بۇگىنگى كۇنى بۇكىل ەلىمىز بويىنشا مۇلىكتى جاريا ەتۋ ناۋقانى قىزۋ جۇرگىزىلىپ جاتىر. ءوزىنىڭ جانە ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان كوپتەگەن ازاماتتار بۇل ىسكە تەرەڭ تۇسىنىستىكپەن قاراپ،  بەلسەنە ات سالىسۋدا. سەبەبى، گۋمانيستىك نورمالار كەڭىنەن ەنگىزىلگەن بۇنداي نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىنى ءححى عاسىردىڭ جاسامپاز زاڭدارىنىڭ ءبىرى دەپ باعالاۋعا بولادى.

ويتكەنى، تۇرعىندارىنىڭ وتكەن شاقتاعى تەرىس ارەكەتتەرىنە راقىمشىلىق جاسايتىن بۇنداي تاۋەكەلگە كەز-كەلگەن  مەملەكەت بارا بەرمەيدى. سوندىقتان دا وتكەن جىلدىڭ 13 قاراشاسى كۇنى ەلباسى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا، ورالماندارعا جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇرۋعا ىقتيارحاتى بار ادامدارعا ولاردىڭ مۇلىكتى جاريا ەتۋىنە بايلانىستى راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى»  زاڭعا قول قويدى. ءتيىستى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن بۇل زاڭ مۇلىكتى جاريا ەتۋدەگى راقىمشىلىق جاساۋدىڭ جاڭا پروتسەدۋرالىق ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداپ بەردى، كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر ەنگىزىلدى.

وسى ورايدا، «قانداي جەڭىلدىكتەر مەن كەپىلدىكتەر قاراستىرىلعان؟» دەگەن زاڭدى ساۋالدىڭ تۋىندايتىنى تۇسىنىكتى. اتاپ ايتساق، اقشا مەن مۇلىكتى جاريا ەتۋ ارقىلى زاڭداستىرۋدىڭ مەحانيزمى مۇلدە قاراپايىم عانا. مىسالى، شەتەلدە جاتقان نەمەسە جەكە اينالىمدا جۇرگەن قاراجاتتى زاڭداستىرۋدىڭ ەكى جولى بار. ءبىرىنشىسى – شەتەلدىك بانكتە جاتقان  نەمەسە جەكە اينالىمداعى اقشانى جاريالاۋ ءۇشىن ەكىنشى دارەجەدەگى بانكتە جانە ۇلتتىق پوشتا وپەراتورىندا ەسەپشوتقا ءتۇسىرۋ ارقىلى جاريالاۋعا بولادى. ءتيىستى اقشا ەكىنشى دارەجەدەگى بانككە نەمەسە ۇلتتىق پوشتا وپەراتورىنداعى ەسەپشوتقا تۇسكەن سوڭ، تۇرعىلىقتى جەر بويىنشا مەملەكەتتىك كىرىس ورگانىنا ارنايى دەكلاراتسيا تاپسىرىلادى. بۇنداي جاعدايدا مەملەكەتكە ون پايىزدىق الىم تولەنبەيدى. ال ەندى ەكىنشى جاعدايدا، شەتەلدەگى بانكتە جاتقان نەمەسە جەكە اينالىمداعى اقشانى ەكىنشى دارەجەدەگى بانكتە نەمەسە ۇلتتىق پوشتا وپەراتورىندا ەسەپشوت اشپاي-اق، ارنايى دەكلاراتسيانى تولتىرىپ، مەملەكەتتىك كىرىس ورگانىنا وتكىزۋ جولىمەن دە زاڭداستىرۋعا بولادى.  بۇنداي جاعدايدا مەملەكەتكە ون پايىزدىق الىم تولەنەدى. جانە دە مەملەكەتتىك كىرىس ورگانىنا ارنايى دەكلاراتسيانى تاپسىرعان كۇننەن باستاپ-اق بانكتە جاتقان نەمەسە قولداعى اقشا زاڭداستىرىلعان بولىپ ەسەپتەلەدى دە، ول اقشامەن كەز-كەلگەن وپەراتسيالاردى جۇزەگە اسىرا بەرۋگە بولادى. مىسالى، بيزنەسكە سالۋ، قۇندى قاعازدار ساتىپ الۋ، ينۆەستيتسيا قۇرالى رەتىندە جۇمساۋ، ت.ب.

ال ەندى جىلجىمايتىن مۇلىكتى جاريا ەتۋ ماسەلەسىنە توقتالايىق. مىسالى، كوپ ادامدار جىلجىمايتىن مۇلىكتى جاريا ەتكەن جاعدايدا ون پايىزدىق الىمنان قورقادى. جانە دە ون پايىزدىق الىم قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان جىلجىمايتىن مۇلىكتى زاڭداستىرۋ كەزىندە الىنبايتىنىن بىلمەيدى. ون پايىزدىق الىم تەك شەتەلدەگى جىلجىمايتىن مۇلىكتى جاريا ەتكەن جاعدايدا عانا الىنادى. وندا دا شەتەلدەگى مۇلىگىن جاريا ەتكەن سۋبەكت ونىڭ قۇنىن ءوزى انىقتايدى. وسى ورايدا، مۇلىكتى جاريا ەتۋگە مۇددەلى سۋبەكتىلەر قايدا بارۋ كەرەكتىگىنە توقتالا كەتكەن ءجون شىعار. مىسالى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسىندا ورنالاسقان، الايدا ءتيىستى تارتىپپەن رەسىمدەلمەگەن جىلجىمالى مۇلىكتى جاريا ەتۋ ماسەلەسىمەن اۋداندىق اكىمشىلىك جانىنان قۇرىلعان كوميسسياعا بارۋ كەرەك. ال ەندى مەملەكەتتىك كىرىس ورگاندارى قازاقستان تەرريتورياسىندا ورنالاسقان، ءتيىستى تارتىپپەن رەسىمدەلگەن، الايدا باسقا بىرەۋدىڭ  اتىنا جازىلعان جىلجىمالى مۇلىكتى، شەتەلدەگى جىلجىمالى مۇلىكتى (ونىڭ ىشىندە باسقا بىرەۋدىڭ اتىنا جازىلعان), شەتەلدەگى جانە جەكە اينالىمداعى قارجىنا جاريالاۋمەن اينالىسادى.   

جانە دە زاڭداعى تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ەرەكشەلىك – باسقا بىرەۋدىڭ اتىنا جازىلعان مۇلىكتى ءوز اتىڭا اۋدارىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعاندىعىندا. ويتكەنى، بۇگىنگى كۇنى ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن ءوز مۇلكىن باسقا بىرەۋدىڭ اتىنا راسىمدەپ، تاسادا تىعىلىپ جۇرگەندەر از ەمەس. ولاردىڭ ىشىندە مۇلىكتى اتىنا اۋدارعان ادامدارىنىڭ پەندەشىلىكپەن ءوز يەلىگىنە پايدالانىپ كەتىپ جاتقان وقيعالار دا كوپ كەزدەسىپ جاتادى. بۇنداي كەزدە اتالمىش مۇلىك وزىڭدىكى ەكەنىن دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا مۇلىكتى جاريالاۋعا مۇددەلى ادامدار ءۇشىن ءوز مۇلكىن ءوز مۇددەسىنە زاڭداستىراتىن ۋاقىت كەلگەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك.

جالپى، مۇلىكتى جاريالاۋ تۋرالى ءسوز بولعاندا كوپ ادامدار جاريا ەتكەن مۇلكىن  «بولاشاقتا تاركىگە ءتۇسىپ كەتپەي مە؟» دەگەن ۇرەيدەن ارىلا الماي جۇرگەن سياقتى. ارينە، جوق. سەبەبى، مۇلىكتى جاريا ەتۋگە بايلانىستى سەگىز ءتۇرلى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىگە وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. مىسالى، قىلمىستىق كودەكس، اكىمشىلىك-قۇقىق بۇزۋ تۋرالى كودەكس، سالىق كودەكسى، ازاماتتىق كودەكس، «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى» زاڭ، ت.ب. ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردىڭ بارلىعى مۇلىكتى جاريا ەتكەن سۋبەكتىلەردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ ماقساتىندا قابىلدانعان. ياعني، جاريا ەتىلگەن مۇلىك قىلمىستىق نەمەسە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ جانە تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋدىڭ وبەكتىسى بولىپ تابىلمايدى. سوندىقتان دا سوت شەشىمىمەن تاركىلەۋگە دە جاتپايدى. سونىمەن قاتار جاريا ەتىلگەن مۇلىك پەن قارجى بانكتىك جانە سالىقتىق قۇپيا بولىپ تابىلادى. ونى تاراتقان ادام قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى.

ال ەندى «مۇلىكتى جاريالاۋ  نەسىمەن ءتيىمدى؟» دەگەن سۇراققا  سۇراققا جاۋاپ بەرەيىك. بىرىنشىدەن، 2017 جىلى جالپىلاما دەكلاراتسيالاۋ پروتسەدۋراسى ەنگىزىلەدى. ول كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇرگىزىلەدى. سول كەزدە ءاربىر تيىن ءۇشىن جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ەلباسىمىز: «مۇلىكتى جاريالاۋ – سوڭعى مۇمكىندىك. بۇدان كەيىن ەشقانداي كەشىرىم بولمايدى. بۇل شارا جالپىلاما دەكلاراتسيالاۋ الدىنداعى سوڭعى اكت» دەپ ەسكەرتتى. 2017 جىلدان باستاپ شەتەلدەگى جاسىرىنىپ جاتقان اقشالار مەن جىلجىمايتىن مۇلىكتەرگە بايلانىستى تەكسەرۋ شارالارى قولعا الىنادى. سەبەبى، كەز-كەلگەن زاڭ   سۋبەكتىلەرگە قانشالىقتى جەڭىلدىك جاساعانىمەن، زاڭ تالاپتارىن ورىنداماعانى ءۇشىن جازالاۋ شارالارىن دا قامتيدى.  وسى ورايدا، زاڭدى جەتىك بىلمەيتىن كەيبىر ادامدار «شەتەلدە جاتقان اقشا مەن جىلجىمايتىن مۇلىكتى قايدان تابادى؟» دەپ قاتەلەسۋى مۇمكىن. ونى تابۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. اتاپ ايتساق، قازاقستان رەسپۋبليكاسى «قىلمىستىق جولمەن ءىزى جاسىرىلعان اقشانى اشكەرەلەۋ، الۋ جانە تاركىلەۋ تۋرالى» حالىقارالىق ستراسبۋرگ كونۆەنتسياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلادى. اتالمىش كونۆەنتسيا 2011 جىلدىڭ 2 مامىرىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىمەن راتيفيكاتسيالانعان.

ءيا، بۇنداي گۋمانيستىك باعىتتاعى زاڭ اكتىسى الداعى جىلداردىڭ ەنشىسىندە قابىلدانا ما، جوق پا، ونى ۋاقىت كورسەتەدى. سوندىقتان دا بولاشاقتا زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرىپ تۇرعاننان گورى، زاڭ الدىندا مەرەيىڭ ۇستەم بولعانعا نە جەتسىن.

بەكەن نۇراحمەتوۆ، الماتى قالالىق مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى باسقارماسىنىڭ ءبولىم باسشىسى

Abai.kz