Býgingi kýni býkil elimiz boyynsha mýlikti jariya etu nauqany qyzu jýrgizilip jatyr. Ózining jәne úrpaghynyng bolashaghyn oilaghan kóptegen azamattar búl iske tereng týsinistikpen qarap,  belsene at salysuda. Sebebi, gumanistik normalar keninen engizilgen búnday normativtik-qúqyqtyq aktini HHI ghasyrdyng jasampaz Zandarynyng biri dep baghalaugha bolady.

Óitkeni, túrghyndarynyng ótken shaqtaghy teris әreketterine raqymshylyq jasaytyn búnday tәuekelge kez-kelgen  memleket bara bermeydi. Sondyqtan da ótken jyldyng 13 qarashasy kýni Elbasy «Qazaqstan Respublikasynyng azamattaryna, oralmandargha jәne Qazaqstan Respublikasynda túrugha yqtiyarhaty bar adamdargha olardyng mýlikti jariya etuine baylanysty raqymshylyq jasau turaly»  Zangha qol qoydy. Tiyisti ózgerister men tolyqtyrular engizilgen búl Zang mýlikti jariya etudegi raqymshylyq jasaudyng jana proseduralyq erekshelikterin aiqyndap berdi, kóptegen jenildikter engizildi.

Osy orayda, «Qanday jenildikter men kepildikter qarastyrylghan?» degen zandy saualdyng tuyndaytyny týsinikti. Atap aitsaq, aqsha men mýlikti jariya etu arqyly zandastyrudyng mehanizmi mýlde qarapayym ghana. Mysaly, shetelde jatqan nemese jeke ainalymda jýrgen qarajatty zandastyrudyng eki joly bar. Birinshisi – sheteldik bankte jatqan  nemese jeke ainalymdaghy aqshany jariyalau ýshin ekinshi dәrejedegi bankte jәne Últtyq poshta operatorynda esepshotqa týsiru arqyly jariyalaugha bolady. Tiyisti aqsha ekinshi dәrejedegi bankke nemese Últtyq poshta operatoryndaghy esepshotqa týsken son, túrghylyqty jer boyynsha memlekettik kiris organyna arnayy deklarasiya tapsyrylady. Búnday jaghdayda memleketke on payyzdyq alym tólenbeydi. Al endi ekinshi jaghdayda, sheteldegi bankte jatqan nemese jeke ainalymdaghy aqshany ekinshi dәrejedegi bankte nemese Últtyq poshta operatorynda esepshot ashpay-aq, arnayy deklarasiyany toltyryp, memlekettik kiris organyna ótkizu jolymen de zandastyrugha bolady.  Búnday jaghdayda memleketke on payyzdyq alym tólenedi. Jәne de memlekettik kiris organyna arnayy deklarasiyany tapsyrghan kýnnen bastap-aq bankte jatqan nemese qoldaghy aqsha zandastyrylghan bolyp esepteledi de, ol aqshamen kez-kelgen operasiyalardy jýzege asyra beruge bolady. Mysaly, bizneske salu, qúndy qaghazdar satyp alu, investisiya qúraly retinde júmsau, t.b.

Al endi jyljymaytyn mýlikti jariya etu mәselesine toqtalayyq. Mysaly, kóp adamdar jyljymaytyn mýlikti jariya etken jaghdayda on payyzdyq alymnan qorqady. Jәne de on payyzdyq alym Qazaqstan Respublikasynyng aumaghynda ornalasqan jyljymaytyn mýlikti zandastyru kezinde alynbaytynyn bilmeydi. On payyzdyq alym tek sheteldegi jyljymaytyn mýlikti jariya etken jaghdayda ghana alynady. Onda da sheteldegi mýligin jariya etken subiekt onyng qúnyn ózi anyqtaydy. Osy orayda, mýlikti jariya etuge mýddeli subiektiler qayda baru kerektigine toqtala ketken jón shyghar. Mysaly, Qazaqstan Respublikasynyng territoriyasynda ornalasqan, alayda tiyisti tәrtippen resimdelmegen jyljymaly mýlikti jariya etu mәselesimen audandyq әkimshilik janynan qúrylghan komissiyagha baru kerek. Al endi memlekettik kiris organdary Qazaqstan territoriyasynda ornalasqan, tiyisti tәrtippen resimdelgen, alayda basqa bireudin  atyna jazylghan jyljymaly mýlikti, sheteldegi jyljymaly mýlikti (onyng ishinde basqa bireuding atyna jazylghan), sheteldegi jәne jeke ainalymdaghy qarjyna jariyalaumen ainalysady.   

Jәne de Zandaghy taghy bir aita ketetin erekshelik – basqa bireuding atyna jazylghan mýlikti óz atyna audaryp alugha mýmkindik berip otyrghandyghynda. Óitkeni, býgingi kýni әrtýrli sebeptermen óz mýlkin basqa bireuding atyna rәsimdep, tasada tyghylyp jýrgender az emes. Olardyng ishinde mýlikti atyna audarghan adamdarynyng pendeshilikpen óz iyeligine paydalanyp ketip jatqan oqighalar da kóp kezdesip jatady. Búnday kezde atalmysh mýlik ózindiki ekenin dәleldeu mýmkin emes. Sondyqtan da mýlikti jariyalaugha mýddeli adamdar ýshin óz mýlkin óz mýddesine zandastyratyn uaqyt kelgenin úmytpau kerek.

Jalpy, mýlikti jariyalau turaly sóz bolghanda kóp adamdar jariya etken mýlkin  «bolashaqta tәrkige týsip ketpey me?» degen ýreyden aryla almay jýrgen siyaqty. Áriyne, joq. Sebebi, mýlikti jariya etuge baylanysty segiz týrli normativtik-qúqyqtyq aktige ózgerister engizildi. Mysaly, Qylmystyq kodeks, Ákimshilik-qúqyq búzu turaly kodeks, Salyq kodeksi, Azamattyq kodeks, «Sybaylas jemqorlyqqa qarsy kýres turaly» Zan, t.b. Engizilgen ózgeristerding barlyghy mýlikti jariya etken subiektilerding mýddelerin qorghau maqsatynda qabyldanghan. Yaghni, jariya etilgen mýlik qylmystyq nemese әkimshilik qúqyq búzushylyqtyng jәne tәrtiptik jauapkershilikke tartudyng obiektisi bolyp tabylmaydy. Sondyqtan da sot sheshimimen tәrkileuge de jatpaydy. Sonymen qatar jariya etilgen mýlik pen qarjy banktik jәne salyqtyq qúpiya bolyp tabylady. Ony taratqan adam qylmystyq jauapkershilikke tartylady.

Al endi «mýlikti jariyalau  nesimen tiyimdi?» degen súraqqa  súraqqa jauap bereyik. Birinshiden, 2017 jyly jalpylama deklarasiyalau prosedurasy engiziledi. Ol kezen-kezenimen jýrgiziledi. Sol kezde әrbir tiyn ýshin jauap beruge tura keledi. Búl mәselege baylanysty Elbasymyz: «Mýlikti jariyalau – songhy mýmkindik. Búdan keyin eshqanday keshirim bolmaydy. Búl shara jalpylama deklarasiyalau aldyndaghy songhy akt» dep eskertti. 2017 jyldan bastap sheteldegi jasyrynyp jatqan aqshalar men jyljymaytyn mýlikterge baylanysty tekseru sharalary qolgha alynady. Sebebi, kez-kelgen zan   subiektilerge qanshalyqty jenildik jasaghanymen, zang talaptaryn oryndamaghany ýshin jazalau sharalaryn da qamtidy.  Osy orayda, zandy jetik bilmeytin keybir adamdar «shetelde jatqan aqsha men jyljymaytyn mýlikti qaydan tabady?» dep qatelesui mýmkin. Ony tabudyng esh qiyndyghy joq. Atap aitsaq, Qazaqstan Respublikasy «Qylmystyq jolmen izi jasyrylghan aqshany әshkereleu, alu jәne tәrkileu turaly» halyqaralyq Strasburg Konvensiyasynyng mýshesi bolyp tabylady. Atalmysh Konvensiya 2011 jyldyng 2 mamyrynda Qazaqstan Respublikasynyng Zanymen ratifikasiyalanghan.

IYә, búnday gumanistik baghyttaghy Zang aktisi aldaghy jyldardyng enshisinde qabyldana ma, joq pa, ony uaqyt kórsetedi. Sondyqtan da bolashaqta zang aldynda jauap berip túrghannan góri, zang aldynda mereying ýstem bolghangha ne jetsin.

Beken Núrahmetov, Almaty qalalyq memlekettik kirister departamenti týsindiru júmystary basqarmasynyng bólim basshysy

Abai.kz