Ken Jylyoydyn balasy

Vokal ónerindegi erekshe qúbylys - Erik Qúrmanghaliyev  airyqsha  taghdyr keshken әnshi. Onyng әnshilik túlghasy kýlli әlemning aldynda tendesi joq daralyq. Tili basqa, dәstýri bólek alty qúrlyqtyng adamdary oghan,  onyng әnshilik ónerine tabyna әri tandana qarady. Erik bir ghana halyqtyng perzenti bolsa da, onyng әnshilik missiyasy otanynan shyghyp, taulardan asyp, múhittardan ótip, býkil әlemning alabyn aralap ketti, ataghy shartarapqa jayyldy.

Ken Jylyoydyn balasy

Vokal ónerindegi erekshe qúbylys - Erik Qúrmanghaliyev  airyqsha  taghdyr keshken әnshi. Onyng әnshilik túlghasy kýlli әlemning aldynda tendesi joq daralyq. Tili basqa, dәstýri bólek alty qúrlyqtyng adamdary oghan,  onyng әnshilik ónerine tabyna әri tandana qarady. Erik bir ghana halyqtyng perzenti bolsa da, onyng әnshilik missiyasy otanynan shyghyp, taulardan asyp, múhittardan ótip, býkil әlemning alabyn aralap ketti, ataghy shartarapqa jayyldy.

Býkil adamzatqa ýlken әn múrasyn qaldyrghan Erik Qúrmanghaliv kim edi? Ol 1959 jyly 31 jeltoqsanda  Atyrau oblysynyn  Jylyoy audanynda, Qúlsary kentinde  dәrigerler otbasynda dýniyege kelgen. Ákesi - Sәlim  hirurg, anasy- Meruert balalar dәrigeri boldy. Erikting kishkentay kezinde olar júmys babymen Atyrau qalasyna kóshti. Anasy  minezi júmsaq, jany nәzik adam bolypty. Anasynyng osy qasiyeti Erikting boyyna qondy. Ol bala kezinde kókte qalyqtay úshqan qústardyng dauysyna qúmartty.  Qústar tabighattyng әnshileri edi. Sosyn oghan multifilimnen góri, teledidar,  radiodan beriletin  konsertter óte qatty únaytyn. Jas balagha Oliga Vorones, Ludmila Zykina reperturaryndaghy  әnder erekshe әser etedi. Sol kezding ózinde mekteptegi әnshi bala jinishke alit dauysymen ataqty әnshi apalardyng әnin oryndaghan. 12  jasqa tolghanda klassikalyq muzykagha  ansary auady. Erikting ózi de, ata-anasy da, Kirov atyndaghy mektebining múghalimderi de  onyng tabighat syilaghan  tanghajayyp dauysy bar ekenin bilmeydi. Ejelgi  Italiyada  XVII-XVIII ghasyrlarda múnday ghajayyp jinishke dauysty úl balanyng әsem dauysyn mәngilikke saqtau ýshin  jantýrshigerlik  kastrat әdisimen bolashaghyn qúrbandyqqa shalatynyn  da bilmeytin edi. Al jaratqan bergen súlu dauys jynys gormondaryna baylanysty  emes,  dauys apparattarynyng ereksheliginen ekeni ghylymda dәleldengen.

Erik әn aitudy jan-tәnimen sýidi. Búl qylyghy ýshin  әkesinen talay ret tayaq ta jedi. Ákesi Sәlim úlynyng әnshi bolghanyn, әnge qúmartqanyn únatpady. Búl jayynda danqty әnshining ózi de súhbatynda aitady. Ákesining mezgilsiz qazasy jas balanyng janyn jaralaydy. Ol janyna júbanyshty anasynyng jyly sózderi men klassikalyq  muzykadan tabady. Erik mektep bitirgen son, Almatygha, Qúrmanghazy atyndaghy  konservatoriyanyng dayyndyq bólimine oqugha týsedi. Áyel dauysty er әnshining klassikalyq  tuyndylardy oryndau sheberligi, onyng vokaldyq  óneri  konservatoriyadaghy ústazdar qauymy men muzyka  mamandaryn tang qaldyrady. Erik sol kezde  tabighat syilaghan  siyrek dauysqa ie ekendigin  týsinedi. Opera - qazaq tabighatynda joq óner. Onyng ýstine  biyik jinishke dauysty er әnshining ayaq astynan payda boluy «jer astynan jik shyqty, eki qúlaghy tik shyqtynyng " kerindey bolady. Búl  kózqaras  jas jigitti múnaytady, qamyqtyrady. «Konservatoriya  rektory Ghaziza Ahmetqyzy jas jigitting tym bólek dauysyn tyndap jýrip, bir kýni ózine shaqyryp alady da: «Shyraghym, sening dauysynmen júmys isteytin pedagog  bizde joq, múnda dauysyn  ózgerip ketedi, sen Mәskeu konservatoriyasyna  baryp týs, sonda ghana bir kisi bar» dep kenes beredi»  dep jazady  Sauytbek Abdrahmanov « Eldik syny» kitabynda.  Sóitip,  tumysynan erik-jigeri myqty Erik  Mәskeuge jol tartady.  Gnesinder atyndaghy muzykalyq  institutqa qújat   tapsyrady. Qabyldau emtihanynda ol «Orlean biykeshi» ariyasyn oryndaydy. Qazaq balasynyng kókke shanshylghan  alit dauysy (kontrtenordan da biyik ) tyndaushylardy qiyn da qyzyq halge týsiredi. Tanghalu! Taghy da tanghalu! Ár synaqtan qabyldau emtihanyn tapsyru ýsh-tórt saghatqa sozylsa da, ónerpaz jastyng jýzinde sharshau men qobaljudyn  esh belgisi sezilmeydi. Oghan beynebir anyzda aitylatynday siqyrly qanat bitkendey! Jigerli!  Shyrqaghan sayyn  qaratory kórikti kelbeti núrlana týsip, janghan ottay  úshqyn atqan ýlken qara kózderi jan-jaghyna jalyn shasha qaraydy. Ol institutqa  qabyldanady. Sahnadaghy debuti D. Shostakovich  atyndaghy filarmoniyanyn  Ýlken zalynda Dj. Pergoleziyding «Stabat  Mater» kantatasyn (partiya alit) oryndauymen bastalady. Biraq  1-kurstyng sonynda "Ghylymy kommunizm" pәninen  synaq tapsyra almay, oqudan shygharylady da, әsker qataryna shaqyrylady. Onda, polk orkestrinde  bas barabanshy bolady. Ásker  uaqyty ayaqtalghan son oquyna  oralady. Erik Mәskeude oqyp jýrgeninde aghasy jol apatynan, anasy auyryp qaytys bolady. Jas әnshining hali «Qúlaghan ýide qúlamay qalghan múrjaday, bir qauym jannyng orynyn sipap men qaldym» dep  Mendekesh  Satybaldiyev jyrlaghanday auyr da, ayanyshty hal edi. Ataqty әnshining óner joly, ómir joly osylaysha "tar jol, tayghaq keshumen" bastalady.

Alla  Pugachevamen duet...

80-jyldardyng ishi.  2-kursta Erik jaqyn qúrbysy Elena Sharoeva  ekeui duet aitugha oqtalady da, qay jerge vokalister kerek ekenin bilmek bolyp, Mәskeudi sharlaydy. Búl kezde belgili diriyjer Valeriy Polyanskiy  kompozitor Alifred Shnitkening jana shygharmasyna  Chaykovskiy atyndaghy konsert zalynda repetisiya jasap jatqan shaghy edi. A. Shnitke búl jana shygharmasyn Biy-biy-Siydin  tapsyrysymen jazghan bolatyn. Kompozitor shygharmasyn jazghanmen Kenes odaghynda  kontr-alitpen  oryndaytyn әnshini tabu mýmkin emes ekenin  biletin edi. «Meni tyndaghan kezde, - deydi bir  súhbatynda  Erik Qúrmanghaliyev, - Alifred Shnitke tanghalghanyn jasyra almady. Sodan song biz tyghyz shygharmashylyq baylanysta boldyq». Tamasha tuyndy sahnada oryndalghannan keyin metr Erik pen Alla Pugachevagha arnap «Doktor Faust» kantatasyn jazady. Erik ol kezde jәy student bolsa, Alla Pugacheva ataghy dýrkirep túrghan júldyz edi. Búl duetti joghary jaqtaghylar qalamaydy. Týrli sebep-syltaular, qyzghanyshqa toly ósek-ayandar Erik  Qúrmanghaliyevtyn  jolyn bógeydi. Aqyrynda «jenil әuendi estrada әnshisining opera teatrynda әn saluy jarasymsyz» degen syltaumen, Ýlken teatrdyng solistkasy Raisa  Kotova Alla Pugachevanyng ornyn basady.

Erik 2-kurstan bastap  alghashqy gastrolidik saparlargha shyghyp, Kenes odaghynyng barlyq qalalarynda konsertterin bere bastaydy.

FENOMEN

Enbekqor, izdengish jas talant Mәskeu muzyka   institutyn bitirgen son  bilimin P.I.Chaykovskiy atyndaghy Mәskeu konservatoriyasynyn  aspiranturasynda jalghastyrady. Professorlar  N. Dorliak, L.Biener, A.Reynolide, F. Kertiyn, R.Keyselly siyaqty bilikti muzyka mamandarynan master-klass sabaghyn alady. Oqy jýrip filarmoniyada, Stas Naminnyn  muzykalyq ortalyghynda  júmys isteydi. 1987 jyly Hertogenboshede                            (Niyderlandiya) ótken jas oryndaushylardyng halyqaralyq  konkursynda top jaryp, laureat atanady. 1988 jyly Bostonda ótken halyqaralyq  muzyka  festivalinde «Fenomen» dep tanylyp, ataghy әlemge jayylady. Vokal ónerindegi erekshe qúbylys retinde  Ginness  kitabyna enedi jәne ony atyn anyzgha ainalghan italiyandyq  әnshi  әiel Fedora Barbiiyeriymen qatar qoyyp  dәripteydi. F Barbiiyery 1940 jyly alghash ret Italiyanyng opera sahnasyna shyghyp, ghajayyp (messo-soprano-kontralito) dauysymen milliondaghan halyqtyng jýregin jaulap alyp, birden  ónerdegi   tabystyn   shyrqau biyiktigine kóteriledi.

1992  jyly amerikan dramaturgy G. Hvanganyn  «M. Batterflyay» atty spektakli R. Viktukting qongynda  Mәskeu sahnasyna shyghady.  «M. Batterflyay» spektaklining kysqasha mazmúny adam sengisiz kýlkili әri әjuagha toly ghajayyp oqigha. Fransuz diplomaty qytaydyng opera әnshisine  ghashyq bolyp,  ýilenedi. On jeti jyl otbasylyq ómirden son, shyndyq ashylady. Opera әnshisi dep jýrgeni әnshi emes, shpion eken. Áyel dep jýrgeni әiel emes, erkek eken. Sayasatty shou-bizneske ainaldyrudyng әdisi ispettes búl muzykalyq qoyylym  әlemde ýlken  rezonans   tughyzady.  Shpion Song Liningting rolin sheberlikpen somdaghany ýshin E.Qúrmanghaliyevty Batys «jyldyng ýzdik akteri» dep atasa, Resey oghan gey qoghamdastyghynyng kulit-statusyn berdi. Osy róli ony asa tanymal adamdardyng qataryna qosty. Jyl sayyn Rigada ótetin Svyatoslav Rihterding «Dekabriskie vechera» halyqaralyq festivalining qúrmetti qonaghy, túraqty qatysushysy bolyp shaqyrylady.. R. Viktuk qoyghan «M. Batterflyay» spektakli elge aty mәshhýr bolsa da, akter Erik Qúrmanghaliyevting ózine asa  únamaghangha úqsaydy. «M. Nýkte. Batterflyay».  M kim? Áyel me? Erkek pe? Sahnagha súlu, qylyqty shyghys aruynyn  rólin tabighy týrde, sheberlikpen somdap shyqqan akter Mәskeu basylymdarynyng birine bergen súhbatynda bylay dep aghynan jarylghan eken: «Búl spektaklige eki ay boyy  kóndirdi. Áuelde kelispep edim. Múnday shougha qatysqanymsha jeke konsert bergenim jaqsy edi. Keyin ol rólden bas tarttym.  Men ketip qaldym.  Búdan bylay   «M. Batterflyay» da  sahnadan keter  dep oilagham. Rejisser mening ornyma bir kontrtenor jas jigitti tauypty. Ol ózi mikrofonmen aitady! Sonday jiyirkenishti! Bilesiz be, búl « M. Batterflyay»  jarty jyl gastrolimen  jer-jerdi aralap shyghypty. Afishasynda  mening aty-jónim  aishyqtalyp jazylghan. Men múnday soraqylyqtan song Viktukpen aralaspay kettim».  Búl sózderinen Erik Qúrmanghaliyevtyng ór minezin, ónerge  adaldyghyn, tazalyghyn kóremiz. Ánshi turaly sheteldik basylymdar kezinde bylay dep te jazghan eken: «Kenes Odaghynda  ataqty әri bay adamdardyng reytingi joq. Eger bar bolghan bolsa, sóz joq Erik Qúrmanghaliyev  ondyqqa kirer edi».

Ol 1998 jyly Pier Kardenmen tanysady. Erikting әn taspalaryn tyndap, konsertterinde qúrmetpen qol soghyp jýrgen ataqty kuturie ony Parijge, ózining teatryna shaqyryp, Fransiyada  konsert beruge  qómektesedi. Álemning qay qiyrynda  da tanghajayyp talant  qúrmet-qoshemetke bólenip jýrdi. Jer betinde neshe týrli adam  bolsa, sonsha týrli talgham, minez bar. Bireuler «Erik Qúrmanghaliyev tabighattyng qateligi» dep ókinish bildirse, bireuleri «Erik Qúrmanghaliyev - chudo! Tanghajayyp qúbylys!» dep tabynghan, tanghalghan sezimderin jasyra almady. «Sen kimsin, osy?» dep jaghasyna jarmasyp, kim ekendigin  dәleldeuin talap etkender de boldy. Qazanynan asyp tógilgen  tabynular men tanghalular, maqtau men marapattar, dattau men daraqylyqtar  jany nәzik, sezimtal әnshining janyn kýizeltti, sharshatty. Qara barqyt shashtary iyghyna tógilgen, ýlken qara kózderi týngi ottarday jarqyldaghan, qighashtau qalyng qara qastary tughan aiday kórkem, kyr múryny men qaymaqtay erni әsem túlghasyna jarasa qalghan әnshige Jaratqan bergen әsem, nәzik dauys qosylghan kezde, sahnada ol- has súlulyqtyng ózindey edi! Oghan әielder qauymy týgili, erkekter de kyzyga qaraghanday. Erik Qúrmanghaliyev әlemning kóptegen  elinde eng tandauly orkestrlerdin  sýiemeldeuimen, jogharghy dәrejeli diriyjerlerding alqauymen  Gendeli, Bah, Glinka, Vivalidi, Puchchini, Meyerber, Franka, Kerubini, Meyerber, Dj. Rossini, Lussiy,  Biyze, Verdi, Kachchini, Shtraus, Shnitke, Shubert, Chaykovskiy, Rahmaninov, Rimskiy-Korsakov, t.b. kompozitorlardyng operalaryndaghy ariyalardy oryndady.

KSRO- daghy  №1       kontrtenor Erik Qúrmanghaliyev sahnagha shyqqannan  keyin kenestik vokaldyq pedagogika oilana bastaydy. Jynysy er әnshi qalaysha әielding (alit nemese messo-soprano)  jinishke dauysymen shyrqay alady? Demek shyrqaugha bolady eken. Onda búl vokaldyng pedagogikalyq, metodikalyq әdis-tәsilderin zerttep, oqu prosesine engizip, kontrtenorlardy tәrbiyeleu kerek dep sheshedi. 2005 jyly Erik Qúrmanghaliyev kontrtenorlar Oleg Bezinskiy, Oleg Ryabes, Sergey Ereg, Rustam Yavaevpen birge Vladimir Reshetovtyng «Farinneliyden úrlau» spektakli-pastichchosyna  qatysady. Últy  ukrain kontrtenor Oleg Ryabes (er dauysty soprano) «Leybl Marminskiy» basylymyna bergen súhbatynda: «Men Batystyng әnshilerine tanghalmaymyn. Olardyng kóbisining dauysy kompiutermen óndelgen. Taza dauys joq deuge bolady. Shynymdy aitsam, Erik Qúrmanghaliyevtyng ghajayyp dauysyna tәntimin. Qúrmanghaliyevtyng dauysynday   dauys eshkimde joq! Dauys-búl tembr, dybys. Eger tabighat bergen   dauysyng bolmasa, tehnikadan dauys jasap keregi ne?! Mýmkin kastrattar әli de bar shyghar. Men estigem, Italiyada kastrasiyany  әli de jasaydy degendi» - dep aghynan jarylady. Halyq qashan da talanttardy joghary baghalaghan ghoy. Óner adamyna jyly sóz, shynayy iltipat kerek ekenin sezingen ukraindar kontrtenorgha: «Sen talanttysyn! Álemdegi sausaqpen sanarlyqtay kontrtenorlardyng birisin! Biz seni bar kemshiliginmen jaqsy kóremiz, qúrmet tútamyz. Sening ómiring kontrtenor qazaq Erik Qúrmanghaliyevtyng ómirindey qiyn bolmasa eken dep tileymiz» dep hat jazady eken.

1722 jyldan bastap Rimde әn shyrqaghan, aty anyzgha ainalghan, kastrat  әnshi Fariynelli  ( shyn esimi Karlo Broski) nәzik, júmsaq dauysymen әn shyrqaghanda  ony  tyndaghandar  qorghasynday balqyp, tebirenip,tolqyp, kózderine jas tolyp,  egilip jylap,  keybiri   esinen tanyp,   erekshe kýige týsedi eken. Fariynelliydin  dauysyna tabynushylar óte kóp bolghan. Ispaniya  koroli V Filipp depressiya auruynan azap shekkende dәrigerler dauasyn taba almay qinalady.  Sonda Fariynelliydin  әnin estigen koroli auruynan sauyqkan desedi.

Tarihta  qyzyqty oqighalar, tandanarlyq sәtter óte kóp. Mysaly: Aleksandr Makedonskiy kastrat-úldar horynyn  nәzik dauysyn estigennen keyin qalany qiratpaugha  búiryq bergen. Kardinal Riyshelie italiyandyq kastrat-әnshilerdi  sarayyna arnayy  shaqyryp, meyirlene tyndaghan. XVII ghasyrdyng ortasynda katolikter qauymy Aleksey Mihaylovich patshagha kastrat-әnshilerdi syigha tartqan.  Búl әnshilerding kastrat ekenin bilgen patsha ashulanyp, búl syidy keri qaytaryp jiberedi.  Tarih kastrattardyng tamyryna balta shapqan  Napoleon dep biledi.  Italiyanyng biraz aumaghy Napoleonnyng qol astynda bolghanda, fransuzdar  kastrasiya jasaushylardy qudalaydy. 1887 jyly Rim papasynyng búiryghymen kastrasiya toqtatylady.  Sol zamandaghy muzykany qúrmetteushiler  Napoleondy úly operalyq mektepti qúrtushy  dep sanady. HVIII ghasyrda kastrattar  sәnnen ketti,sahnadan ketti.  Sahnadan ketkenmen katolikter shirkeuinde әnderin shyrqay berdi.  Sikstin kapellasynda әn shyrqaghan әlemdegi eng songhy kastrat -soprano Alessandro Moresky 1913 jyly әn shyrqauyn toqtatyp, 1922 jyly qaytys boldy.Ol ólgennen keyin búl vokaldyk dәstýr qúrydy. XX ghasyrdyn basyna deyin kastrattar turaly ashyq aitylghan joq, olardy "sopranoshylar" dep atady Qazirgi uakytta "fariynelli" izindegilerdi operasiya ýstelinde emes, konservatoriyalarda  dayyndaydy. Olardy kontrtenorlar dep ataydy. Kontrtenorlar - jinishke biyik dauysty er әnshiler. Kontrtenorlardyng kastrattardan aiyrmashylyghy olar tabighat bergen súlu dauysqa ie jәne eki dauysta da ( er, әiel ) shyrqay alatyn sheberler. Erik  sonyng biri emes, biregeyi edi.

QOS QÚRMANGhALIYEV

Án әleminde qos Qúrmanghaliyev bar. Erik Qúrmanghaliyev opera әnshisi bolsa, Gharifolla Qúrmanghaliyev  dәstýrli әnshi. Qos Kúrmanghaliyev ta  Qazaqstannyng Batys ólkesinde dýniyege kelgen. Gharekeng Oral oblysynyn, Erik Atyrau oblysynyn týlegi. Olardyn tegi-familiyalary birdey bolghanmen, tuysqandyq jaqyndyqtary joq. Tórt jasynda әkesinen, on  jasynda anasynan airylyp, jastay jetim qalyp, jetimdik pen joqshylyqtyng zardabyn keshken Gharifolla әkesining inilerining qolynda erjetedi.  Bir kýni Múhittyng janynda úzaq jýrip, әnderin óz auyzynan ýirengen Shyntas әnshi Bojan degen  jerde ýlken toy bolyp, soghan keledi. Shәy iship bolghan song Shyntas dalagha shyqsa qúlaghyna jas balanyng boztorghayday shyryldap shyrqaghan dauysy keledi. "Myna balanyng dauysynyn  ghajabyn-ay! Kim eken? Kóreyinshi», - dep balany aldyrtady. Ghareken  ol kezde 12-13 jastaghy bala eken. Ánin tyndap riza bolghan  Shyntas batasyn beredi. Sol toyda әnshi bala at jarysyna qatysyp,  astyndaghy aty mәrege birinshi bop jetedi. Col kezdegi salt boyynsha at mәrege jakyndaghanda arqannan ruynyng úranyn aiqaylap  aityp  ótu kerek eken. Jas balanyng ruy - alasha, úrany -baybaraq eken, attyn  jeligi me, әlde balalyghy ma, әnshi  bala "Aynamkóz" dep әn salyp ótken deydi.   Gh. Qúrmanghaliyev 1934 jyly óner sahnasyna shyqqanda, «Oghan dauys qoiydyng qajeti joq, ózindik dausy qoyylghan. Jәy әnshi emes, professional» dep bagha berilgen eken.

Qazaq sahnasynda opera qoidy alghash qolgha alynghanda, Gh. Qúrmanghaliyev te qatysyp, ariyalardy oryndaghan. «Birde kezekti repetisiya kezinde, -  dep jazady Qanabek Bayseyitov -  Gharekeng dauysyn shyrqau biyikke kóterip shyrqay jóneldi. Shoshyp kettik! Jýgirip baryp kýisandyqtan qarasaq, er adamdar bara bermeytin joghary dauysty alyp túr eken».  Óner zertteushi Bóribay Kәrtennin  jazuynsha, 40-jyldardyng ayaghynda Italiyadan muzyka zertteushileri keledi.  Maqsat - qazaq әnshilerin tyndau. Sodan Kýlәsh Bayseyitova, Manarbek Erjanov, Jýsipbek Elebekov, Gharifolla Qúrmanghalivty  tynday kelip, Gharekenin  dauysyna tanqalysady. « Áyeldik dauystardyng eng joghary dengeyine jetetin er adamnyn  dauysyn búryn-sondy kezdestirmedik» dep, dauysyn jazyp alyp ketedi. Keyinirek  aghylshyn zertteushileri de Gharifolla Qúrmanghaliyevtyn  dauysyna tanday qaghysady. Ataqty әnshi Kәuken Kenjetaev ta: «Gharekeng joghary dauysyn biyikke kótere shyrqaghanda  keyde әielderding baqshasyna da kirip ketetin», -  dep jazghany bar.

Ghareken   birde shetelge gastrolige  barghanda  qara dombyrasyn alyp,  әn salugha sahnagha shyqsa er adamdar zalgha, al әielder  qauymy balkongha ornalasypty. Gharekeng sonda balkondaghy  әielderge basyn iyzep, kózin oinaqshytyp, qasyn kerip, iyegin kóterip әueletip әnge salady. Zaldaghy erler qauymy «Saharadan kelgen búl әnshi qazaq mening әielimdi qaydan biledi?», «Kózin mening әielime qysyp otyrghan joq pa eken?» dep moyyndaryn balkongha qayta-qayta búryp, kózderimen әielderin  izdeumen bolady. Qazaq әnshisinin  rysarlyq minezine riza bolghan balkondaghy әielder qauymy әnshige rizashylyq bildirip, ýzdiksiz qol shapalaqtaumen bolady. Gharekenning búl әreketi jauapsyz qalghan joq. «Sahnada nege múnday әreketke bardyng ?» degen súraugha, Ghareken: «Áyelderdi erkekten bólip qaraugha bola ma eken?  Ekeui de adamnyng balasy ghoy. Jautandatyp balkongha otyrghyzyp qoyghan әielderdi ayap kettim. Búl  menin               «sayasy qarsylyghym ghoy» dep әzilmen jauap bergen eken.

Tabighat syilaghan keng dauys, ghajayyp dybys boyauy, ruh biyiktigi, óreli jangha ghana qonatyn ónerding kiyesi de ata-babamyzdyng tamyr jayghan topyraghynda jatyr desek,  qos Qúrmanghaliyevtyng da talantynyn  qasiyetin  tughan topyraghynan izdegen lәzim. Bir kezderi  kishkentay әnshi bala  Erikting qolyna qara dombyra ústatyp, dәstýrli әn ónerine baulityn bilikti ústaz jolyqsa onyn  bolashaghy basqasha qalyptasar ma edi, kim biledi?!  Ghajayyp dauysty dәstýrli әnshi bolar ma edi?!

« VOKALDY PARALLELDER»;  synaq pa, súraq pa...

Reseylik rejisser Rustam Hamdamovtyng " Qazaqfilim" kinostudiyasynda

týsirgen "Vokaldy parallelider " atty muzykalyq kórkem filimi 2006 jyly Euraziya kinofestivali ayasynda kórsetildi. Kórsetilgen kýnnen bastap búl filim qazaq júrtshylyghynyng ashyq synyna ilikti. Muzykalyq filimde    Biybigýl Tólegenova, Roza Jamanovanyng dorba asynghan diuanaday alba-júlba kiyinip alyp, toqty-torpaqtyng aldynda konsert koyyp jýrgeni, al Erik Qúrmanghaliyevtyng әielshe kiyinip, boyanyp, sylanyp erke biykeshtey búlandap jýrip әn salatyny  ónersýier qauymnyng jiyirkenishin  tughyzdy. Búl jóninde sol kezde dauys kóterip jazghan qazaq jurnalisteri de boldy. Erik Qúrmanghaliyevke qazaq jurnalisteri tarapynan "Filim kónilinizden shyqty ma?"degen ashylau súraq ta qoyylghan. Sonda әnshi qinala otyryp; " Bizding kino týsiru ónerining kemshin túsyn osy jerde aityp ketuge bolady. Batysta eger artiys  kinogha shaqyrylghan bolsa, ol ózining talaptaryn tolyghymen aita alady. Mening filimge týskim kelmeydi. Óziniz oilap kórinizshi, kinonyng ózi kýmәndi óner emes pe?!» -  dep ekiúshtylau jauap bergen. Al "Moskovskiy komsomoles" gazetining tilshisine bergen súhbatynda: «Men opera әnshisimin. Men klassikalyq muzyka taqyrybynda  ghana әngimeleskendi únatamyn. Maghan "M. Batterflyay" da, " Vokaldy parallelider" de qyzyq emes "degen.

«Vokaldy parallelider» filim-konsertining rejisseri, Tashkentting tumasy Rustam Hamdamov 1992 jyly Fransiya preziydenti Jak Shiraktyng grantyn iyemdenedi. Biraz jyl Parijde túrady. Suretshi, ssenarist, estet, muzyka zertteushi, kinorejisser Rustam Hamdamov Milan, Pariyj, Niu-Yorkting tanymal Sәn ýilerinde jәne zergerlik asyl tastardy jobalaushy qyzmetterin atqaryp, sheteldik mәdeniyet synshylarynyng joghary baghasyna ie bolady. Italiya men Fransiyada tanymal bolghanmen Reseyde tanymaldyghy joq   kinorejisser B. Tólegenova, R. Jamanovamen birge Erikti de kinosyna týsuge shaqyrady. Óz filimi  turaly R. Hamdamov reseylik , sheteldik basylymdargha bergen súhbattarynda mynaday pikirin bildiredi. «Týsiniksizdeu bolghanmen filimning aitary bar. Talanttardyng orny biyikte. Olardyng orny búl jerde emes. Filimning finalynda B.Tólegenova men E. Qúrmanghaliv «Qarghanyng mәtkesi» operasynan Polina men Lizanyn  romansyn oryndaydy. Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezindegi samoletke otyryp. Kózderinde ýlken pilottyq kózәinek bar. Búl surrealistik kartinany logikalyq túrghydan oilay bastaysyn. Ghajayyp muzykany tyndaysyn. Búl filimde Erik ózine parodiya jasaghan joq. Kóilegi, tuflii ózine jarasyp túrdy». Al Erik Qúrmanghaliyevting ózi   sahna, ekranda somdaghan әielder obrazy turaly bylay deydi: « Naghyz әielding qanday bolatynyn erkekter ghana biledi. Óitkeni, әr erkekting qiyalynda bir iydeal әiel túrady emes pe?! Ónerde әiel, erkek dep jynysqa bólinbeydi. Ónerding -aty óner!»

«Vokaldy paralleliderdin» ssenariy avtory әri aktrisa Renata Litvinova RIA  -gha bergen súhbatynda  Erik turaly bylay deydi; « Erik bolmysynan óte tәkappar, óte shynayy. Jasandylyq oghan jat minez bolatyn. Qansha qiynshylyq kórse de kýizeludi, kýireudi bilmeytin, ot siyaqty janyp túrghan jigit edi. Sonday myqty bola túra ol jas baladay qorghansyz bolatyn. Óitkeni, onda  arqasýier shyn janashyr eshqashan  bolghan emes».

"Kenes Odaghynyng bir artyqshylyghy - ol kezde sahnagha tek talanttar shyghatyn. Al qazir aqshasy bardyng bәri sahnada oinaqtap jýr"-dep mәskeulik basylymgha bergen  súhbatynda  ashyna sóilegen Eriktin  búl sózinen  onyn  synshyl,  tәkappar talant ekenin tanyghandaymyz .

Erik Qúrmanghaliyevtyng ataq-danqyn, tanghajayyp dauysyn, kórikti kelbetin kóre almaytyn kýnshil, qyzghanshaq, ishi tar toptar da onyng manayynda tolyp jýrdi. Bir jyldary mәskeulik  saryjaghal basylymda sensasiya derlik  janalyq jazyldy. "Aty anyzgha ainalghan biyshi Rudolif  Nureev Erik Qúrmanghaliyevtyng әlemdik muzyka tarihyna enetin erekshe qúbylys ekendigin aityp, Erik jayynda kitap jazudy amanattaghan eken" degen orystildi ózi sheteldik bireu qyzyl-jasyl habar taratyp jiberdi. Búghan Erik Qúrmanghaliyev baspasóz  arqyly: " Men ómirimde ataqty biyshi Rudolif Nureevpen tanys bolghan emespin. Búl - bireuding ataq-danqynyng arqasynda  tanymal ne aqshaly bolghysy keletinderding isi!"  - dep jauap bergen eken. Mәskeu basylymnyng tilshisi oghan: «Siz turaly ósek kóp. Erik Qúrmanghaliyev jynysyn auystyryp, әiel beynesinde ómir sýredi eken-mys» dep aitady . Búghan ne deysiz?»  degende әnshi:  « Attaryn atamay-aq qoyayyn, men  institutta oqyp jýrgenimde ,  әnshi әielder mening syrtymnan ýnemi "burjuaziyalyq ónerding qaldyghy E. Qúrmanghaliyev - kýmәndi adam. Ony ónerden alastatu kerek" dep aryz aityp, jazyp jýretin. Áli de solay. «Ózimning әieldigim» turaly siz aitqanday  ósekterdi estigenimde, qarqyldap kýldim. Endi qaytem?! Áyel qúsap jylauym kerek pe? Búnday ósek-ayang ónerlilerding arasynan shyghyp jatqan joq pa ózi.?!.. Meni qalay kabyldasanyzdar, men sondaymyn , búl mening tabighy bolmysym " - degen eken .

Sahnada  jәne ekranda somdaghan eki beynesi - әielder beynesi onyng kәsiby akter-artist ekendigin  dәleldey týsetindey.  Al ómirdegi  Erikting búl sahnalyq beynelermen jan dýniyesi esh qabyspaytynyn onyng bergen súhbattarynan, pikir aitqan adamdar sózinen bayqaugha bolady.

Sonymen ne deymiz?    "Vokaldy parallelider" filim-konserti synaq pa, súraq pa? Búl súraqtyng jauabyn kinorejisser R. Hamdamovtyng ózi bilmese qazaq kórermenderi bile almay dal.  Osy bizde olaq pishilgen kóilekting etek-jenindey olpy-solpy, kórer kózge tartymsyz, týsiniksiz kinolar kóp emes pe? "Vokaldy paralleliderdi " de solardyng qatarynda dep oilaghanymyz jón bolar...

SIYREK DAUYS

Erik Qúrmanghaliyev Kenester Odaghyndaghy alghashqy kontrtenor boldy. Kenes Odaghynda búl qalyptan tys jaghday dep esepteldi, al bәribir Resey ýshin biyik mәrtebe bolyp sanaldy. Erik Qúrmanghaliyev turaly reseylikter "Dauys",   "Alitting oyanuy", "Sәlim-Meruert" atty derekti filimder týsirdi. "Aty anyzgha ainalghan adam" dep dәriptedi.

"Men tabighatymnan kosmopolit әnshimin. Maghan jer sharynyng qay qiyry da jat emes. Eshqanday diny ústanymym joq», - deydi  ol "Moskovskiy komsomoles" gazetine 2006 jyly  bergen súhbatynda. Kosmopolit әnshi 2002 jyly Mәskeu konservatoriyasynyng Ýlken zalynda jeke konsert berdi. Búdan song әnshi ata-anasynyng qúrmetine "Sәlim-Meruert" degen sahnalyq atpen kórine bastady. Qazaqstanda jeke konsert ótkizbese de, týrli sharalargha baylanysty úiymdastyrylghan konsertterge qatysyp jýrdi. Sonday bir sәtinde (2006jyly) jas jurnalist, "Ayqyn" gazetining tilshisi Maqpal Qaratayqyzy ony Almatyda, bir  konsertte úshyrastyryp  súhbat alady. Alghashqy súraghyn oryssha qoysa, danqty әnshi: "Almatygha kelgende qazaqtargha qazaqsha sóilesem olar maghan orys tilinde jauap beredi", - dep renjy til qatady. "Siz qanshama jyl shetelde boldynyz? Ana tilinizdi úmytpay jýrgeninizge tanym bar!», -  dep tanyrqaghan tilshi súraghyna: " Qazaq tilin úmytsam, menin   qanday qazaq bolghanym? Mening qanym qazaq emes pe? Men tipti qazaq tilinde oilanam ghoy", - dep quana jauap bergen. "Siz auyldy, tughan jerinizdi  qatty saghynyp jýrsiz-au deymin" degen degen tilshi  súraghyna oray:" Súramanyz! Óte qatty saghyndym! Auylda tipti keremet qoy! Bota bozdap, qoy qozdap jamyrap jatady. Qazaqtar soghym soyyp, tabaqtap et jep, ashyq jarqyn әngimelesip, jarqyldap otyrady. Ghajap kartina ghoy! Sol qartinanyng ishinde sen de jýrseng ghoy. Tipti ghajap! Al myna suretti kóz aldynyzgha elestetinizshi. Kýn qaq tóbeden shaqyrayyp túr. Jybyr etken tirshilik bolsashy. Kókjiyekten eshbir jan kórinbeydi. Sosyn alystan bir nýkteni kóresing de, janúshyra apana qaray qúshaq jaya jýgiresin. Quanyshyndy, qorqynyshyndy kóz jasynmen anana tógesin! Osynday sәtterdi saghyndym." dep  әnshining kónil-týimesi aghytylyp jýre bergen.Tilshi: "Sózge sheshen ekensiz" dep tanghalsa, " Auylda ósken qazaq balasynyng ruhany bay bolmaugha qaqysy joq. Óitkeni, auyldaghylar tabighattyng ózinen energiya alatyn qanyq tirshilikpen ómir keshedi ghoy" dep jauap bergen. " Sharshaghanynyzdy qalay basasyz?"  degen Maqpaldyng súraghyna Erik: "Ýige kelip, esik-terezeni jauyp alyp, et asam, sosyn qasqyrsha, anyghyraq aitqanda qazaqtarsha qomaghaylana jeymin ghoy " dep odan әri kósiledi. Týz taghysy qasqyrgha oq tiyip jaralanghanda, nu ormangha, jalghyzdyqqa asyghady eken. Óz jarasyn ózi jazyp ýnsizdikke bas úrady eken. Bayqasanyz, qyzygharlyq qaysarlyq qoy búl! Qasqyr-dýniye. Adam-qasqyr jalghyzdyqta. Jany- jýdeu, syrty -býtin demekshi, múnayghanda qasqyrgha eliktegen әnshining jan kýiin osylay úgharsyz! Psiholog mamandardyng aituynsha, әr jas ereksheligining esteligi bolady. Balalyq shaghyn saghynyp jýretinder jan-jýrek jyluy men ayaly alaqan meyirimin bauyry syzday ansap jýretin qamkónil, múnshyl, biraq  erik-kýshi myqty adamdar bolady eken. Ómirining songhy uaqytynda әnshi eshbir jerde qyzmet atqarmaghan. Konsertterge qatysugha qúlqy bolmaghan. Temir de tozady. Temirdey jýikening de tozatyny bar. Ózi aitqanday ol  «esik-terezeni jauyp alyp " jan júbanyshyn araqtan tapqan.

2007 jyly 16-qazanda Mәskeu qalasynyng auruhanasyna  bauyry auyryp týsken әnshi 13-qarashada 47 jasynda jan saqtau bóliminde qaytys boldy." Leonardo do Vinchy jaryq dýniyemen qoshtasar sәtinde: Sharshadym. Sharshaghannan ólgen artyq" - degen eken. Ómirin Kaspiyding asau tolqyndarynday arpalys pen jantalas aralasqan kýres maydanynda ótkergen qúbylys - әnshi, әlemdik muzyka tarihynyng joghary satysyna kóterilgen  Erik Qúrmanghaliyev aqyrghy sәtinde ne dedi? Kimdi oilady? Álde qiyalyndaghy ýnemi  saghynyp jýretin dala suretterin kórdi me eken? «Men de bir qazaqtyng balasy, músylmannyng ýmbeti edim ghoy» dep  kýnirine kýrsindi me eken? Kim bilsin?! Júmbaghy mol túlgha, dәstýrli-últtyq ónerding múhitynan bir tamshy su ishe almaghan tamyrsyz qaraghay - Erik Qúrmanghaliyevtyn   mýrdesi Mәskeudegi Vaganikov ziratyna jerlendi.  Qazaqtardyng qatysuynsyz.

Kisi tabanynan, qaraghay tamyrynan ketedi. Tughan jerge tamyryn jaya almaghan esil talant ózi eriksiz tap bolghan qoghamnan da ózekke teber soqqy jep, shuyldaq tobyrdyng qaqpaqylyna jem bolyp kete bardy...

("Astana "jurnaly) 2010\2

REDAKSIYaDAN:

Qúrmetti oqyrman!

Danqty әnshi turaly alghashqy kitaptyn shyghuyna atsalysyp,  Erik Qúrmanghaliyev turaly qanday da bir mәlimet, estelik aitam deseniz , avtordyn elektrondyq poshtasyna hat  joldauynyzdy súraymyz: aiek_55.44@mail.ru