týrli. Mysaly, Ђzbekstan totalitarizmge ketse, Qyrghyzstan parlamenttik demokratiya jolyna týskenimen, tәuelsizdigin saqtap qaluy ýlken súraq tudyruda. Ukrainanyng sayasy qúrylymy mýldem basqa. Ár memleket әr týrli damyp keledi. Osynday jaghdayda ortaq tarih qalay jasalady?
Týrik akademiyasy qúrylyp, týrki halyqtarynyng ortaq oqulyqtaryn jazbaqshy. Al bizde «Qazaq halqynyng shyghu tegi» degen kitap ta shyqqan emes. Qazaqtyng rulyq-taypalyq tarihynan qatty qorqamyz. Basqa últtar, mysaly, 1974 jyldyng ózinde «Proishojdenie bashkiyr» degen kitap jazyp tastady. Al tatarlar otar bolsa da, «Istoriya tatar» degen 7 tomdyq ýlken kitap shyghardy. Bizde «Qazaqtar tarihy» degen oqulyq týgili enbek te jazylghan joq. Biz tek Qazaqstan degen sózge jabysyp, qazaq tarihy jeke qarastyrylmay qalghan. Áli qazaqtyng qalyptasu tarihy zerttelmegen jaghdayda ortaq oqulyq qalay jazylady?! Qazaq halqynyng qasiretti kezenderi zerttelgenimen, bizding ghylymy konsepsiyamyz - orys, ukraiyn, belarusi tarihshylarynan basqasha. Tipti keybir jerde olardyng tújyrymdaryna mýldem kereghar keledi. Onda olarmen ortaq tarih qalay jazamyz?
Eng aldymen, әr el ózderining tarihyn jaqsylap zerttep, ghylymi-obektivti konsepsiyasyn belgilep aluy tiyis. Sonan keyin ghana sol zertteuler negizinde oqulyq jazylady. Onday týbegeyli zertteulersiz jazylghan oqulyqtar qate, búrmalanghan bolyp shyghady. Búl bizge kerek pe?

Valeriy KARBALEVICh, Belarusi «Strategy» saraptama ortalyghynyng basshysy:
- Kez kelgen elding tarih oqulyghy últtyq iydeologiyagha, últtyq mifterge toly. Sondyqtan, kóptegen elderge birdey ortaq oqulyq jasau qiyn. Sonan keyin kóptegen tarihy oqighalar boyynsha TMD elderine ortaq kelisimge kelu qiyn bolady. Sondyqtan, ortaq oqulyq jazu tipti mýmkin emes. Búl bastama, bәlkim, Reseyge tiyimdi shyghar?! Ђytkeni, Kremli ózderin postkenestik kenistikting ortalyghy sanaydy. Tarih oqulyghy arqyly Mәskeu osy kenistiktegi ózining ornyn nyghaytyp, biriktirgisi keletini týsinikti. Al búl bastamany Belarusi viyse-ministrining kótergenine qaraghanda, búl onyng jeke nemese ministrlikting bastamasy shyghar. Shynymdy aitsam, onyng búl bastamasyn týsinbeymin әri qabylday almaymyn.

Vardan BAGDASARYaN, tarih ghylymdarynyng doktory, Reseyding «Mektep tarih oqulyghy men memlekettik sayasat» kitabynyng avtory (KMnews):
- Postkenestik respublikalar ýshin ortaq tarih oqulyghyn jazu iydeyasy mýldem maghynasyz bolyp kórinedi. Eger tipti bayandaudyng «gumiylevtik» tәsilin, yaghni, birneshe kórshi elderding tarihyn parallelidi týrde berse de, búl - mýmkin emes sharua. Osynyng ózinde dauly mәselelerdi ainalyp ótu mýmkin emes. Yaghni, oqulyq jazylghan kýnning ózinde ol avtor memleketterding biri - bir elding iydeologiyasy shenberinde jazylyp shyghady. Áriyne, barlyghy osynday biriktirushi róldi Resey atqarady dep kýtui mýmkin, biraq Resey qazir onday iydeyalargha úmtylmaydy.

Dayyndaghan Ayjan KÓShKENOVA

«Ayqyn» gazeti, 29.05.10.