Birde Ontýstik Qazaqstan oblysy «Otyrar» audanyndaghy «Azat» qozghalysynyng jetekshisi Seysenbay Ahmed «Shymkenttegi «Dostyq» qonaq ýiine barayyq Dos kóshim kelipti» dedi. Sol jerde Dosty birinshi ret kórdim. Kelgen maqsaty,  demokratiyany qazaq tilinde oqytu mәselesimen kezdesu ótkizu eken. Maqsat-mýddemiz bir bolghandyqtan sodan beri birge kelemiz. Uaqyt ne degen jyldam.

Qazaqstandaghy eng qart alghashqy sayasatkerding biri Dos Kóshim 60 jasqa tolyp otyr. Mening biluimshe, onyng jasy sayasy ónirde jýrgen kóp adamdardan kishi de bolar, biraq sayasiy-qoghamdyq ómirge aralasuy, sayasy úiymdar men basqa da qúrylymdardy úiymdastyryp, ómirge әkelu jaghynan  /Alghashqy úiymdastyrghan qoghamdyq birlestigi – «Ana tili» qoghamy – 1988 jyldyng 14 qarashasynda ómirge kelgen/ alghashqylardyng biri dep bilemin. Mening onymen jaqyn aralasa bastaghanyma jiyrma jylday boldy, sondyqtan Dostyng  ózim biletin birneshe erekshelikterin aityp ótkim keledi.

Dostyng basqa sayasatkerlerden bólekteu bir ereksheligi – «alghashqy» bolu, ýnemi belgili bir sayasi, qoghamdyq sharalardyng basynda jýrui. Qazaqstandaghy eng alghashqy sayasy partiya – Qazaqstan Sosial Demokratiyalyq partiyany qúryp /1990 jyly  mamyr aiynda/ jәne sol partiyanyng teng tóraghasy boluy – totalitarlyq kezendegi kompartiyagha, onyng iydeologiyasyna ashyq qarsy shyghu jәne demokratiya instituttarynyng biri, kóppartiyalyq jýieni ómirge әkelu bolyp tabylady. Al 1991 jyly Azamattyq «Azat» qozghalysy tóraghalarynyng orynbasary bolyp saylanyp, alghash ret últshyldyq pen demokratiyanyng arasyn biriktiruge kýsh saldy deuge bolady. 1996 jyly «Demokratiyany qazaq tilinde oqytyp ýiretu jәne taratu» ortalyghyn qúryp, oblys, audandarda jýzdegen seminar, konferensiya, kezdesuler ótkizip, ondaghan oqulyqtar men kómekshi qúraldar jazyp, demokratiyanyng qúrylymdary men adam qúqyghyn qazaq tilinde ýiretuge de alghashqylardyng biri boldy. 1999 jyly Qazaqstanda alghashqy ret «Tәuelsiz baqylaushylardyng Respublikalyq jýiesin» qúryp, sol úiymnyng basshysy retinde Qazaqstandaghy saylaudy saylaudy baqylau institutynyng negizin qalady. Oblystarda filialdary qúrylyp, ony belgili sasatkerler S.Jýsip, qaraghandylyq Marina Sabitova, aqtaulyq Tilep Baymaghanbetov, oraldyq Dәribek Ótegenovter basqaryp  myndaghan baqylaushylargha seminar-treningter ótkizildi.

Dostyng basshylyghymen alghashqy ret «Respublikalyq tәuelsiz baqylaushylar jýiesi» Europalyq saylaudy baqylau úiymyna mýshe bolyp, Ukrainagha, Gruziyagha, Horvatiyagha t.b memleketterge jýzdegen qazaqstandyq baqylaushylar saylaugha qatysyp qaytty.

Dostyng taghy bir ereksheligi – Qazaqstannan syrt jerdegi sayasy ómirde alatyn orny. 1991 jyly Harikov qalasyndaghy Kenes Odaghynyng barlyq demokratiyalyq kýshteri jinalyp, «Demokratiyalyq Kongress» qúrylghanda, onyng teng tóraghasynyng biri bolyp saylanuyn kóp adamdar bile de bermeui mýmkin. Al 1993 jyly Dos Kóshim basqaratyn QSDP Sosialistik Internasionalgha mýshe bolyp, partiya basshysy shetelderdegi jiyndargha qatysyp, Qazaqstandaghy sayasy jaghday turaly bayandamalar jasay bastady. Ol «halyqaralyq baqylaushy» retinde ondaghan elderdegi saylaudy baqylaugha qatysyp tәjriybe jinaqtady.

Shet elderdegi saylaudy baqylau barysynda Evropanyng qoghamdyq baqylaushylarynyng missiyasyn da basqardy.

Dostyng taghy bir manyzdy erekshiligining biri – sayasy aghartushylyq júmysy. Jogharyda aityp ketkenimdey, onyng qolynan «90-jyldyng qara sózderi», «Demokratiya negizderine kirispe», «Qazaqstandaghy sayasat pen demokratiya turaly 100 súraqqa 100 jauap», «Jergilikti ózin-ózi basqaru – azamattyq qoghamnyng alghashqy baspaldaghy», «azamattardyng óz qúqyghy ýshin kýresulerining joldary men tәsilderi», «Qazaqtardy qalay kóteruge bolady» degen oqulyqtar men kitapshalar jazdy. Respublikalyq BAQ-tardaghy súhbattary men maqalalary, saraptamalyq kózqarastaryn da aghartushylyq enbegining bir bóligi deuge bolady.

Onyng taghy bir ereksheligine – eshkimdi renjitpeytin júmsaq minezin jatqyzugha bolady. Jauynmen ústasyp, dosynmen bәsekelesip jatqan sayasy ómirde sabyrly, salmaqty qalypty ústau – kez kelgen adamnyng qolynan kele bermeytin ústanym. Dostyng ózi aita beretin «sayasy mәdeniyettiligi», ortaq mýdde ýshin ózinin  «mendigin» basa bilui – azamattargha ýlgi boluy kerek dep oilaymyn. Mening biluimshe sayasy tartystarda Dostyng eshkimdi jamandap, auyr sóz aitpay, ózin synaghan adamdarmen bet jyrtyspay, sәlemin týzu ústap jýrui, sayasy mәdeniyettiligi bolar. Búl Dostyng jalpaqshesheyligi, kemshiligi emes – basqalardyng kózqarasyn, pikirin syilauy jәne qúrmetteui.

Bayqaghan bolsanyzdar Dos qanshama syngha ilinip jatsa da, bir ereksheligi – «júrt ne deydi»  dep jaltaqtamay ózining baghytyn, maqsatyn jýzege asyra beru. Onyng ishinde biylikpen júmys isteuden qashqaqtamauyn da aitugha bolady. Parlamentting janyndaghy Qoghamdyq palatanyng mýshesi bolghanda da, Assambleyanyng janyndaghy Ghylymy saraptama Kenesining mýshesi bolugha kelisim bergende de  últtyq baghyttaghy BAQ betterinde  «Dos Kóshim Qoamdyq palatada ne istep jýr» degen maqalalar jazyldy. Sol uaqytta Dostyng «Eger biylikpen ózara qarym-qatynasta bolu – sening sayasy maqsatyng ýshin kerek bolsa, basqalardyng synyna úshyrap qalamyn dep qorqaqtau – aqymaqtyng isi» degeni bar edi.

Keyde Dosty týsinu qiyn. Esterinizde bolsa, din turaly zangha qatysty últshyldardyng kózqarasyna qarsy shyqqan E.Jovtisting sotta qorghaushysy boldy, ózi demokratiyanyng qúrylymdaryn qolday otyryp, oppozisiyanyng «әkimderdi saylau» turaly talabyna qarsy shyqty. Ziyaly qauymdy qogham mýddesin qorghauda jaltaq dep, qatang synay otyryp, ziyaly qauymnyng ónirlerde klubyn qúryp, qoghamdyq-sayasy ómirge aralastyrugha әreket jasap jýr.

Jolgha qoyylyp, jaqsy júmys jasap jatqan, qarjylyq jaghy da barshylyq «Tәuelsiz baqylaushylar jýiesin» tastap «Últ taghdyryn» qúrdy. Biraq «Últ taghdyry» oblystarda últqa qatysty biraz is-sharalardy iske asyrghanyn aita ketu kerek. Birde, Soltýstik oblystarda orystardyng shovinistik úiymdarymen birlesip, memlekettik til turaly pikir talas ótkizedi.

Jaqynda Dosqa telefon shalyp 60 jasyndy qayda ótkizesing desem, tughan kýnimde /21-qazan/ Kurchatov qalasynda orys tildi azamattarmen dóngelek ýstel ótkizetinin aitty.

Últynyng janashyry, halyqtyng demokratiyalyq, órkeniyetti әdil qoghamda jaqsy ómir sýruine azamattyq ýlesin qosyp jýrgen Dostyng 60 jasqa toluymen qútyqtap, qajymay qoghamda, jan úyasynda maqsatyna jete beruine tilek qosamyz.

Jarqynbek Seytinbetúly, OQO Demokratiya instituttaryn damytu ortalyghynyng diyrektory   

Abai.kz