تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازۇۋ ەجەلگى جانە ورتا عاسىرداعى قازاق حالقى تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى:
- تمد قۇرامىندا ماسكەۋگە ءبىز سياقتى وتار بولىپ، ورىستانۋدىڭ زاردابىن تارتقان ەلدەر بار. ولار ورتاق تاريح وقۋلىعىن قالاي جازۋى مۇمكىن؟ مىسالى، پاتشا وكىمەتىنىڭ قايتا قونىستانۋ ساياساتىن رەسەيلىك تاريحشىلار سىلاپ-سيپاپ، سىپايىلاپ كەلتىرسە، ءبىز ونى وتارلىق ساياسات رەتىندە اشكەرەلەپ جازامىز.

تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازۇۋ ەجەلگى جانە ورتا عاسىرداعى قازاق حالقى تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى:
- تمد قۇرامىندا ماسكەۋگە ءبىز سياقتى وتار بولىپ، ورىستانۋدىڭ زاردابىن تارتقان ەلدەر بار. ولار ورتاق تاريح وقۋلىعىن قالاي جازۋى مۇمكىن؟ مىسالى، پاتشا وكىمەتىنىڭ قايتا قونىستانۋ ساياساتىن رەسەيلىك تاريحشىلار سىلاپ-سيپاپ، سىپايىلاپ كەلتىرسە، ءبىز ونى وتارلىق ساياسات رەتىندە اشكەرەلەپ جازامىز.

18 عاسىردان بەرگى قازاقستاندا بولعان رەسەيگە قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر شە؟! سىرىم داتوۆتىڭ، ماحامبەت Ђتەمىسوۆ پەن يساتايدىڭ، اسىرەسە كىشى ءجۇزدىڭ كوپتەگەن قوزعالىستارىن تاريحشىلارىمىز ادىلەتتى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر رەتىندە باعالاپ وتىر. كورشىلەر وعان قالاي قارايدى؟ ولار بۇل تاقىرىپقا ءبىزدىڭ تەرەڭدەپ بارعانىمىزدى قالامايتىن سياقتى. ولار بىزگە: «سىزدەردە مۇراعات قۇجاتتارىڭىز جوق! سوندىقتان بۇل ماسەلەنى وتكىر تۇردە قويماۋ كەرەك!» - دەپ، وزدەرىنىڭ كونتسەپتسياسىنا تارتۋى ىقتيمال.
مۇمكىن، بىرىككەن وقۋلىقتى 1991 جىلدان بەرگى تاريحقا ارناپ جازۋعا بولاتىن شىعار؟ بىراق، تاعى دا تمد ەلدەرىنىڭ ساياسي قۇرىلىسى ءار ءتۇرلى. مىسالى، Ђزبەكستان توتاليتاريزمگە كەتسە، قىرعىزستان پارلامەنتتىك دەموكراتيا جولىنا تۇسكەنىمەن، تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋى ۇلكەن سۇراق تۋدىرۋدا. ۋكراينانىڭ ساياسي قۇرىلىمى مۇلدەم باسقا. ءار مەملەكەت ءار ءتۇرلى دامىپ كەلەدى. وسىنداي جاعدايدا ورتاق تاريح قالاي جاسالادى؟
تۇرىك اكادەمياسى قۇرىلىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق وقۋلىقتارىن جازباقشى. ال بىزدە «قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تەگى» دەگەن كىتاپ تا شىققان ەمەس. قازاقتىڭ رۋلىق-تايپالىق تاريحىنان قاتتى قورقامىز. باسقا ۇلتتار، مىسالى، 1974 جىلدىڭ وزىندە «پرويسحوجدەنيە باشكير» دەگەن كىتاپ جازىپ تاستادى. ال تاتارلار وتار بولسا دا، «يستوريا تاتار» دەگەن 7 تومدىق ۇلكەن كىتاپ شىعاردى. بىزدە «قازاقتار تاريحى» دەگەن وقۋلىق تۇگىلى ەڭبەك تە جازىلعان جوق. ءبىز تەك قازاقستان دەگەن سوزگە جابىسىپ، قازاق تاريحى جەكە قاراستىرىلماي قالعان. ءالى قازاقتىڭ قالىپتاسۋ تاريحى زەرتتەلمەگەن جاعدايدا ورتاق وقۋلىق قالاي جازىلادى؟! قازاق حالقىنىڭ قاسىرەتتى كەزەڭدەرى زەرتتەلگەنىمەن، ءبىزدىڭ عىلىمي كونتسەپتسيامىز - ورىس، ۋكراين، بەلارۋس تاريحشىلارىنان باسقاشا. ءتىپتى كەيبىر جەردە ولاردىڭ تۇجىرىمدارىنا مۇلدەم كەرەعار كەلەدى. وندا ولارمەن ورتاق تاريح قالاي جازامىز؟
ەڭ الدىمەن، ءار ەل وزدەرىنىڭ تاريحىن جاقسىلاپ زەرتتەپ، عىلىمي-وبەكتيۆتى كونتسەپتسياسىن بەلگىلەپ الۋى ءتيىس. سونان كەيىن عانا سول زەرتتەۋلەر نەگىزىندە وقۋلىق جازىلادى. ونداي تۇبەگەيلى زەرتتەۋلەرسىز جازىلعان وقۋلىقتار قاتە، بۇرمالانعان بولىپ شىعادى. بۇل بىزگە كەرەك پە؟

ۆالەري كاربالەۆيچ، بەلارۋس «Strategy» ساراپتاما ورتالىعىنىڭ باسشىسى:
- كەز كەلگەن ەلدىڭ تاريح وقۋلىعى ۇلتتىق يدەولوگياعا، ۇلتتىق ميفتەرگە تولى. سوندىقتان، كوپتەگەن ەلدەرگە بىردەي ورتاق وقۋلىق جاساۋ قيىن. سونان كەيىن كوپتەگەن تاريحي وقيعالار بويىنشا تمد ەلدەرىنە ورتاق كەلىسىمگە كەلۋ قيىن بولادى. سوندىقتان، ورتاق وقۋلىق جازۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. بۇل باستاما، بالكىم، رەسەيگە ءتيىمدى شىعار؟! Ђيتكەنى، كرەمل وزدەرىن پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتىڭ ورتالىعى سانايدى. تاريح وقۋلىعى ارقىلى ماسكەۋ وسى كەڭىستىكتەگى ءوزىنىڭ ورنىن نىعايتىپ، بىرىكتىرگىسى كەلەتىنى تۇسىنىكتى. ال بۇل باستامانى بەلارۋس ۆيتسە-ءمينيسترىنىڭ كوتەرگەنىنە قاراعاندا، بۇل ونىڭ جەكە نەمەسە مينيسترلىكتىڭ باستاماسى شىعار. شىنىمدى ايتسام، ونىڭ بۇل باستاماسىن تۇسىنبەيمىن ءارى قابىلداي المايمىن.

ۆاردان باگداساريان، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، رەسەيدىڭ «مەكتەپ تاريح وقۋلىعى مەن مەملەكەتتىك ساياسات» كىتابىنىڭ اۆتورى (KMnews):
- پوستكەڭەستىك رەسپۋبليكالار ءۇشىن ورتاق تاريح وقۋلىعىن جازۋ يدەياسى مۇلدەم ماعىناسىز بولىپ كورىنەدى. ەگەر ءتىپتى بايانداۋدىڭ «گۋميلەۆتىك» ءتاسىلىن، ياعني، بىرنەشە كورشى ەلدەردىڭ تاريحىن پاراللەلدى تۇردە بەرسە دە، بۇل - مۇمكىن ەمەس شارۋا. وسىنىڭ وزىندە داۋلى ماسەلەلەردى اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ياعني، وقۋلىق جازىلعان كۇننىڭ وزىندە ول اۆتور مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى - ءبىر ەلدىڭ يدەولوگياسى شەڭبەرىندە جازىلىپ شىعادى. ارينە، بارلىعى وسىنداي بىرىكتىرۋشى ءرولدى رەسەي اتقارادى دەپ كۇتۋى مۇمكىن، بىراق رەسەي قازىر ونداي يدەيالارعا ۇمتىلمايدى.

دايىنداعان ايجان كوشكەنوۆا

«ايقىن» گازەتى، 29.05.10.