مارجان ەرشۋ. "ەرىك قۇرمانعاليەۆ"
كەڭ جىلىويدىڭ بالاسى
ۆوكال ونەرىندەگى ەرەكشە قۇبىلىس - ەرىك قۇرمانعاليەۆ ايرىقشا تاعدىر كەشكەن ءانشى. ونىڭ انشىلىك تۇلعاسى كۇللى الەمنىڭ الدىندا تەڭدەسى جوق دارالىق. ءتىلى باسقا، ءداستۇرى بولەك التى قۇرلىقتىڭ ادامدارى وعان، ونىڭ انشىلىك ونەرىنە تابىنا ءارى تاڭدانا قارادى. ەرىك ءبىر عانا حالىقتىڭ پەرزەنتى بولسا دا، ونىڭ انشىلىك ميسسياسى وتانىنان شىعىپ، تاۋلاردان اسىپ، مۇحيتتاردان ءوتىپ، بۇكىل الەمنىڭ الابىن ارالاپ كەتتى، اتاعى شارتاراپقا جايىلدى.
كەڭ جىلىويدىڭ بالاسى
ۆوكال ونەرىندەگى ەرەكشە قۇبىلىس - ەرىك قۇرمانعاليەۆ ايرىقشا تاعدىر كەشكەن ءانشى. ونىڭ انشىلىك تۇلعاسى كۇللى الەمنىڭ الدىندا تەڭدەسى جوق دارالىق. ءتىلى باسقا، ءداستۇرى بولەك التى قۇرلىقتىڭ ادامدارى وعان، ونىڭ انشىلىك ونەرىنە تابىنا ءارى تاڭدانا قارادى. ەرىك ءبىر عانا حالىقتىڭ پەرزەنتى بولسا دا، ونىڭ انشىلىك ميسسياسى وتانىنان شىعىپ، تاۋلاردان اسىپ، مۇحيتتاردان ءوتىپ، بۇكىل الەمنىڭ الابىن ارالاپ كەتتى، اتاعى شارتاراپقا جايىلدى.
بۇكىل ادامزاتقا ۇلكەن ءان مۇراسىن قالدىرعان ەرىك قۇرمانعاليۆ كىم ەدى؟ ول 1959 جىلى 31 جەلتوقساندا اتىراۋ وبلىسىنىڭ جىلىوي اۋدانىندا، قۇلسارى كەنتىندە دارىگەرلەر وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى - ءسالىم حيرۋرگ، اناسى- مەرۋەرت بالالار دارىگەرى بولدى. ەرىكتىڭ كىشكەنتاي كەزىندە ولار جۇمىس بابىمەن اتىراۋ قالاسىنا كوشتى. اناسى مىنەزى جۇمساق، جانى نازىك ادام بولىپتى. اناسىنىڭ وسى قاسيەتى ەرىكتىڭ بويىنا قوندى. ول بالا كەزىندە كوكتە قالىقتاي ۇشقان قۇستاردىڭ داۋىسىنا قۇمارتتى. قۇستار تابيعاتتىڭ انشىلەرى ەدى. سوسىن وعان مۋلتفيلمنەن گورى، تەلەديدار، راديودان بەرىلەتىن كونتسەرتتەر وتە قاتتى ۇنايتىن. جاس بالاعا ولگا ۆورونەتس، ليۋدميلا زىكينا رەپەرتۋرارىنداعى اندەر ەرەكشە اسەر ەتەدى. سول كەزدىڭ وزىندە مەكتەپتەگى ءانشى بالا جىڭىشكە الت داۋىسىمەن اتاقتى ءانشى اپالاردىڭ ءانىن ورىنداعان. 12 جاسقا تولعاندا كلاسسيكالىق مۋزىكاعا اڭسارى اۋادى. ەرىكتىڭ ءوزى دە، اتا-اناسى دا، كيروۆ اتىنداعى مەكتەبىنىڭ مۇعالىمدەرى دە ونىڭ تابيعات سىيلاعان تاڭعاجايىپ داۋىسى بار ەكەنىن بىلمەيدى. ەجەلگى يتاليادا XVII-XVIII عاسىرلاردا مۇنداي عاجايىپ جىڭىشكە داۋىستى ۇل بالانىڭ اسەم داۋىسىن ماڭگىلىككە ساقتاۋ ءۇشىن جانتۇرشىگەرلىك كاسترات ادىسىمەن بولاشاعىن قۇرباندىققا شالاتىنىن دا بىلمەيتىن ەدى. ال جاراتقان بەرگەن سۇلۋ داۋىس جىنىس گورموندارىنا بايلانىستى ەمەس، داۋىس اپپاراتتارىنىڭ ەرەكشەلىگىنەن ەكەنى عىلىمدا دالەلدەنگەن.
ەرىك ءان ايتۋدى جان-تانىمەن ءسۇيدى. بۇل قىلىعى ءۇشىن اكەسىنەن تالاي رەت تاياق تا جەدى. اكەسى ءسالىم ۇلىنىڭ ءانشى بولعانىن، انگە قۇمارتقانىن ۇناتپادى. بۇل جايىندا داڭقتى ءانشىنىڭ ءوزى دە سۇحباتىندا ايتادى. اكەسىنىڭ مەزگىلسىز قازاسى جاس بالانىڭ جانىن جارالايدى. ول جانىنا جۇبانىشتى اناسىنىڭ جىلى سوزدەرى مەن كلاسسيكالىق مۋزىكادان تابادى. ەرىك مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ، الماتىعا، قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريانىڭ دايىندىق بولىمىنە وقۋعا تۇسەدى. ايەل داۋىستى ەر ءانشىنىڭ كلاسسيكالىق تۋىندىلاردى ورىنداۋ شەبەرلىگى، ونىڭ ۆوكالدىق ونەرى كونسەرۆاتورياداعى ۇستازدار قاۋىمى مەن مۋزىكا ماماندارىن تاڭ قالدىرادى. ەرىك سول كەزدە تابيعات سىيلاعان سيرەك داۋىسقا يە ەكەندىگىن تۇسىنەدى. وپەرا - قازاق تابيعاتىندا جوق ونەر. ونىڭ ۇستىنە بيىك جىڭىشكە داۋىستى ەر ءانشىنىڭ اياق استىنان پايدا بولۋى «جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتىنىڭ " كەرىندەي بولادى. بۇل كوزقاراس جاس جىگىتتى مۇڭايتادى، قامىقتىرادى. «كونسەرۆاتوريا رەكتورى عازيزا احمەتقىزى جاس جىگىتتىڭ تىم بولەك داۋىسىن تىڭداپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى وزىنە شاقىرىپ الادى دا: «شىراعىم، سەنىڭ داۋىسىڭمەن جۇمىس ىستەيتىن پەداگوگ بىزدە جوق، مۇندا داۋىسىڭ وزگەرىپ كەتەدى، سەن ماسكەۋ كونسەرۆاتورياسىنا بارىپ ءتۇس، سوندا عانا ءبىر كىسى بار» دەپ كەڭەس بەرەدى» دەپ جازادى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ « ەلدىك سىنى» كىتابىندا. ءسويتىپ، تۋمىسىنان ەرىك-جىگەرى مىقتى ەرىك ماسكەۋگە جول تارتادى. گنەسيندەر اتىنداعى مۋزىكالىق ينستيتۋتقا قۇجات تاپسىرادى. قابىلداۋ ەمتيحانىندا ول «ورلەان بيكەشى» ارياسىن ورىندايدى. قازاق بالاسىنىڭ كوككە شانشىلعان الت داۋىسى (كونترتەنوردان دا بيىك ) تىڭداۋشىلاردى قيىن دا قىزىق حالگە تۇسىرەدى. تاڭعالۋ! تاعى دا تاڭعالۋ! ءار سىناقتان قابىلداۋ ەمتيحانىن تاپسىرۋ ءۇش-ءتورت ساعاتقا سوزىلسا دا، ونەرپاز جاستىڭ جۇزىندە شارشاۋ مەن قوبالجۋدىڭ ەش بەلگىسى سەزىلمەيدى. وعان بەينەبىر اڭىزدا ايتىلاتىنداي سيقىرلى قانات بىتكەندەي! جىگەرلى! شىرقاعان سايىن قاراتورى كورىكتى كەلبەتى نۇرلانا ءتۇسىپ، جانعان وتتاي ۇشقىن اتقان ۇلكەن قارا كوزدەرى جان-جاعىنا جالىن شاشا قارايدى. ول ينستيتۋتقا قابىلدانادى. ساحناداعى دەبيۋتى د. شوستاكوۆيچ اتىنداعى فيلارمونيانىڭ ۇلكەن زالىندا دج. پەرگولەزيدىڭ «Stabat Mater» كانتاتاسىن (پارتيا الت) ورىنداۋىمەن باستالادى. بىراق 1-كۋرستىڭ سوڭىندا "عىلىمي كوممۋنيزم" پانىنەن سىناق تاپسىرا الماي، وقۋدان شىعارىلادى دا، اسكەر قاتارىنا شاقىرىلادى. وندا، پولك وركەسترىندە باس بارابانشى بولادى. اسكەر ۋاقىتى اياقتالعان سون وقۋىنا ورالادى. ەرىك ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەنىندە اعاسى جول اپاتىنان، اناسى اۋىرىپ قايتىس بولادى. جاس ءانشىنىڭ ءحالى «قۇلاعان ۇيدە قۇلاماي قالعان مۇرجاداي، ءبىر قاۋىم جاننىڭ ورىنىن سيپاپ مەن قالدىم» دەپ مەڭدەكەش ساتىبالديەۆ جىرلاعانداي اۋىر دا، ايانىشتى حال ەدى. اتاقتى ءانشىنىڭ ونەر جولى، ءومىر جولى وسىلايشا "تار جول، تايعاق كەشۋمەن" باستالادى.
اللا پۋگاچەۆامەن دۋەت...
80-جىلداردىڭ ءىشى. 2-كۋرستا ەرىك جاقىن قۇربىسى ەلەنا شاروەۆا ەكەۋى دۋەت ايتۋعا وقتالادى دا، قاي جەرگە ۆوكاليستەر كەرەك ەكەنىن بىلمەك بولىپ، ماسكەۋدى شارلايدى. بۇل كەزدە بەلگىلى ديريجەر ۆالەري پوليانسكي كومپوزيتور الفرەد شنيتكەنىڭ جاڭا شىعارماسىنا چايكوۆسكي اتىنداعى كونتسەرت زالىندا رەپەتيتسيا جاساپ جاتقان شاعى ەدى. ا. شنيتكە بۇل جاڭا شىعارماسىن بي-بي-ءسيدىڭ تاپسىرىسىمەن جازعان بولاتىن. كومپوزيتور شىعارماسىن جازعانمەن كەڭەس وداعىندا كونتر-التپەن ورىندايتىن ءانشىنى تابۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن بىلەتىن ەدى. «مەنى تىڭداعان كەزدە، - دەيدى ءبىر سۇحباتىندا ەرىك قۇرمانعاليەۆ، - الفرەد شنيتكە تاڭعالعانىن جاسىرا المادى. سودان سوڭ ءبىز تىعىز شىعارماشىلىق بايلانىستا بولدىق». تاماشا تۋىندى ساحنادا ورىندالعاننان كەيىن مەتر ەرىك پەن اللا پۋگاچەۆاعا ارناپ «دوكتور فاۋست» كانتاتاسىن جازادى. ەرىك ول كەزدە ءجاي ستۋدەنت بولسا، اللا پۋگاچەۆا اتاعى دۇركىرەپ تۇرعان جۇلدىز ەدى. بۇل دۋەتتى جوعارى جاقتاعىلار قالامايدى. ءتۇرلى سەبەپ-سىلتاۋلار، قىزعانىشقا تولى وسەك-اياڭدار ەرىك قۇرمانعاليەۆتىڭ جولىن بوگەيدى. اقىرىندا «جەڭىل اۋەندى ەسترادا ءانشىسىنىڭ وپەرا تەاترىندا ءان سالۋى جاراسىمسىز» دەگەن سىلتاۋمەن، ۇلكەن تەاتردىڭ سوليستكاسى رايسا كوتوۆا اللا پۋگاچەۆانىڭ ورنىن باسادى.
ەرىك 2-كۋرستان باستاپ العاشقى گاسترولدىك ساپارلارعا شىعىپ، كەڭەس وداعىنىڭ بارلىق قالالارىندا كونتسەرتتەرىن بەرە باستايدى.
فەنومەن
ەڭبەكقور، ىزدەنگىش جاس تالانت ماسكەۋ مۋزىكا ينستيتۋتىن بىتىرگەن سوڭ ءبىلىمىن پ.ي.چايكوۆسكي اتىنداعى ماسكەۋ كونسەرۆاتورياسىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا جالعاستىرادى. پروفەسسورلار ن. دورلياك، ل.بەنەر، ا.رەينولدە، ف. كەرتين، ر.كەيسەللي سياقتى بىلىكتى مۋزىكا ماماندارىنان ماستەر-كلاسس ساباعىن الادى. وقي ءجۇرىپ فيلارمونيادا، ستاس ناميننىڭ مۋزىكالىق ورتالىعىندا جۇمىس ىستەيدى. 1987 جىلى حەرتوگەنبوشەدە (نيدەرلانديا) وتكەن جاس ورىنداۋشىلاردىڭ حالىقارالىق كونكۋرسىندا توپ جارىپ، لاۋرەات اتانادى. 1988 جىلى بوستوندا وتكەن حالىقارالىق مۋزىكا فەستيۆالىندە «فەنومەن» دەپ تانىلىپ، اتاعى الەمگە جايىلادى. ۆوكال ونەرىندەگى ەرەكشە قۇبىلىس رەتىندە گيننەسس كىتابىنا ەنەدى جانە ونى اتىن اڭىزعا اينالعان يتالياندىق ءانشى ايەل فەدورا باربيەريمەن قاتار قويىپ دارىپتەيدى. ف باربيەري 1940 جىلى العاش رەت يتاليانىڭ وپەرا ساحناسىنا شىعىپ، عاجايىپ (مەتستسو-سوپرانو-كونترالتو) داۋىسىمەن ميلليونداعان حالىقتىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الىپ، بىردەن ونەردەگى تابىستىڭ شىرقاۋ بيىكتىگىنە كوتەرىلەدى.
1992 جىلى امەريكان دراماتۋرگى گ. حۆانگانىڭ «م. باتتەرفلياي» اتتى سپەكتاكلى ر. ۆيكتيۋكتىڭ قويۋىندا ماسكەۋ ساحناسىنا شىعادى. «م. باتتەرفلياي» سپەكتاكلىنىڭ كىسقاشا مازمۇنى ادام سەنگىسىز كۇلكىلى ءارى اجۋاعا تولى عاجايىپ وقيعا. فرانتسۋز ديپلوماتى قىتايدىڭ وپەرا انشىسىنە عاشىق بولىپ، ۇيلەنەدى. ون جەتى جىل وتباسىلىق ومىردەن سوڭ، شىندىق اشىلادى. وپەرا ءانشىسى دەپ جۇرگەنى ءانشى ەمەس، شپيون ەكەن. ايەل دەپ جۇرگەنى ايەل ەمەس، ەركەك ەكەن. ساياساتتى شوۋ-بيزنەسكە اينالدىرۋدىڭ ءادىسى ىسپەتتەس بۇل مۋزىكالىق قويىلىم الەمدە ۇلكەن رەزونانس تۋعىزادى. شپيون سونگ لينينگتىڭ ءرولىن شەبەرلىكپەن سومداعانى ءۇشىن ە.قۇرمانعاليەۆتى باتىس «جىلدىڭ ۇزدىك اكتەرى» دەپ اتاسا، رەسەي وعان گەي قوعامداستىعىنىڭ كۋلت-ستاتۋسىن بەردى. وسى ءرولى ونى اسا تانىمال ادامداردىڭ قاتارىنا قوستى. جىل سايىن ريگادا وتەتىن سۆياتوسلاۆ ريحتەردىڭ «دەكابرسكيە ۆەچەرا» حالىقارالىق فەستيۆالىنىڭ قۇرمەتتى قوناعى، تۇراقتى قاتىسۋشىسى بولىپ شاقىرىلادى.. ر. ۆيكتيۋك قويعان «م. باتتەرفلياي» سپەكتاكلى ەلگە اتى ءماشھۇر بولسا دا، اكتەر ەرىك قۇرمانعاليەۆتىڭ وزىنە اسا ۇناماعانعا ۇقسايدى. «م. نۇكتە. باتتەرفلياي». م كىم؟ ايەل مە؟ ەركەك پە؟ ساحناعا سۇلۋ، قىلىقتى شىعىس ارۋىنىڭ ءرولىن تابيعي تۇردە، شەبەرلىكپەن سومداپ شىققان اكتەر ماسكەۋ باسىلىمدارىنىڭ بىرىنە بەرگەن سۇحباتىندا بىلاي دەپ اعىنان جارىلعان ەكەن: «بۇل سپەكتاكلگە ەكى اي بويى كوندىردى. اۋەلدە كەلىسپەپ ەدىم. مۇنداي شوۋعا قاتىسقانىمشا جەكە كونتسەرت بەرگەنىم جاقسى ەدى. كەيىن ول رولدەن باس تارتتىم. مەن كەتىپ قالدىم. بۇدان بىلاي «م. باتتەرفلياي» دا ساحنادان كەتەر دەپ ويلاعام. رەجيسسەر مەنىڭ ورنىما ءبىر كونترتەنور جاس جىگىتتى تاۋىپتى. ول ءوزى ميكروفونمەن ايتادى! سونداي جيىركەنىشتى! بىلەسىز بە، بۇل « م. باتتەرفلياي» جارتى جىل گاسترولمەن جەر-جەردى ارالاپ شىعىپتى. افيشاسىندا مەنىڭ اتى-ءجونىم ايشىقتالىپ جازىلعان. مەن مۇنداي سوراقىلىقتان سوڭ ۆيكتيۋكپەن ارالاسپاي كەتتىم». بۇل سوزدەرىنەن ەرىك قۇرمانعاليەۆتىڭ ءور مىنەزىن، ونەرگە ادالدىعىن، تازالىعىن كورەمىز. ءانشى تۋرالى شەتەلدىك باسىلىمدار كەزىندە بىلاي دەپ تە جازعان ەكەن: «كەڭەس وداعىندا اتاقتى ءارى باي ادامداردىڭ رەيتينگى جوق. ەگەر بار بولعان بولسا، ءسوز جوق ەرىك قۇرمانعاليەۆ وندىققا كىرەر ەدى».
ول 1998 جىلى پەر كاردەنمەن تانىسادى. ەرىكتىڭ ءان تاسپالارىن تىڭداپ، كونتسەرتتەرىندە قۇرمەتپەن قول سوعىپ جۇرگەن اتاقتى كۋتيۋرە ونى پاريجگە، ءوزىنىڭ تەاترىنا شاقىرىپ، فرانتسيادا كونتسەرت بەرۋگە قومەكتەسەدى. الەمنىڭ قاي قيىرىندا دا تاڭعاجايىپ تالانت قۇرمەت-قوشەمەتكە بولەنىپ ءجۇردى. جەر بەتىندە نەشە ءتۇرلى ادام بولسا، سونشا ءتۇرلى تالعام، مىنەز بار. بىرەۋلەر «ەرىك قۇرمانعاليەۆ تابيعاتتىڭ قاتەلىگى» دەپ وكىنىش بىلدىرسە، بىرەۋلەرى «ەرىك قۇرمانعاليەۆ - چۋدو! تاڭعاجايىپ قۇبىلىس!» دەپ تابىنعان، تاڭعالعان سەزىمدەرىن جاسىرا المادى. «سەن كىمسىڭ، وسى؟» دەپ جاعاسىنا جارماسىپ، كىم ەكەندىگىن دالەلدەۋىن تالاپ ەتكەندەر دە بولدى. قازانىنان اسىپ توگىلگەن تابىنۋلار مەن تاڭعالۋلار، ماقتاۋ مەن ماراپاتتار، داتتاۋ مەن داراقىلىقتار جانى نازىك، سەزىمتال ءانشىنىڭ جانىن كۇيزەلتتى، شارشاتتى. قارا بارقىت شاشتارى يىعىنا توگىلگەن، ۇلكەن قارا كوزدەرى تۇنگى وتتارداي جارقىلداعان، قيعاشتاۋ قالىڭ قارا قاستارى تۋعان ايداي كوركەم، كىر مۇرىنى مەن قايماقتاي ەرنى اسەم تۇلعاسىنا جاراسا قالعان انشىگە جاراتقان بەرگەن اسەم، نازىك داۋىس قوسىلعان كەزدە، ساحنادا ول- حاس سۇلۋلىقتىڭ وزىندەي ەدى! وعان ايەلدەر قاۋىمى تۇگىلى، ەركەكتەر دە كىزىگا قاراعانداي. ەرىك قۇرمانعاليەۆ الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندە ەڭ تاڭداۋلى وركەسترلەردىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن، جوعارعى دارەجەلى ديريجەرلەردىڭ القاۋىمەن گەندەل، باح، گلينكا، ۆيۆالدي، پۋچچيني، مەيەربەر، فرانكا، كەرۋبيني، مەيەربەر، دج. روسسيني، ليۋتستسي، بيزە، ۆەردي، كاچچيني، شتراۋس، شنيتكە، شۋبەرت، چايكوۆسكي، راحمانينوۆ، ريمسكي-كورساكوۆ، ت.ب. كومپوزيتورلاردىڭ وپەرالارىنداعى اريالاردى ورىندادى.
كسرو- داعى №1 كونترتەنور ەرىك قۇرمانعاليەۆ ساحناعا شىققاننان كەيىن كەڭەستىك ۆوكالدىق پەداگوگيكا ويلانا باستايدى. جىنىسى ەر ءانشى قالايشا ايەلدىڭ (الت نەمەسە مەتستسو-سوپرانو) جىڭىشكە داۋىسىمەن شىرقاي الادى؟ دەمەك شىرقاۋعا بولادى ەكەن. وندا بۇل ۆوكالدىڭ پەداگوگيكالىق، مەتوديكالىق ءادىس-تاسىلدەرىن زەرتتەپ، وقۋ پروتسەسىنە ەنگىزىپ، كونترتەنورلاردى تاربيەلەۋ كەرەك دەپ شەشەدى. 2005 جىلى ەرىك قۇرمانعاليەۆ كونترتەنورلار ولەگ بەزينسكي، ولەگ ريابەتس، سەرگەي ەرەگ، رۋستام ياۆاەۆپەن بىرگە ۆلاديمير رەشەتوۆتىڭ «فاريننەليدەن ۇرلاۋ» سپەكتاكل-پاستيچچوسىنا قاتىسادى. ۇلتى ۋكراين كونترتەنور ولەگ ريابەتس (ەر داۋىستى سوپرانو) «لەيبل مارمينسكي» باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «مەن باتىستىڭ انشىلەرىنە تاڭعالمايمىن. ولاردىڭ كوبىسىنىڭ داۋىسى كومپيۋتەرمەن وڭدەلگەن. تازا داۋىس جوق دەۋگە بولادى. شىنىمدى ايتسام، ەرىك قۇرمانعاليەۆتىڭ عاجايىپ داۋىسىنا ءتانتىمىن. قۇرمانعاليەۆتىڭ داۋىسىنداي داۋىس ەشكىمدە جوق! داۋىس-بۇل تەمبر، دىبىس. ەگەر تابيعات بەرگەن داۋىسىڭ بولماسا، تەحنيكادان داۋىس جاساپ كەرەگى نە؟! مۇمكىن كاستراتتار ءالى دە بار شىعار. مەن ەستىگەم، يتاليادا كاستراتسيانى ءالى دە جاسايدى دەگەندى» - دەپ اعىنان جارىلادى. حالىق قاشان دا تالانتتاردى جوعارى باعالاعان عوي. ونەر ادامىنا جىلى ءسوز، شىنايى ءىلتيپات كەرەك ەكەنىن سەزىنگەن ۋكرايندار كونترتەنورعا: «سەن تالانتتىسىڭ! الەمدەگى ساۋساقپەن سانارلىقتاي كونترتەنورلاردىڭ ءبىرىسىڭ! ءبىز سەنى بار كەمشىلىگىڭمەن جاقسى كورەمىز، قۇرمەت تۇتامىز. سەنىڭ ءومىرىڭ كونترتەنور قازاق ەرىك قۇرمانعاليەۆتىڭ ومىرىندەي قيىن بولماسا ەكەن دەپ تىلەيمىز» دەپ حات جازادى ەكەن.
1722 جىلدان باستاپ ريمدە ءان شىرقاعان، اتى اڭىزعا اينالعان، كاسترات ءانشى فارينەللي ( شىن ەسىمى كارلو بروسكي) نازىك، جۇمساق داۋىسىمەن ءان شىرقاعاندا ونى تىڭداعاندار قورعاسىنداي بالقىپ، تەبىرەنىپ،تولقىپ، كوزدەرىنە جاس تولىپ، ەگىلىپ جىلاپ، كەيبىرى ەسىنەن تانىپ، ەرەكشە كۇيگە تۇسەدى ەكەن. فارينەلليدىڭ داۋىسىنا تابىنۋشىلار وتە كوپ بولعان. يسپانيا كورولى V فيليپپ دەپرەسسيا اۋرۋىنان ازاپ شەككەندە دارىگەرلەر داۋاسىن تابا الماي قينالادى. سوندا فارينەلليدىڭ ءانىن ەستىگەن كورول اۋرۋىنان ساۋىقكان دەسەدى.
تاريحتا قىزىقتى وقيعالار، تاڭدانارلىق ساتتەر وتە كوپ. مىسالى: الەكساندر ماكەدونسكي كاسترات-ۇلدار حورىنىڭ نازىك داۋىسىن ەستىگەننەن كەيىن قالانى قيراتپاۋعا بۇيرىق بەرگەن. كاردينال ريشەلە يتالياندىق كاسترات-انشىلەردى سارايىنا ارنايى شاقىرىپ، مەيىرلەنە تىڭداعان. XVII عاسىردىڭ ورتاسىندا كاتوليكتەر قاۋىمى الەكسەي ميحايلوۆيچ پاتشاعا كاسترات-انشىلەردى سىيعا تارتقان. بۇل انشىلەردىڭ كاسترات ەكەنىن بىلگەن پاتشا اشۋلانىپ، بۇل سىيدى كەرى قايتارىپ جىبەرەدى. تاريح كاستراتتاردىڭ تامىرىنا بالتا شاپقان ناپولەون دەپ بىلەدى. يتاليانىڭ ءبىراز اۋماعى ناپولەوننىڭ قول استىندا بولعاندا، فرانتسۋزدار كاستراتسيا جاساۋشىلاردى قۋدالايدى. 1887 جىلى ريم پاپاسىنىڭ بۇيرىعىمەن كاستراتسيا توقتاتىلادى. سول زامانداعى مۋزىكانى قۇرمەتتەۋشىلەر ناپولەوندى ۇلى وپەرالىق مەكتەپتى قۇرتۋشى دەپ سانادى. حVIII عاسىردا كاستراتتار ساننەن كەتتى،ساحنادان كەتتى. ساحنادان كەتكەنمەن كاتوليكتەر شىركەۋىندە اندەرىن شىرقاي بەردى. سيكستين كاپەللاسىندا ءان شىرقاعان الەمدەگى ەڭ سوڭعى كاسترات -سوپرانو الەسساندرو مورەسكي 1913 جىلى ءان شىرقاۋىن توقتاتىپ، 1922 جىلى قايتىس بولدى.ول ولگەننەن كەيىن بۇل ۆوكالدىك ءداستۇر قۇرىدى. XX عاسىردىن باسىنا دەيىن كاستراتتار تۋرالى اشىق ايتىلعان جوق، ولاردى "سوپرانوشىلار" دەپ اتادى قازىرگى ۋاكىتتا "فارينەللي" ىزىندەگىلەردى وپەراتسيا ۇستەلىندە ەمەس، كونسەرۆاتوريالاردا دايىندايدى. ولاردى كونترتەنورلار دەپ اتايدى. كونترتەنورلار - جىڭىشكە بيىك داۋىستى ەر انشىلەر. كونترتەنورلاردىڭ كاستراتتاردان ايىرماشىلىعى ولار تابيعات بەرگەن سۇلۋ داۋىسقا يە جانە ەكى داۋىستا دا ( ەر، ايەل ) شىرقاي الاتىن شەبەرلەر. ەرىك سونىڭ ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى ەدى.
قوس قۇرمانعاليەۆ
ءان الەمىندە قوس قۇرمانعاليەۆ بار. ەرىك قۇرمانعاليەۆ وپەرا ءانشىسى بولسا، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ ءداستۇرلى ءانشى. قوس كۇرمانعاليەۆ تا قازاقستاننىڭ باتىس ولكەسىندە دۇنيەگە كەلگەن. عارەكەڭ ورال وبلىسىنىڭ، ەرىك اتىراۋ وبلىسىنىن تۇلەگى. ولاردىن تەگى-فاميليالارى بىردەي بولعانمەن، تۋىسقاندىق جاقىندىقتارى جوق. ءتورت جاسىندا اكەسىنەن، ون جاسىندا اناسىنان ايرىلىپ، جاستاي جەتىم قالىپ، جەتىمدىك پەن جوقشىلىقتىڭ زاردابىن كەشكەن عاريفوللا اكەسىنىڭ ىنىلەرىنىڭ قولىندا ەرجەتەدى. ءبىر كۇنى مۇحيتتىڭ جانىندا ۇزاق ءجۇرىپ، اندەرىن ءوز اۋىزىنان ۇيرەنگەن شىنتاس ءانشى بوجان دەگەن جەردە ۇلكەن توي بولىپ، سوعان كەلەدى. ءشاي ءىشىپ بولعان سوڭ شىنتاس دالاعا شىقسا قۇلاعىنا جاس بالانىڭ بوزتورعايداي شىرىلداپ شىرقاعان داۋىسى كەلەدى. "مىنا بالانىڭ داۋىسىنىڭ عاجابىن-اي! كىم ەكەن؟ كورەيىنشى»، - دەپ بالانى الدىرتادى. عارەكەڭ ول كەزدە 12-13 جاستاعى بالا ەكەن. ءانىن تىڭداپ ريزا بولعان شىنتاس باتاسىن بەرەدى. سول تويدا ءانشى بالا ات جارىسىنا قاتىسىپ، استىنداعى اتى مارەگە ءبىرىنشى بوپ جەتەدى. Cول كەزدەگى سالت بويىنشا ات مارەگە جاكىنداعاندا ارقاننان رۋىنىڭ ۇرانىن ايقايلاپ ايتىپ ءوتۋ كەرەك ەكەن. جاس بالانىڭ رۋى - الاشا، ۇرانى -بايباراق ەكەن، اتتىڭ جەلىگى مە، الدە بالالىعى ما، ءانشى بالا "اينامكوز" دەپ ءان سالىپ وتكەن دەيدى. ع. قۇرمانعاليەۆ 1934 جىلى ونەر ساحناسىنا شىققاندا، «وعان داۋىس قويۋدىڭ قاجەتى جوق، وزىندىك داۋسى قويىلعان. ءجاي ءانشى ەمەس، پروفەسسيونال» دەپ باعا بەرىلگەن ەكەن.
قازاق ساحناسىندا وپەرا قويۋدى العاش قولعا الىنعاندا، ع. قۇرمانعاليەۆ تە قاتىسىپ، اريالاردى ورىنداعان. «بىردە كەزەكتى رەپەتيتسيا كەزىندە، - دەپ جازادى قانابەك بايسەيىتوۆ - عارەكەڭ داۋىسىن شىرقاۋ بيىككە كوتەرىپ شىرقاي جونەلدى. شوشىپ كەتتىك! جۇگىرىپ بارىپ كۇيساندىقتان قاراساق، ەر ادامدار بارا بەرمەيتىن جوعارى داۋىستى الىپ تۇر ەكەن». ونەر زەرتتەۋشى ءبورىباي كارتەننىڭ جازۋىنشا، 40-جىلداردىڭ اياعىندا يتاليادان مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى كەلەدى. ماقسات - قازاق انشىلەرىن تىڭداۋ. سودان كۇلاش بايسەيىتوۆا، ماناربەك ەرجانوۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، عاريفوللا قۇرمانعاليۆتى تىڭداي كەلىپ، عارەكەڭىڭ داۋىسىنا تاڭقالىسادى. « ايەلدىك داۋىستاردىڭ ەڭ جوعارى دەنگەيىنە جەتەتىن ەر ادامنىڭ داۋىسىن بۇرىن-سوڭدى كەزدەستىرمەدىك» دەپ، داۋىسىن جازىپ الىپ كەتەدى. كەيىنىرەك اعىلشىن زەرتتەۋشىلەرى دە عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ داۋىسىنا تاڭداي قاعىسادى. اتاقتى ءانشى كاۋكەن كەنجەتاەۆ تا: «عارەكەڭ جوعارى داۋىسىن بيىككە كوتەرە شىرقاعاندا كەيدە ايەلدەردىڭ باقشاسىنا دا كىرىپ كەتەتىن»، - دەپ جازعانى بار.
عارەكەڭ بىردە شەتەلگە گاسترولگە بارعاندا قارا دومبىراسىن الىپ، ءان سالۋعا ساحناعا شىقسا ەر ادامدار زالعا، ال ايەلدەر قاۋىمى بالكونعا ورنالاسىپتى. عارەكەڭ سوندا بالكونداعى ايەلدەرگە باسىن يزەپ، كوزىن ويناقشىتىپ، قاسىن كەرىپ، يەگىن كوتەرىپ اۋەلەتىپ انگە سالادى. زالداعى ەرلەر قاۋىمى «ساحارادان كەلگەن بۇل ءانشى قازاق مەنىڭ ايەلىمدى قايدان بىلەدى؟»، «كوزىن مەنىڭ ايەلىمە قىسىپ وتىرعان جوق پا ەكەن؟» دەپ مويىندارىن بالكونعا قايتا-قايتا بۇرىپ، كوزدەرىمەن ايەلدەرىن ىزدەۋمەن بولادى. قازاق ءانشىسىنىڭ رىتسارلىق مىنەزىنە ريزا بولعان بالكونداعى ايەلدەر قاۋىمى انشىگە ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، ۇزدىكسىز قول شاپالاقتاۋمەن بولادى. عارەكەڭنىڭ بۇل ارەكەتى جاۋاپسىز قالعان جوق. «ساحنادا نەگە مۇنداي ارەكەتكە باردىڭ ؟» دەگەن سۇراۋعا، عارەكەڭ: «ايەلدەردى ەركەكتەن ءبولىپ قاراۋعا بولا ما ەكەن؟ ەكەۋى دە ادامنىڭ بالاسى عوي. جاۋتاڭداتىپ بالكونعا وتىرعىزىپ قويعان ايەلدەردى اياپ كەتتىم. بۇل مەنىڭ «ساياسي قارسىلىعىم عوي» دەپ ازىلمەن جاۋاپ بەرگەن ەكەن.
تابيعات سىيلاعان كەڭ داۋىس، عاجايىپ دىبىس بوياۋى، رۋح بيىكتىگى، ورەلى جانعا عانا قوناتىن ونەردىڭ كيەسى دە اتا-بابامىزدىڭ تامىر جايعان توپىراعىندا جاتىر دەسەك، قوس قۇرمانعاليەۆتىڭ دا تالانتىنىڭ قاسيەتىن تۋعان توپىراعىنان ىزدەگەن ءلازىم. ءبىر كەزدەرى كىشكەنتاي ءانشى بالا ەرىكتىڭ قولىنا قارا دومبىرا ۇستاتىپ، ءداستۇرلى ءان ونەرىنە باۋليتىن بىلىكتى ۇستاز جولىقسا ونىڭ بولاشاعى باسقاشا قالىپتاسار ما ەدى، كىم بىلەدى؟! عاجايىپ داۋىستى ءداستۇرلى ءانشى بولار ما ەدى؟!
« ۆوكالدى پاراللەلدەر»; سىناق پا، سۇراق پا...
رەسەيلىك رەجيسسەر رۋستام حامداموۆتىڭ " قازاقفيلم" كينوستۋدياسىندا
تۇسىرگەن "ۆوكالدى پاراللەلدەر " اتتى مۋزىكالىق كوركەم ءفيلمى 2006 جىلى ەۋرازيا كينوفەستيۆالى اياسىندا كورسەتىلدى. كورسەتىلگەن كۇننەن باستاپ بۇل فيلم قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ اشىق سىنىنا ىلىكتى. مۋزىكالىق فيلمدە بيبىگۇل تولەگەنوۆا، روزا جامانوۆانىڭ دوربا اسىنعان ديۋاناداي البا-جۇلبا كيىنىپ الىپ، توقتى-تورپاقتىڭ الدىندا كونتسەرت كويىپ جۇرگەنى، ال ەرىك قۇرمانعاليەۆتىڭ ايەلشە كيىنىپ، بويانىپ، سىلانىپ ەركە بيكەشتەي بۇلاڭداپ ءجۇرىپ ءان سالاتىنى ونەرسۇيەر قاۋىمنىڭ جيىركەنىشىن تۋعىزدى. بۇل جونىندە سول كەزدە داۋىس كوتەرىپ جازعان قازاق جۋرناليستەرى دە بولدى. ەرىك قۇرمانعاليەۆكە قازاق جۋرناليستەرى تاراپىنان "فيلم كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟"دەگەن اششىلاۋ سۇراق تا قويىلعان. سوندا ءانشى قينالا وتىرىپ; " ءبىزدىڭ كينو ءتۇسىرۋ ونەرىنىڭ كەمشىن تۇسىن وسى جەردە ايتىپ كەتۋگە بولادى. باتىستا ەگەر ارتيس كينوعا شاقىرىلعان بولسا، ول ءوزىنىڭ تالاپتارىن تولىعىمەن ايتا الادى. مەنىڭ فيلمگە تۇسكىم كەلمەيدى. ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىزشى، كينونىڭ ءوزى كۇماندى ونەر ەمەس پە؟!» - دەپ ەكىۇشتىلاۋ جاۋاپ بەرگەن. ال "موسكوۆسكي كومسومولەتس" گازەتىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «مەن وپەرا ءانشىسىمىن. مەن كلاسسيكالىق مۋزىكا تاقىرىبىندا عانا اڭگىمەلەسكەندى ۇناتامىن. ماعان "م. باتتەرفلياي" دا، " ۆوكالدى پاراللەلدەر" دە قىزىق ەمەس "دەگەن.
«ۆوكالدى پاراللەلدەر» فيلم-كونتسەرتىنىڭ رەجيسسەرى، تاشكەنتتىڭ تۋماسى رۋستام حامداموۆ 1992 جىلى فرانتسيا پرەزيدەنتى جاك شيراكتىڭ گرانتىن يەمدەنەدى. ءبىراز جىل پاريجدە تۇرادى. سۋرەتشى، ستسەناريست، ەستەت، مۋزىكا زەرتتەۋشى، كينورەجيسسەر رۋستام حامداموۆ ميلان، پاريج، نيۋ-يوركتىڭ تانىمال ءسان ۇيلەرىندە جانە زەرگەرلىك اسىل تاستاردى جوبالاۋشى قىزمەتتەرىن اتقارىپ، شەتەلدىك مادەنيەت سىنشىلارىنىڭ جوعارى باعاسىنا يە بولادى. يتاليا مەن فرانتسيادا تانىمال بولعانمەن رەسەيدە تانىمالدىعى جوق كينورەجيسسەر ب. تولەگەنوۆا، ر. جامانوۆامەن بىرگە ەرىكتى دە كينوسىنا تۇسۋگە شاقىرادى. ءوز ءفيلمى تۋرالى ر. حامداموۆ رەسەيلىك ، شەتەلدىك باسىلىمدارعا بەرگەن سۇحباتتارىندا مىناداي پىكىرىن بىلدىرەدى. «تۇسىنىكسىزدەۋ بولعانمەن ءفيلمنىڭ ايتارى بار. تالانتتاردىڭ ورنى بيىكتە. ولاردىڭ ورنى بۇل جەردە ەمەس. ءفيلمنىڭ فينالىندا ب.تولەگەنوۆا مەن ە. قۇرمانعاليۆ «قارعانىڭ ماتكەسى» وپەراسىنان پولينا مەن ليزانىڭ رومانسىن ورىندايدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى سامولەتكە وتىرىپ. كوزدەرىندە ۇلكەن پيلوتتىق كوزاينەك بار. بۇل سيۋررەاليستىك كارتينانى لوگيكالىق تۇرعىدان ويلاي باستايسىڭ. عاجايىپ مۋزىكانى تىڭدايسىڭ. بۇل فيلمدە ەرىك وزىنە پاروديا جاساعان جوق. كويلەگى، ءتۋفليى وزىنە جاراسىپ تۇردى». ال ەرىك قۇرمانعاليەۆتىڭ ءوزى ساحنا، ەكراندا سومداعان ايەلدەر وبرازى تۋرالى بىلاي دەيدى: « ناعىز ايەلدىڭ قانداي بولاتىنىن ەركەكتەر عانا بىلەدى. ويتكەنى، ءار ەركەكتىڭ قيالىندا ءبىر يدەال ايەل تۇرادى ەمەس پە؟! ونەردە ايەل، ەركەك دەپ جىنىسقا بولىنبەيدى. ونەردىڭ -اتى ونەر!»
«ۆوكالدى پاراللەلدەردىڭ» ستسەناري اۆتورى ءارى اكتريسا رەناتا ليتۆينوۆا ريا -عا بەرگەن سۇحباتىندا ەرىك تۋرالى بىلاي دەيدى; « ەرىك بولمىسىنان وتە تاكاپپار، وتە شىنايى. جاساندىلىق وعان جات مىنەز بولاتىن. قانشا قيىنشىلىق كورسە دە كۇيزەلۋدى، كۇيرەۋدى بىلمەيتىن، وت سياقتى جانىپ تۇرعان جىگىت ەدى. سونداي مىقتى بولا تۇرا ول جاس بالاداي قورعانسىز بولاتىن. ويتكەنى، وندا ارقاسۇيەر شىن جاناشىر ەشقاشان بولعان ەمەس».
"كەڭەس وداعىنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى - ول كەزدە ساحناعا تەك تالانتتار شىعاتىن. ال قازىر اقشاسى باردىڭ ءبارى ساحنادا ويناقتاپ ءجۇر"-دەپ ماسكەۋلىك باسىلىمعا بەرگەن سۇحباتىندا اشىنا سويلەگەن ەرىكتىڭ بۇل سوزىنەن ونىڭ سىنشىل، تاكاپپار تالانت ەكەنىن تانىعاندايمىز .
ەرىك قۇرمانعاليەۆتىڭ اتاق-داڭقىن، تاڭعاجايىپ داۋىسىن، كورىكتى كەلبەتىن كورە المايتىن كۇنشىل، قىزعانشاق، ءىشى تار توپتار دا ونىڭ ماڭايىندا تولىپ ءجۇردى. ءبىر جىلدارى ماسكەۋلىك سارىجاعال باسىلىمدا سەنساتسيا دەرلىك جاڭالىق جازىلدى. "اتى اڭىزعا اينالعان ءبيشى رۋدولف نۋرەەۆ ەرىك قۇرمانعاليەۆتىڭ الەمدىك مۋزىكا تاريحىنا ەنەتىن ەرەكشە قۇبىلىس ەكەندىگىن ايتىپ، ەرىك جايىندا كىتاپ جازۋدى اماناتتاعان ەكەن" دەگەن ءورىستىلدى ءوزى شەتەلدىك بىرەۋ قىزىل-جاسىل حابار تاراتىپ جىبەردى. بۇعان ەرىك قۇرمانعاليەۆ ءباسپاسوز ارقىلى: " مەن ومىرىمدە اتاقتى ءبيشى رۋدولف نۋرەەۆپەن تانىس بولعان ەمەسپىن. بۇل - بىرەۋدىڭ اتاق-داڭقىنىڭ ارقاسىندا تانىمال نە اقشالى بولعىسى كەلەتىندەردىڭ ءىسى!" - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. ماسكەۋ باسىلىمنىڭ ءتىلشىسى وعان: «ءسىز تۋرالى وسەك كوپ. ەرىك قۇرمانعاليەۆ جىنىسىن اۋىستىرىپ، ايەل بەينەسىندە ءومىر سۇرەدى ەكەن-مىس» دەپ ايتادى . بۇعان نە دەيسىز؟» دەگەندە ءانشى: « اتتارىن اتاماي-اق قويايىن، مەن ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەنىمدە ، ءانشى ايەلدەر مەنىڭ سىرتىمنان ۇنەمى "بۋرجۋازيالىق ونەردىڭ قالدىعى ە. قۇرمانعاليەۆ - كۇماندى ادام. ونى ونەردەن الاستاتۋ كەرەك" دەپ ارىز ايتىپ، جازىپ جۇرەتىن. ءالى دە سولاي. «ءوزىمنىڭ ايەلدىگىم» تۋرالى ءسىز ايتقانداي وسەكتەردى ەستىگەنىمدە، قارقىلداپ كۇلدىم. ەندى قايتەم؟! ايەل قۇساپ جىلاۋىم كەرەك پە؟ بۇنداي وسەك-اياڭ ونەرلىلەردىڭ اراسىنان شىعىپ جاتقان جوق پا ءوزى.؟!.. مەنى قالاي كابىلداساڭىزدار، مەن سوندايمىن ، بۇل مەنىڭ تابيعي بولمىسىم " - دەگەن ەكەن .
ساحنادا جانە ەكراندا سومداعان ەكى بەينەسى - ايەلدەر بەينەسى ونىڭ كاسىبي اكتەر-ارتيست ەكەندىگىن دالەلدەي تۇسەتىندەي. ال ومىردەگى ەرىكتىڭ بۇل ساحنالىق بەينەلەرمەن جان دۇنيەسى ەش قابىسپايتىنىن ونىڭ بەرگەن سۇحباتتارىنان، پىكىر ايتقان ادامدار سوزىنەن بايقاۋعا بولادى.
سونىمەن نە دەيمىز؟ "ۆوكالدى پاراللەلدەر" فيلم-كونتسەرتى سىناق پا، سۇراق پا؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن كينورەجيسسەر ر. حامداموۆتىڭ ءوزى بىلمەسە قازاق كورەرمەندەرى بىلە الماي دال. وسى بىزدە ولاق پىشىلگەن كويلەكتىڭ ەتەك-جەڭىندەي ولپى-سولپى، كورەر كوزگە تارتىمسىز، تۇسىنىكسىز كينولار كوپ ەمەس پە؟ "ۆوكالدى پاراللەلدەردى " دە سولاردىڭ قاتارىندا دەپ ويلاعانىمىز ءجون بولار...
سيرەك داۋىس
ەرىك قۇرمانعاليەۆ كەڭەستەر وداعىنداعى العاشقى كونترتەنور بولدى. كەڭەس وداعىندا بۇل قالىپتان تىس جاعداي دەپ ەسەپتەلدى، ال ءبارىبىر رەسەي ءۇشىن بيىك مارتەبە بولىپ سانالدى. ەرىك قۇرمانعاليەۆ تۋرالى رەسەيلىكتەر "داۋىس", ء"التتىڭ ويانۋى", ء"سالىم-مەرۋەرت" اتتى دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىردى. "اتى اڭىزعا اينالعان ادام" دەپ دارىپتەدى.
"مەن تابيعاتىمنان كوسموپوليت ءانشىمىن. ماعان جەر شارىنىڭ قاي قيىرى دا جات ەمەس. ەشقانداي ءدىني ۇستانىمىم جوق»، - دەيدى ول "موسكوۆسكي كومسومولەتس" گازەتىنە 2006 جىلى بەرگەن سۇحباتىندا. كوسموپوليت ءانشى 2002 جىلى ماسكەۋ كونسەرۆاتورياسىنىڭ ۇلكەن زالىندا جەكە كونتسەرت بەردى. بۇدان سوڭ ءانشى اتا-اناسىنىڭ قۇرمەتىنە ء"سالىم-مەرۋەرت" دەگەن ساحنالىق اتپەن كورىنە باستادى. قازاقستاندا جەكە كونتسەرت وتكىزبەسە دە، ءتۇرلى شارالارعا بايلانىستى ۇيىمداستىرىلعان كونتسەرتتەرگە قاتىسىپ ءجۇردى. سونداي ءبىر ساتىندە (2006جىلى) جاس جۋرناليست، "ايقىن" گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ماقپال قاراتايقىزى ونى الماتىدا، ءبىر كونتسەرتتە ۇشىراستىرىپ سۇحبات الادى. العاشقى سۇراعىن ورىسشا قويسا، داڭقتى ءانشى: "الماتىعا كەلگەندە قازاقتارعا قازاقشا سويلەسەم ولار ماعان ورىس تىلىندە جاۋاپ بەرەدى", - دەپ رەنجي ءتىل قاتادى. ء"سىز قانشاما جىل شەتەلدە بولدىڭىز؟ انا ءتىلىڭىزدى ۇمىتپاي جۇرگەنىڭىزگە تاڭىم بار!»، - دەپ تاڭىرقاعان ءتىلشى سۇراعىنا: " قازاق ءتىلىن ۇمىتسام، مەنىڭ قانداي قازاق بولعانىم؟ مەنىڭ قانىم قازاق ەمەس پە؟ مەن ءتىپتى قازاق تىلىندە ويلانام عوي", - دەپ قۋانا جاۋاپ بەرگەن. ء"سىز اۋىلدى، تۋعان جەرىڭىزدى قاتتى ساعىنىپ ءجۇرسىز-اۋ دەيمىن" دەگەن دەگەن ءتىلشى سۇراعىنا وراي:" سۇراماڭىز! وتە قاتتى ساعىندىم! اۋىلدا ءتىپتى كەرەمەت قوي! بوتا بوزداپ، قوي قوزداپ جامىراپ جاتادى. قازاقتار سوعىم سويىپ، تاباقتاپ ەت جەپ، اشىق جارقىن اڭگىمەلەسىپ، جارقىلداپ وتىرادى. عاجاپ كارتينا عوي! سول قارتينانىڭ ىشىندە سەن دە جۇرسەڭ عوي. ءتىپتى عاجاپ! ال مىنا سۋرەتتى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى. كۇن قاق توبەدەن شاقىرايىپ تۇر. جىبىر ەتكەن تىرشىلىك بولساشى. كوكجيەكتەن ەشبىر جان كورىنبەيدى. سوسىن الىستان ءبىر نۇكتەنى كورەسىڭ دە، جانۇشىرا اپاڭا قاراي قۇشاق جايا جۇگىرەسىڭ. قۋانىشىڭدى، قورقىنىشىڭدى كوز جاسىڭمەن اناڭا توگەسىڭ! وسىنداي ساتتەردى ساعىندىم." دەپ ءانشىنىڭ كوڭىل-تۇيمەسى اعىتىلىپ جۇرە بەرگەن.ءتىلشى: "سوزگە شەشەن ەكەنسىز" دەپ تاڭعالسا، " اۋىلدا وسكەن قازاق بالاسىنىڭ رۋحاني باي بولماۋعا قاقىسى جوق. ويتكەنى، اۋىلداعىلار تابيعاتتىڭ وزىنەن ەنەرگيا الاتىن قانىق تىرشىلىكپەن ءومىر كەشەدى عوي" دەپ جاۋاپ بەرگەن. " شارشاعانىڭىزدى قالاي باساسىز؟" دەگەن ماقپالدىڭ سۇراعىنا ەرىك: "ۇيگە كەلىپ، ەسىك-تەرەزەنى جاۋىپ الىپ، ەت اسام، سوسىن قاسقىرشا، انىعىراق ايتقاندا قازاقتارشا قوماعايلانا جەيمىن عوي " دەپ ودان ءارى كوسىلەدى. ءتۇز تاعىسى قاسقىرعا وق ءتيىپ جارالانعاندا، نۋ ورمانعا، جالعىزدىققا اسىعادى ەكەن. ءوز جاراسىن ءوزى جازىپ ۇنسىزدىككە باس ۇرادى ەكەن. بايقاساڭىز، قىزىعارلىق قايسارلىق قوي بۇل! قاسقىر-دۇنيە. ادام-قاسقىر جالعىزدىقتا. جانى- جۇدەۋ، سىرتى -ءبۇتىن دەمەكشى، مۇڭايعاندا قاسقىرعا ەلىكتەگەن ءانشىنىڭ جان كۇيىن وسىلاي ۇعارسىز! پسيحولوگ مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ءار جاس ەرەكشەلىگىنىڭ ەستەلىگى بولادى. بالالىق شاعىن ساعىنىپ جۇرەتىندەر جان-جۇرەك جىلۋى مەن ايالى الاقان مەيىرىمىن باۋىرى سىزداي اڭساپ جۇرەتىن قامكوڭىل، مۇڭشىل، بىراق ەرىك-كۇشى مىقتى ادامدار بولادى ەكەن. ءومىرىنىڭ سوڭعى ۋاقىتىندا ءانشى ەشبىر جەردە قىزمەت اتقارماعان. كونتسەرتتەرگە قاتىسۋعا قۇلقى بولماعان. تەمىر دە توزادى. تەمىردەي جۇيكەنىڭ دە توزاتىنى بار. ءوزى ايتقانداي ول «ەسىك-تەرەزەنى جاۋىپ الىپ " جان جۇبانىشىن اراقتان تاپقان.
2007 جىلى 16-قازاندا ماسكەۋ قالاسىنىڭ اۋرۋحاناسىنا باۋىرى اۋىرىپ تۇسكەن ءانشى 13-قاراشادا 47 جاسىندا جان ساقتاۋ بولىمىندە قايتىس بولدى." لەوناردو دو ۆينچي جارىق دۇنيەمەن قوشتاسار ساتىندە: شارشادىم. شارشاعاننان ولگەن ارتىق" - دەگەن ەكەن. ءومىرىن كاسپيدىڭ اساۋ تولقىندارىنداي ارپالىس پەن جانتالاس ارالاسقان كۇرەس مايدانىندا وتكەرگەن قۇبىلىس - ءانشى، الەمدىك مۋزىكا تاريحىنىڭ جوعارى ساتىسىنا كوتەرىلگەن ەرىك قۇرمانعاليەۆ اقىرعى ساتىندە نە دەدى؟ كىمدى ويلادى؟ الدە قيالىنداعى ۇنەمى ساعىنىپ جۇرەتىن دالا سۋرەتتەرىن كوردى مە ەكەن؟ «مەن دە ءبىر قازاقتىڭ بالاسى، مۇسىلماننىڭ ۇمبەتى ەدىم عوي» دەپ كۇڭىرىنە كۇرسىندى مە ەكەن؟ كىم ءبىلسىن؟! جۇمباعى مول تۇلعا، ءداستۇرلى-ۇلتتىق ونەردىڭ مۇحيتىنان ءبىر تامشى سۋ ىشە الماعان تامىرسىز قاراعاي - ەرىك قۇرمانعاليەۆتىڭ مۇردەسى ماسكەۋدەگى ۆاگانكوۆ زيراتىنا جەرلەندى. قازاقتاردىڭ قاتىسۋىنسىز.
كىسى تابانىنان، قاراعاي تامىرىنان كەتەدى. تۋعان جەرگە تامىرىن جايا الماعان ەسىل تالانت ءوزى ەرىكسىز تاپ بولعان قوعامنان دا وزەككە تەبەر سوققى جەپ، شۋىلداق توبىردىڭ قاقپاقىلىنا جەم بولىپ كەتە باردى...
("استانا "جۋرنالى) 2010\2
رەداكتسيادان:
قۇرمەتتى وقىرمان!
داڭقتى ءاءنشى تۋرالى العاشقى كىتاپتىڭ شىعۋىنا اتسالىسىپ، ەرىك قۇرمانعاليەۆ تۋرالى قانداي دا ءبىر مءالىمەت، ەستەلىك ايتام دەسەڭءىز ، اۆتوردىڭ ەلەكتروندىق پوشتاسىنا حات جولداۋىڭىزدى سۇرايمىز: aiek_55.44@mail.ru
