Qazirgi uaqytta Ontýstik astanamyzda kólik qozghalysynan kóp nәrse joq. Sebebi,  kýndelikti júmysqa qala syrtynan qatynaytyn adamdardyng ýles salmaghy da jeterlik. Ásirese, Qaskelen, Talghar, Jambyl jәne Enbekshiqazaq audandarynyng túrghyndarynyng júmysy tikeley Almatymen baylanysty.

Bireuleri memlekettik qyzmette istese, ekinshileri saudamen ainalysady. Solardyng ishinde benzinge ketken shyghyndy aqtau ýshin jolaushy tasyp, qosymsha taksy qyzmetin atqaratyndary da az emes. Yaghni, júmysqa kelgende de, júmystan qaytqanda da jolaushy alyp qaytugha tyrysady. Ókinishke oray, jolaushy tasumen ainalysyp jýrgen subiektilerding kóbisining jasap jýrgen kәsibi salyq zannamasynyng talaptaryna mýlde qayshy. Sebebi olar jeke kәsipker retinde salyq organdarynda tirkelmey, zansyz jolaushy tasymalymen ainalysyp jýrgen subiektiler qataryna jatady.

IYә, qazirgi uaqytta salyq organynda tiyisti tәrtippen tirkelmey, taksy qyzmetin atqaryp jýrgen subiektilerdin  zansyz әreketteri әleumettik әdiletsizdik faktoryna әkelip soqtyruy mýmkin. Sebebi, býgingi kýni zandy taksy qyzmetimen ainalysushylar tarapynan prokuraturagha, memlekettik kiris organdaryna shaghymdar kóptep týse bastady. Onyng negizgi sebebi, aryzdanushylar salyq organdarynda  tiyisti tәrtippen tirkelip, memleketke  jolaushylar tasymaly qyzmeti ýshin zandy týrde salyq tólep túrady. Al endi salyq organdarynda tirkelmey, «jabayy» taksy qyzmetin atqaryp jýrgender olardyng júmysyna kәdimgidey kedergi keltirip, bәsekelestik tudyruda. Sondyqtan da memlekettik kiris organdary tarapynan  kәsipkerlikting búnday zansyz әreketterine tosqauyl qon maqsatymen tiyisti sharalar qolgha alyna bastady.

Atap aitsaq, juyrda Týrksib audandyq memlekettik kirister basqarmasynyng qyzmetkerleri prokuratura jәne memlekettik avtoinspeksiya qyzmetkerlerimen birlese otyryp, Almaty әuejayynda  adamdargha ózining zansyz qyzmetin úsynyp  jýrgen (tauar úsynu, balgerlik jasau, qayyr súrau, taksy qyzmetin úsynu, t.b) birqatar subiektilerdi ústap, tiyisti әkimshilik sharalar qoldandy. Mysaly, jolaushylargha jaqyndap, zansyz qyzmet úsynghany jәne zansyz tasymal jasaghany ýshin 366 adam әkimshilik jauapkershilikke tartyldy. Solardyng ishinde bireui basqa elding azamaty retinde sot sheshimimen elimizding territoriyasynan shygharyldy.

Taghy bir erekshe aita ketetin jaghday - reyd barysynda keybir jekelegen túlghalardyng qoldanystaghy zang normalarynan mýldem habarsyz ekeni anyqtaldy. Atap aitsaq, qoghamdyq oryndarda, kópshilik jýretin jerlerde adamdargha jaqyndap,  payda tabu maqsatynda ózining tauarlaryn úsynu, qoldaghy zatty aiyrbasqa tartu, qayyr súrau, balgerlik jasau, taksy qyzmetin kórsetu maqsatynda jaqyndaudyng ózi zang talaptaryna qayshy ekenin bilmeytin bolyp shyqty. Búnday jaghdayda Qazaqstan Respublikasy Ákimshilik-qúqyq búzu kodeksining 449 babynyng 1 tarmaghy boyynsha (Qoghamdyq oryndarda tiyisu) jauapkershilikke tartu kózdelgen. Onday qyzmet úsynu ýshin subiekt salyq organynda  jeke kәsipker retinde tirkelgen jәne arnayy rúqsaty boluy kerek. Zandy kәsipkerlik  qaghazy bolmaghan jaghdayda birinshi mәrte 5 ailyq eseptik kórsetkish kóleminde (10605 tenge) aiyppúl salynady. Eger de búl jaghday bir jyl ishinde ekinshi mәrte qaytalanatyn bolsa, onda aiyppúl kólemi eki esege kóbeyedi nemese 5 tәulikke deyin әkimshilik qamaugha alynady.

Sonymen qatar, zansyz jolaushy tasymalymen ainalysqan jeke túlghalar Ákimshilik qúqyq búzu kodeksining 463 babynyng (tiyisti tirkeusiz,  rúqsatsyz nemese habarlama jiberilmey kәsipkerlik nemese ózge de qyzmetpen ainalysu, sonday-aq әreketterdi (operasiyalardy) jýzege asyru) 1 tarmaghy boyynsha da әkimshilik jauapkershilikke tartylady. Búl bap zansyz tasymal kezinde ústalghan jaghdayda qoldanylady. Birinshi mәrte ústalghan jaghdayda 15 ailyq kórsetkish (31815 tenge) kóleminde aiyppúl salynady. Bir jyldyng ishinde ekinshi mәrte qaytalanghan jaghdayda salynatyn aiyppúl sany eki esege artady. Jәne de búl bapta әkimshilik qúqyq búzu obiektisi bolyp tabylatyn mýlikti tәrkileu mәselesi de qarastyrylghan. Sondyqtan da zansyz kәsipkerlikpen ainalysushy subiektiler osy talaptardy úmytpaghandary jón. Sebebi, zannan jaltaryp, salyq tóleuden qashu degeniniz astyndaghy jalghyz kóligin tәrkileuge әkelip soqtyruy mýmkin.

Qazirgi uaqytta salyq zannamasy tarapynan salyq tóleushi subiektilerge kóptegen jenildikter qarastyrylyp otyr. Yaghni, kәsipkerlik qyzmetti adal atqarsan, zang talaptary da jenil әri ontayly. Al endi salyq tóleuden jaltaryp, zangha baghynudan boyyn aulaq ústaghandar ýshin qoldanylatyn sharalar da jetkilikti әri qatal. Sondyqtan da túrghylyqty jer boyynsha memlekettik kiris organdaryna baryp, zandy týrde tirkelip, zanmen júmys istegenge eshtene jetpeydi. Onyng esh qiyndyghy da joq. Mysaly, kәsipkerlikti patent alu týrimen jýrgizu ýshin jolaushylardy tasudan týsetin bir jyldyq aqsha ainalymynyng kólemi 300 ailyq jalaqy kóleminen (6 857 700 tenge) aspauy kerek. Patentting paydalanu uaqyty keminde bir aigha, eng kóp degende bir jyldan aspaytyn merzimge beriledi. Tapqan paydadan tólenetin salyqtyng mólsheri 2 payyz ghana. Patentpen salyq tóleu tәrtibi Salyq kodeksining 432 babynyng (Alym esepteu men tóleuding tәrtibi) 1 tarmaghymen naqtylanghan. Sonymen qatar jeke kәsipkerlik qyzmetti uaqytsha toqtatqan jaghdayda,  salyq organyna ótinish jazu arqyly patentting qoldanysyn da uaqytsha toqtatugha  bolady. Sondyqtan da esh qiyndyghy joq.

Taghy da bir aita ketetin jaghday – zansyz jolaushylar tasyp, taksy qyzmetin atqaryp jýrgenderding ishinde memlekettik qyzmette isteytin lauazymdy túlghalar da bar ekeni jasyryn emes. Olardyng kóbisi taksy qyzmetimen keshkilik jәne demalys kýnderi ainalysady. «Memlekettik qyzmet turaly» Zang talaptary boyynsha memlekettik qyzmette jýrgen lauazymdy túlgha kәsipkerlik qyzmetpen ainalysugha qúqyly emes. Egerde memlekettik qyzmetkerding zansyz kәsipkerlikpen ainalysyp jýrgeni anyqtalghan jaghdayda, onyng tәrtiptik jauapkershiligi «Sybaylas jemqorlyqqa qarsy kýres» Zanymen qaralady. Jәne de onyng nәtiyjesi memlekettik qyzmetpen qoshtasugha әkelip soghuy mýmkin. Yaghni, zansyz kәsipkerlik pen «jabayy» taksiyding jazasy auyr ekenin esten shygharmaghannyng esh artyqtyghy bolmas.

Beken Núrahmetov, Almaty qalalyq memlekettik kirister departamenti týsindiru júmystary basqarmasynyng bólim basshysy

Abai.kz