Ejelden Úlylar mekeni atanghan Semey qalasynyng aibaryn asyryp túrghan ekinshi atauy – «Alash arystary tu tikken qala». Tarihy derekpen aitar bolsaq, 1918 jyly Alashorda últtyq-territoriyalyq avtonomiyasy ýkimetining (Halyq Kenesinin) mýsheleri Ertisting sol jaghalauyndaghy Alash qalasyna (Zarechnaya Slobodka, Semey) kóship kelip qonystanghan.

Mine, osynau mysaldyng ózinen-aq búl qalanyng qazaq ýshin manyzy qanshalyqty ekendigi tәptishtey týsindirmesek te belgili bolyp túr. Biraq, jalymyz kýdireyip, «Alash qalasy» dep auyz toltyra aitqanymyzben, qalanyng býgingi keypinen azat elding ruhy seziler serpin bayqalmaydy. Óitkeni, kelmeske ketkenine shiyrek ghasyrdyng jýzi bolsa da keshegi kenestik úghymnyng  kórinisteri  múnda kóptep sanalady. Semeydegi patshaly Reseyding eltanbalary egemen elimizde erkin túrghanyn «Qazaq ýni» gazeti talay jazdy da… Sonyng ishinde sýbelisi – qalanyng ortalyq bóligindegi negizgi kóshelerding qatarynda kósilip jatqan Lenin kóshesi.

Tәuelsizdigimizdi alyp, óshkenimiz janyp, ólgenimiz tirilgen sәt tughanda Alash arystary da halqymen qauyshqanyn kórip, semeylikter de kóppen birge bórkin aspangha atqan. Sol orayda ótken ghasyrdyng toqsanynshy jyldarynyng ortasynda «kýn kósemnin» zәulim eskertkishi qúlatylyp, al bust-mýsinderi qalanyng ortasyndaghy bir alleyanyng ishine jaghalay jayghastyrylghan bolatyn. B.Jamaqaev kóshesindegi osy alleyanyng ishimen ótkende boy jaghynan birinen-biri ótetin «kishkentay leninderdi» kórip, eriksiz ezu tartatynmyn. Bir jaghynan býginde manyzy joq osynau jansyz «denelerdin» endi kimge keregi baryn týsine almaytyn tanyrqau da bary jasyryn emes edi. Biraq, shyndyghy osy: «barlyq elding proletarlaryn biriguge shaqyrghan» «kommunister kóseminin» mesheu kóshirmeleri kózge týrtki bolyp әli tizilip túr.

Al maqalamyzdyng basynda aityp ótken Lenin kóshesine qayta oralayyq. Oi-boy búl kóshening boyynda nendey ghimarattar, nysandar joq deysiz?! Kóshe bastauynda Dostyq ýii, oblystyq ólketanu múrajayy, qalalyq kәsipodaqtar ýii siyaqty enseli ghimarattar tizilip sala beretin kóshe Ortalyq sayabaqtyng ishin qaq jaryp ótip, Abay múrajayyn qúshaghyna ala ketip, ary qaray jalghasa beredi. Sózimizdi odan әri sabaqtastyrmas búryn osy tústa bir toqtalayyq. Sayabaq ishinde qazaqtyng úly aqyny, Alash qayratkerlerining qataryndaghy bes arystyng biri Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng eskertkishi kóz tartady. Al kóshe basyndaghy Dostyq ýiining aldynda últ azattyghy ýshin kýresken Halyq qaharmany Qayrat Rysqúlbekovtyng eskertkishi ornalasqan. Endi logikalyq qisynmen qarasanyz tarihy qarama-qayshylyq birden kózge shyqqan sýieldey shygha keledi: kenestik totalitarlyq jýiening ozbyrlyghyna narazylyghyn bildirgen Qayrat Rysqúlbekov eskertkishi túrghan kóshening kenester odaghynyng «kýn kósemi» sanalghan Leninning atynda (onyng oralmastay bolyp tarih qoynauyna ketkenin bile túra)   túra berui aqylgha syya ma?! Joq, әriyne!

Abayday aqynymen aty asqaqtap, Shәkәrimdey danasymen danqy ketken, Álihan Bókeyhan, Jýsipbek Aymauytúly, Múhtar Áuezov siyaqty últ ziyalylary Alashtyng bolashaghyn aqyldasyp, kenestik imperiyanyng jýiesine qarsy oy bólisken qalada Lenin atyn ústap otyrudyng endigide qisyny joq. Alayda, kenestik odaq ydyrap, Tәuelsizdigimiz oralghaly shiyrek ghasyrdyng jýzi bolsa da,  Semeydegi jergilikti biylikting basshylary ózderi bas bolyp  kóshe atauyn auystyru qajettigin qaperge alatyn emes. Tipti, Semey qalalyq әkimdigining atqaminerleri Lenin esimi berilgen kóshening tek qana osy qala men Qaraghandyda ghana ózgermey túrghanyn bile me eken?!  Óndiristi qala Qaraghandydaghy kóshening de ózgeretin kýni tuar, al elimizding ózge qalalary әldeqashan kompartiya kósemimen qosh aitysqan. Mysaly Almaty qalasyndaghy búrynghy Lenin danghyly qazir «Dostyq danghyly» bolyp atalady. Astanada «Beybitshilik kóshesi» bolyp ózgerdi. Al oblys ortalyghy Óskemendegi kezinde Lenin «enshisinde» bolghan ortalyq danghyl qazir «Tәuelsizdik danghyly-prospekt Nezavisimostiy» dep eki tilde jazylyp, alystan menmúndalaydy.

Al Semeyde «bayaghy jartas bir jartas». Sanasyn siresken sovettik-qúldyq úghymnan tazartugha qúlqy joq qalalyq әkimdikting iydeologiya salasynyng qúzyryna qaraghan osynau mәsele tamaqqa túryp qalghan sýiektey tynysymyzdy taryltyp, әli kýnge deyin kóldenendep keledi. Al shyndap kelgende aldaghy jyly da kóshe atauyn ózgerte almaytyn bolsaq, Semeyding «Alash arystary bas qosqan qala» degen atyna ýlken syn.

Nege deseniz aldaghy jyly kórnekti Alash qayratkeri, últ kósemi Álihan Bókeyhanovtyng tughanyna 150 jyl tolady. Á.Bókeyhanovtyng ómir jolyna toqtalyp, ony tanystyru basy artyq әngime. Eng bastysy Á.Bókeyhanovtyng 150 jyldyghy YuNESKO kóleminde toylanbaq. Demek, әlemdik dengeyde moyyndalyp otyrghan, Semeyding «Alash qalasy» ataluyna tikeley qatysy bar últ kósemining esimine kóshe berer kez jetti. Kóshe bergende de «kýn kósemnin» tegimen birjola qoshtasyp, maqalamyzdyng ózegine ainalghan Leniyn  kóshesine beru kerek. Reseyding ózi KSRO qúlaghan bette kóp úzamay әspettegen kósemning mәiitin Mәskeudegi mavzoleyinen alastap, ózine layyqty ziratqa jerlep, oblys atauyn da, qalasyn da týbegeyli Sankt-Peterburg dep ózgertip tarihy әdil sheshim qabyldap otyrghanda, Alash arystarynyng qalasynda Lenin atyndaghy kóshening saqtalatyn ne jóni bar?! Eger osy kóshe boyymen kishkentay býldirshinderin seruendeuge ertip shygha qalghan ýlkender olardyng tarapynan «Osy Lenin degen kim bolghan? Onyng qazaqqa qatysy bar ma?» degen saual tuyndasa, dúrystap jauap bere almaytynyna kýmәnim joq.

Eger kóshe Álihan Bókeyhanovtyng atyna beriletin bolsa, sóz basynda aityp ótken tarihy qarama-qayshylyqtyng da kózi joyylyp, jarasymdy kórinis óz jýiesin tabady. Ári Álihannyng kim bolghanyn esh úyalmay aitar edik. Onyng ýstine atalmysh kóshening basy Abay kóshesimen qiylysady. Bauyrjan Momyshúly kóshesi men Shәkәrim danghyly jәne Jýsipbek Aymauytúly kóshesi qatarlasa jayghasqan kýii sozylyp jatsa, Ortalyq sayabaqtyng shygha berisinen kóldenendeytin kóshe Mirjaqyp Dulatúlynyng atynda. Kórip otyrsyz últ túlghalarynyng atyna berilgen qalanyng negizgi kóshelerining qatarynda endigide Leninning túra berui eldigimizge úyat әri jóni de joq. Al búl kóshege aldaghy jyly YuNESKO kóleminde toylanatyn Álihan Bókeyhanovtyng aty beriletin bolsa, kýlli Alash quana kýtken tamasha bir tarihy isting oryndalghany bolmaq. Tek oghan deyin osy mәseleni sheshuge tiyisti oryndardyng tizginin ústaghan basshylardyng sanasyn eshkimge kereksiz bolyp qalghan kenestik iydeologiyanyng siresken týsiniginen aryltyp ýlgeruimiz kerek.

Sәtjan QASYMJANÚLY, Semey qalasy.

qazaquni.kz

Týp-núsqadaghy taqyryp: SEMEYDE ÁLI TÚRGhAN LENIN KÓShESINE ÁLIHAN BÓKEYHAN ATY BERILUI KEREK!