M.Kenjebaydyng «Alashtyng jauy – «kazashkalar» (http://www.abai.kz/post/view?id=5246) men Gýljan Iztaydyng oghan jazghan jauabyn (http://www.abai.kz/post/view?id=5270) oqyp otyryp; «Aqsaq qoy týsten keyin manyraydynyn» keri kelip túr ghoy dep oiladym. Biraq, ýmitim ýzilmeydi... Búl qasiretting әlqissasy әriden bastalghan.

Tariyhqa ýnilsek, HVIII – HIH ghasyrlarda  Amerika, Afrika, Aziya qúrlyghyn jaulau ýshin Fransiya, Angliya, Belgiya, Gollandiya, Italiya, Ispaniya elderining әskeri, erkekteri jer jýzin sharlap, mamyrajay óz memleketterinde ómir sýrip jatqan elderdi qaraqshylyqpen jaulap, kinәsiz jandardyng qanyn aghyzyp, qyz-kelinshekterin zorlap, ekiqabattarynyng ishin jaryp óltirip, bar baylyghyn tonady. Altyn-kýmis jer betining bar baylyghyn әskerleri men basshylary Europadaghy ýilerine tonnalap jiberip otyrdy. Biraq, kim ózining atamekenin tonatyp, halqyn qyrghyzyp qoysyn olar da europalyq aghylshyn, fransuz, ispan, italiyan, gollandiyalyq últtardyng jaulaushy әskerlerin, yaghny erkekterdi qyrdy. Biraq, jesir qalghan әielderi, erkeksiz qyzdary altyngha shomylyp әbden esirip ketti. Bir kýndik «qyzyghy» ýshin erkekterdi jaldap, jezókshelikting «bazaryn» qyzdyrdy. Europada erkekter azayyp ketkendikten soghysqa qatysy joq basqa elderden «jenil ómir» izdep kelgen erkekter Pariyj, London qalalaryn jaylady. Ár erkekke onnan asa әielderden kelgendikten, әbden esirgen erkekter aiyna bir әiel auystyryp, solardyng esebinen kýn kórip, jatypisher ker jalqau, aramtamaq ezge ainalyp, әbden aqymaqtyqqa dushar boldy. «Aqshanyng bәri ýlken qalalarda, bay jigitter men erkekter tolyp jatyr» degen qauasetpen bastyq, bay erkekterge, túrmysqa shyghamyz dep esi ketken, júmys izdegen, jenil jýristi әielder Europa  astanalaryna qaptap kóship keldi. Biylik qughan, baysyz bala tapqan, mýldem túrmysqa shyqpaghan, jezókshe әielderge tolyp ketti de «órkeniyetting ortalyghy» dep jýrgen Parij «azghyndyqtyng ordasyna» ainaldy. Búl azday 1794 jyly memlekettik tónkeris arqyly biylikke kelgen  Fransuz “qyzyl  kommunarlarynyn” (bizshe kommunister) alghashqy  zandarynyn  biri – «әiel tendigi». «Biz “әiel tendigi” ýshin kýresemiz»  dep qyz-kelinshekterding otyna jel ýrlep, әielderdi biylikting barlyq tarmaqtaryna  bizding “Raushan kommunister” siyaqty taghayyndady.    Osy kezende fransuz jazushysy A.Dumanyng “Aq gýldi kelinshek” (Dama s kameliyami) romanyn býkil Europa halqy qoldarynan týsirmey oqydy. Roman keyipkerine eliktegen qyz-kelinshekter tek Fransiyany emes býkil Europada ayaq alyp jýrgisiz boldy. Europanyng baylyq pen biylikting buyna mas bolghan әielder men qyzdary bilim, ghylym, úrpaqtyng bolashaghyn oilamady. Kýieui bary da joghy da, túrmysqa shyqpaghany da romandaghy saldaqy  keyipkerdey, erkek ataulynyng “ayaulysyna” ainaludy armandap, essizdikte shek joq qoy tuberkulez auruyn әdeyi júqtyryp, qúp-qu bolyp, jezókshe bolu ýshin jandaryn saldy. Osy  kezendi “seksualidi revolusiya” dep te ataydy. Ábden esi  auysyp, betimen ketken  jezókshe әielder belgi retinde esigining aldyna “qyzyl fonar” ilip qong sәnge ainalghan. Osy belgi arqyly kez kelgen erkek qalaghan uaqytynda sol ýige kirip “toyattaytyn” boldy. Otargha týsken halyqtyng kóz jasyna úshyraghan europa, osylay azghyndyqtyng batpaghyna belshesinen batyp jatty…

Qazaqqa da seksualidi revolusiya jetkenin myna suretten bayqaugha bolady. Qazaqstandyq qoghamgha «Kelinka Sәbiynә» filimi arqyly tanymal bolghan kino aktrisa, telejýrgizushi Aynúr Iliyasova «Gagariyn» atty saytqa jartylay jalanash týsken sureterin jariyalap, óz tәnin múqym júrtshylyqqa tamashalatyp jatyr. (http://gagarin.tm/article/g-spot/73-devushka-gagarin-aynur-ilyasova/)

Redaksiyadan

Europada birinshi dýniyejýzilik soghys jýrip erkekter otan ýshin, otbasy ýshin jan berisip, jan alysyp jaumen qyrylysyp jatsa aqymaq әielderi olargha qarsy elinde «shayqasyp» jatty. 1914 jyly 8 nauryz kýni Daniyanyng astanasy Kopengagen qalasynda, saylaugha qatysu «qúqyqtaryn» qorghap, sheruge shyqqan jezókshe- saldaqylardy poliyseyler quyp taratady. Óitkeni qogham olargha eng tómengi «azghyndar» retinde qarap jiyirkenetin. Ekinshi dýniyejýzilik soghysta erkekter taghy qyryldy. Europada biyliktegi әielder biyligin paydalanyp, isker әielder úiymdar men memlekettik emes qozghalystardy kóptep qúrdy. Olarda bir-aq maqsat boldy. Ol;  «erkekter bizden joghary olardy bizben tenestiru kerek» dep kýresti. Europa әielderining erkektermen jaulasatyn orny bar. Hristian dinining katolik tarmaghyn ústanghan Europada 15-17 ghasyrlar arasynda әielderdi «saytan», «vedima» dep jýz myndap otqa órtep, asyp, atyp óltirdi. Osyghan kektengen europa әielderi jappay «sayasatqa» shyqty. Bir-birine baqtalas europa elderi; «Elin búzghyng kelse әielin búz» degen qaghidamen ekinshi bir elding ekonomikasyn daghdarysqa úshyratyp, bilim ghylymyn sorlatu ýshin sol elding aqymaq әielderin paydalandy. Aqshany ayamay berip, qanshama memlekettik emes úiymdar ashyp erkekterine qarsy qoyyp, әielderdi saylauda qoldap biylikke әkeldi. Europalyq az erkekter әielderding búl «jenisterine» mәn berip, týbine ýnilmedi. Al, saylaudan óte almaghandary  «genderlik» sayasattyng kýshimen parlamentte pen memelekettik biylikte 50 payyzdan artyq iyelenip aldy. Áyelder qalay biylikke keldi solay europa azghyndyqqa úshyrady. 1978  jyly Europada jýz myndaghan gomoseksualdar men  lesbiyankalar jinalyp, kóteriliske shyqty. «Bizding qúqyghymyz ayaqqa taptalyp jatyr» dep býkil әlemge jar saldy. Olardyng kýresi on jylgha sozyldy. Parlament pen biyliktegi әielder osy «azghyndardy» belsene qoldady. 1987 jyly olardy kemsitushilikke qarsy bir jola zan  qabyldanyp, olardy da «adam qataryna» qosty. Olar búghan qanaghat etken joq. Olardyng qatary kýn sanap óse berdi. 1995 jyly Daniya men Norvegiyada erkek pen erkek, әiel men әielding zang jýzinde nekege túrugha rúqsat berdi. 1998  jyly Niyderlandiyada rúqsat berse, 2000 jyly olargha bala asyrap alugha zang shygharyp rúqsat berdi. Shvesiyada olardyng RESL atty  dýniyejýzilik birlestigi bar. Arnayy gazet-jurnaldary, kinostudiya, beynekliyp  shygharyp, hayuannan ótken azghyndyqty jarnamalap, jýrek ainytar  shygharmalary  jetip artylady. Shvesiya, Daniya, Norvegiya memleketteri olargha qarjylay kómek kórsetedi. Memlekettik biylikte «azghyndardyn» óz deputattary men ministrleri órip jýr…

(Seksualidi revolusiyanyng taghy bir kórnisi: Tanymal qazaqstandyq kino aktrisa – Aysúlu Azimbaeva  «Gagariyn» jurnalyna arnayy foto sessiya jasap, (http://gagarin.tm/article/g-spot/88-devushka-gagarin-aysulu-azimbaeva/) jalanashtanghan).

Redaksiyadan

Jiyrma birinshi ghasyr europa halyqtary ýshin tarih betinen joyylatyn qaraly ghasyr. Osy kýnning ózinde býkil últtyq qasiyetinen aiyrylghan, bolashaghy  joq ólgen últ esebine qosugha bolady. 1998  jyly  әlemdik  jas jazushylardyn  bayqauynda gomiyk, lesbiyanka, januarlarmen jynystyq qatynas jasaytyn azghyndar turaly jazylghan shygharma birinshi oryn aldy. (Bizding jezókshe «Kelin» filimi tәrizdi eshkimen jynystyq qatynas jasaytyn). Braziliyada 2006  jyly jezókshelerding FM jelisimen «ZONA» dep atalatyn  radiostansiyasy ashyldy. Onda jezókshelikti nasihattap, olardy «әlemdegi eng tәuelsiz, әdemi әri aqyldy qyzdar» dep maqtaydy. 1994 jyly  Mәskeuge AQSh-tyng әielder qauymdastyghynyn  tórayymy keldi. Jurnalister neshe balasy bar ekenin súraghanda: – Men balalardy sýimeymin, tughym da kelmeydi, olar mening karierama kedergi keltiredi, Resey әielderi kýieulerin tyndaydy, óz qúqyqtary ýshin  kýrespeydi, – dep kinәlap otyrdy. Azghyn әielderding biylikti, baylyqty qoldaryna alghandyghynyng belgisi: 2005 jyly amerikalyq 43 jastaghy mulitimillionersha Sandes Bernardes ózining 17 jasar úly Emiliogha túrmysqa shyqty. AQSh-ta «balasyna túrmysqa shyghugha» rúqsat beretin zang bolmaghandyqtan  Taylandqa baryp nekege túrghan. Búl azghyn әiel: «Men osyghan deyin eki ret túrmysqa shyqtym. Ekeui de jýrek auruynan qaytys boldy. Olardy shyn jýrekten sýigenim ras, biraq Emiliogha  degen mahabbatym erekshe, onyng ýstine ol mening úlym, әri  sýiikti jarym. Múnday erekshe sezimdi elestetu mýmkin emes» – dedi. Búl, әielge jiyirkenishpen qaraudyng ózi azdyq etedi. «Genderlik sayasat» zanynyng aparatyn jeri osy. Italiyanyng «Áleumettik balama» partiyasyn basqaratyn (ataqty fashist Mussoliniyding nemeresi) Aleksandra Mussoliny balalaryna ózining familiyasyn beru ýshin janyn salyp kýresude. «Áyel men erkekterding qúqyghy birdey nege tek erkekterding familiyasyna jazylu kerek» – dep baybalam saluda. Áyel sanasyzdyghynda shek joq eken-au. Margeret Tetcher, Angela Markel, Kandaliza Raiys  t. b. tolyp  jatqandardyn  ómirlerine ýnilip kórinizshi. Ayauly, qadirli, jan ana dep aitugha auzyng barmaydy. Ómirlerinde púshpaghy qanap, túla boyyna bala bitip kórmegen, balamnyng bolashaghy ne bolady dep bas qatyryp jatpaydy. Múnday jandar últ mýddesin, memleketting bolashaghyn oilaydy degender topastar. Jaqynda Islandiya memleketining premier – ministri alpysty alqymdaghan әiel Y.Sigurdardottir  elu jastaghy «ataqty» jazushysymaq  Y.Leosdottir degen әielge «ýilenip», әlemge jar salyp toy jasady. Balalary «bar» deytin Chily preziydenti Miysheli Bachelet ýsh erkekten ýsh bala tapsa, Finlyandiya preziydenti Tariya Halonen baysyz bala tapqan. Preziydentinen bastap tútas últtardyng búdan ótken azghyndauy – «batys órkeniyeti» emes, ekonomikagha negizdelgen qoghamnyng shirui. Qazaqstangha «ýlgi» qylyp  jýrgen  Finlyandiya, Norvegiya, Shvesiya, Daniya, Gollandiya elderinde biylikte elu payyzdan artyq  әielder otyr. Olar osydan 40 jyl búryn bilimdiligimen, biliktiligimen, biylikke kelgen joq. Zorlyqpen qabyldanghan «Genderlik sayasat» zany arqyly keldi. Búl «zorlyq zany» qazir qalypty zangha ainalghan. Áyelder dese saylauda solargha dauysty esh oilanbastan  bere  salatyn  jaghdaygha jetti.  Áyelder biylikke kelgen  qyryq jyldyng kóleminde osy elder býkil últtyq qasiyetterinen  aiyryldy. Últtyng aty tek memleketting atynda  ghana qaldy. Búl kýnderi osy  elderding qarqyndap damuy tómendep bala tuu, últtyng ósimi  toqtaghan. Halyqtyng sanyn shetelden kelgen kelimsekter arqyly toltyryp otyr. Áyelderi biylik qualap, kez kelgen erkekpen qauyshqanyn «baqyt» sanaytyn esuastargha ainalghan. Ony olardyng kýndelikti bizde kórsetetin teleserialdyrynan-aq  kórip otyrmyz. Erkekteri ez, balalary tiri jetim. Europa halqynyng últtyghynan airylghanyna senbeseniz, Parijge, Londongha baryp osydan bir ghasyr búrynghy fransuzdyng salt-dәstýrin, әdet-ghúrpyn, «fransuz, aghylshyn degen kim?» dep súrap kórinizshi, jauap beretin birde-bir adam taba almaysyz. Óitkeni bәri «әlem halqyna» ainalyp ózderining dininen, últtyq salt-dәstýrlerinen jiyirkenip, últsyz tobyrlargha ainalghan. Daniya, Shvesiya, Norvegiya, Gollandiya elderinde endi elu jylda solardyng tilinde sóileytin adam kóshelerinde taba almay qalatynyna kәmil senemin. Euroodaqta aghylshyn tili ortaq til, euro aqshasy ortaq aqshagha ainaldy. Olardyng bolashaghyn endi boljap kóriniz. Álemdik  “órkeniyet   әielderi”  býkil  biylikti qolgha alghandyqtan, eng songhy  erkekti joyghansha kýresedi. AQSh pen Europada, әsirese, Norvegiya, Shvesiya, Finliyandiya, Gollandiyada  әielder ózderinin  aitqanynan shyqpaytyn, “әielderden  aqyldy  adamdar joq” degen týsingi bar aqymaq erkekterdi  orynbasarlyqqa, jandayshaptyqqa alady. Osy sýmelek erkekterdi  “mәdeniyetti, aqyldy, bilimdi” dep ótirik maqtap, basqa erkekterge qarsy ýrgizip qoyady. Qazirgi tanda, olardyng erkekteri erkek emes telpek, ez, borkemik, aqylsyz, jarymes bolyp tynghan.

Qazirgi zamannyng iri oishyl, filosofy Benedikt Spinozanyn:           “Biylik basyndaghy әiel – býkil әlemge qater” degen pikiri qany tamyp túrghan shyndyq ekenin europa әielderi dәleldedi. 

Toghaybay Núrmúratúly, QR Mәdeniyet ministrligi Qúrmet gramotasynyng iyegeri

Astana qalasy

Abai.kz