1916 jylghy Últ-azattyq kóterilisine 100 jyl toluyna oray

Halqymyzdyng úly perzenti, kemenger ghalym, ústaz Múhtar Omarhanúly Áuezovtyng erte kezendegi shygharmashylyq jolyndaghy shyqqan biyik asuy, qalamgerlik sheberligining kemeldenuin, osy kezendegi suretkerlik paryzyn adal oryndaghandyghyn, anyghyn aitqanda, qayratkerlik missiyasyn tolyqqandy jýzege asyrghandyghyn aighaqtaytyn basty tuyndysy – ol, әriyne, «Qily zaman» povesi.

«Belgili 1916 jyldyng jazy edi. Jaz jauyndy, mol suly,  qalyng shalghyndy, qyzyqty, qalyng Albannyng ertegidey bay súlu jaylaulary: Ýsh merke, Dóngelek saz, Ýshqarqara, Syrt, Labas – jaylau kýnderining jasyl torghyn shymyldyghy, kók jibek besigi siyaqty. Tirshilik, moldyq, baqyt, baylyq qyzuymen buy aspangha shyghyp jatqan ómir jәrmenkesin kórsetkendey. Jaz kýnderining jarastyghy men qyzyghy qyr balasyn mas qylghanday jalyndy, jelikti... Kýnnen-kýnge etek alyp, órship, dәuirlep kele jatqan. Jәrmenke – toghyz joldyng týiisken jeri. Bir sheti ýlgili orys qalalary bolsa, ekinshi jaghy: Qúlja, Qashqar, Hiua, Búhar, Samarqan, Tashkent».

Osylaysha, avtor povest sujetining basty oqighalary ótetin oryn – Qarqara jәrmenkesin jaghrapiyalyq, geosayasi, ekonomikalyq, әleumettik túrghydan jan-jaqty suretteuden bastaydy. Qazaq dalasynyng Jetisu ólkesinde, toghyz joldyng týiisken jerinde túrghan jәrmenke ishkeridegi orys qalalarynan tartyp  Qúlja, Qashqar, Hiua, Búhar, Samarqan, Tashkentti, odan asyp Aziya men Europany jalghap jatqan qaynaghan sauda orny ghana emes, býtindey ekonomikalyq, sayasi, әleumettik qúrylym, jýie deuge bolady. Alaqanday auqymdaghy jәrmenke, jalpy, alyp imperiyanyng jinaqtalghan bet-beynesi, tipti, imperiyanyng ózi deuge de keledi. Bazar ortasynda úzyn, biyik aghashqa aspandatyp kóterilgen Patshalyq reseyding eki basty samúryqtyng sureti bar aq jalauy jelkildeydi. «Búl qomaghay qaryndy, jalmauyz tilekti ertegi obyrynyng aiqyn túrghan belgisi edi. Obyrdy tughyzghan ana – jalmauyz týsti úlyq. Sonyng aiqyn tanbasy – ertegi aidaharynday eki basty, jayyn týsti samúryq». Jәrmenkedegi saudany, onyng ainalasyndaghy barlyq jaytty, әleumettik ortany, sayasy ómirdi baqylauynda ústap, aitqandaryn istetip, yrqyna kóndirip, baghyndyryp, basynyp túrghan pristav, uryadniyk, tergeushi, sanaqshy, t.b. tolyp jatqan irili-úsaqty sheneunikter men olardy qorghap túrghan qaruly soldattargha deyingi otarlyq biylikti jýzege asyrushy atqarushy atarman-shabarmandar bar. Búlardyng qataryna qolynda biylikting mysqyly da joq bolys, starshyn, auylnay, tilmash syndy jergilikti úsaq әkim-qaralar mәjbýrlikpen, sharasyzdyqpen qosylghan. Al, Ortalyq Aziya halyqtary arasynan, sonyng ishinde qazaqtan, Resey imperiyasynyng qatysuymen jýrip jatqan birinshi dýniyejýzilik soghys maydanynyng qara júmysyna adamdar alu jónindegi 1916 jylghy 25 iinidegi Patsha Jarlyghynyng dәl osy arada jariyalanuy - jәrmenkede patshanyng ózining de kólenkesi túrghandyghyn  mәlim etedi.

Ekinshi jaghynan, jәrmenke Resey qúramyndaghy qazaq elining ekonomikalyq erekshelikteri, sauda qatynastary, yaghny osy aimaqtyng halyqaralyq sauda jýiesindegi eleuli ornyn kórsetedi. Ejelgi Jibek jolynyng múrager jalghasynday, Ortalyq Aziya, Qytay, Reseydi jalghaghan keng jaghrapiyalyq kenistikti qamtyghan sauda jýiesining bir tarmaghynyng әli de ýzilmey jalghasyp kele jatqandyghyn angharamyz. Alayda múndaghy saudanyng mazmúny bólek, әdettegidey, otarlyq jýiede qalyptasqanday әdiletsiz, aram, tonau, qanau sipatynda: «Ózi bay, ózi kóp sauda istep, kóp keregin alatyn qalyng el bolghandyqtan, saudagerding iyisshil túmsyghy búl elding ortasyn erte kýnnen tandap alghan. Óriske shyqqan qoydyng iyisin sezip, jelge qarsy túmsyghyn tósep, ishin tartyp, jer  tarpyp, bet týzep, jota-jotadan qarauyl qarap toruylgha shyqqan qasqyrday  –  ash peyildi jalanqaya saudager borkemikti, batpan qúiryqty Albandy bekerge tandaghan joq. Sauyrynan basyp jýrip, semizi momyny, tәttisi osy bolatynyn jaqsy bilgen, әdemi tandaghan». «Qily zamanda» әr atyraptan kelip jatqan ashbóri saudagerler ayausyz tonap jatsa da, qynq etpeytin Alban rularynyn, onyng mysalynda qazaq elining airyqsha mol baylyghy keninen bayandalady.

Álemdik ekonomikalyq zandylyqtar boyynsha, әrbir óndiristing týpki maqsaty, yaghny damudyng jetistigi – az shyghyn júmsap, mol ónim aludy bildirse, qazaqtar kóshpeli mal sharuashylyghyn damytudyng ekonomikalyq túrghyda joghary dengeyine jetkendigi sonshalyq, syrttan kelip jatqan saudagerler óz saudasyn qansha әdiletsizdikpen jýrgizip jatsa da, zardaby kóp bilinbesten kótere alatyn joghary dәrejede. Al, jәrmenkedegi saudagerlerding ash qasqyrgha tenelui tegin emes, olar ózi bay, biraq momyn, aqkónil eldi bәtuasyz qanaudy ghana oilaydy: «Qazir de qúmyrsqanyng iyleuindey bolyp byjynap, jybyr-jybyr qaghyp býlkildep, qyzara bórtip, ajarlanyp, kýnnen-kýnge qarnyn qampityp kele jatqan jәrmenke – sol qazaq dalasyn torugha shyqqan jayynday bolatyn. Kógenge kirgen borsyqtay baylauly baghlannyng may qúiryghyna túmsyghyn tyghyp, sauyry býlkildep qana jyly-júmsaghyn soruda bolatyn».

Sibir, Týrkistan, Qashqar, Qytaydyng atyrabyndaghy talay-talay ýlken qalalarda jarqyraghan ýlken magaziyn, qatarlanghan mol soma, shalqyghan qalyng baylyq iyesi bolghan saudager baylar bolsa - bәrining búl myrza qúiryqtan auyz tiymegeni joq», - degen avtordyng bayandauynan Qarqara jәrmenkesi arqyly ótetin sauda jýiesining jaghrapiyalyq kendigin angharamyz. Jan-jaqtan aghylghan saudagerler batpan qúiryqty Albandy bir tonasa, jemqor, semiz qaryndy pristav – «Aqjelke» Podporokov, onyng ainalasyndaghy jorgha qúldary: úsaq tóreshikter, búnyng ishinde qazaqtan shyqqan óni jyltyr, qarny tompaq tilmashtar saudagerlerding ózin de, eldi de, bay-kedey, bolys-biyine qaramastan, «barlyghyn da atasynyng asynday orady».

Jalpy, jәrmenkeni biylep alghan saudager degen jalqy atau Alban jaylaularyndaghy momyn rulardy ghana emes, býkil qazaq dalasyn qanau men tonaudy ghana kózdegen tútas imperialistik, ekspansiyalyq ekonomikalyq sayasattyng anyq beynesi ekendigi dausyz.  Povesting eng alghashqy epizodtary da «óne boyy ter sasyghan semiz pristavtyn» qarapayym ýsh qazaqqa tepsinip, jekip túruynan bastalady. Sondaghy búl aramza úlyqtyng týpki oiy qúlqynnyng qamy, paraqorlyqpen keletin «jem».  Saudagerding maly taptaghan jerin qorghaghan qazaqtargha aighaylap, jekirip úrsyp túrghan úlyq  «jer – patshaniki. Ol saudager maly da – patshaniki» dep basynady. Anyghynda, sol saudagerlerge jaqtasqan bolyp, olardyng daghdy boyynsha konvertke salyp, tastap ketetin somasyn oilaydy.

Patsha úlyghynyng aram niyetin әbden tanyp bilgen qazaqtar, óz qanymyz ghoy dep Jebirbaev degen tilmashtan ýmit kýtkenimen, kәpirstan keyippen syrt qarap túrghan odan da janashyrlyq tappaydy. «Búlay bolghanda, qazaq balasyna kim jala japsa, sonyng ózi  on-terisine qaramay, maqúl bolatyn bolghany ghoy. Aryzymyz tyndalmay, aq-qaramyz tekerilmey óle beretin bolghan son, biz de – bir, belgili múttayym kisi de bir bolghany ghoy. Saudager jamandaydy. Bizding sózimiz tyndalmaydy...» – dep, bir qaraghanda, shaghyn ghana sharuashylyq jaytqa qatysty tuyndaghan týitkilding ózinen el adamdarynyng úlyq aldynda eshqanday qaqysy joq qorghansyzdyqtaryna kóz jetkende, janaghy ýsh qazaqtyng biri - Qartbaydyng narazylyq tanytuynan, jalpy, tútas elding ishindegi tereng әleumettik, qoghamdyq, sayasy qayshylyq jәne týbinde odan tuyndaytyn zor qarsylyqtyng  úshqyn lebi seziledi.

«Qily zaman» povesinde beynelengen patshalyq úlyqtardyng qay-qaysysy bolsyn, qanday is-әreket ýstinde bolmasyn, aldyna kelgen adamdardyng barlyghyna tek qana úrsyp, zekip, aqyryp, taqtay teuip, boqtyq sózdermen sóilesetindigi anyq kórsetiledi. Búl orayda, orystyng әigili jazushysy A.Chehovtyng «IYmeniny» degen әngimesinde tap osylay, biraq Reseyding óz ishindegi shaghyn qalanyng bir sheneunigining ózining әielining kózimen qaraghandaghy ekijýzdilik beynesi eske týsedi – «Keudesinde shynjyry bar mundir kiyip, sot tóraghasynyng kreslosynda otyrghan ol mýlde ózgerip shygha keletin. Qoldaryn pandyqpen siltep,  kýrkiregen dauys tauyp, «ne deysiz», «a-ymh- solay-ma» dep keriledi. Ádette, ýide jýrgende Oliga Mihaylovna әbden biletin onyng boyyndaghy kәdimgi adamgha tәn nәrsening bәri, óz bolmysy ayaq astynan joq bolyp, oryndyqta  Petr Dmitrich emes, mýlde basqa adam otyrghanday, manyndaghylardyng bәri ony tóragha myrza dep qana ataydy.

Qolyndaghy biylikke masattanghany sonsha, bir orynda otyra almay, birese telefon qúlaghyna jarmasyp, aldynda otyrghan kópshilikke suyq qarap, reti kelsin-kelmesin aighaylap sóileydi. Kenetten qúlaghy estimeytin, kózi kórmeytin bola qalady, bet-әlpeti búzylyp, stolgha jaqyn keludi, qattyraq sóileudi talap etedi. Jetken biyiktigining buynan ol adamdardyng týri men dauystaryn da ajyrata almay qalatyn, osy sәtte, bәlkim, Oliga Mihaylovnanyng ózi onyng aldyna kelse: «Sizding familiyanyz kim?» dep aighay salatynday. Kuәger-sharualargha ol «sen» dep sóileytin, júrtqa aighayynyng qattylyghy sonsha, dalagha deyin estiledi». Aqyrynda әlgi bayghústyng әieli kýieuining osynday arsyz ekijýzdiligine shydamaghan amalsyz ashuynyng saldarynan, ishtegi nәrestesinen airylatyn tragediyagha úshyraydy

Mineki, Reseyding óz ishindegi úsaq bir sheneunikting ózin ústau keypi osynday bolsa, imperiyanyng qiyr shetindegi otarlanghan halyqtargha qalay qaraghanyn týisinu qiyngha týspes. Múnday patshalyq sheneunikterding beyәdep, soraqy sóileu mәneri, keyinnen bolishevikter men kommunisterding zamanyna esh ózgermesten berilip, kenestik «pәpki ústaghan» qyzmetkerlerding de qaramaghyndaghylargha, lauazymy tómen qyzmetkerlerge, tipti kópshilikke, halyqqa zekip, aighaylap sóileu túrpayylyghy júqpaly indettey jalghasyn tapty. Al, ókinishtisi, qolynda biyligi bar keybireulerdin, keshegi otarlyq kezenning keselinen  býgingi tәuelsizdik kezinde de aryla almay, eski aurudyng qúrsauynan shygha almauynda.

Demokratiyalyq qúndylyqtar dәstýri qalyptasqan órkeniyetti elderde memlekettik sheneunikterdi bylay qoyghanda, kedenshiler men poliyseylerdin, tipti týrmelerdegi baqylaushylardyng dauys kóterip sóileuine mýlde jol berilmeydi. Onday jaghday oryn alghanda, aqyry sottasumen ayaqtalatyny mәlim. Al otarlyq kezende qazaq dalasyna basqarushylyq lauazymdargha jiberilgen eng úsaq sheneunikterge deyin qoldaryna sheksiz biylikting berilui, olardyng jergilikti halyq ókilderine eng tómen satyda túrghan qúldar esebinde qarauy, kez-kelgen mýmkindikti paydalanyp qanau, tonau, qyrghyngha úshyratu jolymen, reti kelgende jer betinen joyyp jiberuge dayyn túrghandyghy jәne onday qanqúily josparynyng da bolghandyghyna Múhtar Áuezovtyng «Qily zaman» povesining oqighalarynan taghy bir kýmәnsyz kóz jetkizemiz.

Osylaysha, «óne boyy ter sasyghan», mәdeniyettilik, adamgershilik belgilerden júrday, teksiz, sóite túra, qolyna tiygen mansapty asyra paydalanyp jasaytyn qylyqtaryna jazasyzdyqty әbden sezingen patshalyq sheneunikter әkelgen dórekilik, túrpayylyq, mensinbeushilik minezben birge qazaq dalasyna paraqorlyq pen jemqorlyq qasireti keldi. Búlar jergilikti tilmashtar, bolystar, keybir dýniyeqonyz, pasyq baylardy ýnemi qorqytyp ýrkitip otyryp, keybir kezderi úsaq-týiek jaqsylyqtar jasaghansyp, aldau, paydalanu arqyly olardyng boyynda jaghympazdyq satqyndyq, qúldyq minezderding qalyptasuyna әkep soqtyrdy. Osylaysha onay oljagha, jenil paydagha boylary ýirene bastaghan tilmashtar birte-birte sonday jýiening qúlyna ainalghandaryn ózderi de bayqamaydy. Endi búlar óz el-júrtyn satyp jiberuden de taymaydy.  Satqyndyq olardyng minezine ainalyp, kez-kelgen uaqytta ózderi qyzmet etip jýrgen úlyqtardy da satyp kete alady. Mәselen, poveste ereuil kezinde jәrmenkege qaptap kele jatqan qalyng Albandy kórgende, tilmashtar úlyqtardan tyghylyp, bayqatpay elding arasyna kirip alugha әrekettenedi.

Avtor shygharmanyng ón boyynda «el ishinde oqyghan azamattardyng arasynda gazet shygharyp, elding sózin sóileytinder shyghypty» degendi alystaghy sarynday ghana qabylap, ol jayynda oilanugha da múrshasy jetpeytin quys keude tilmashtar, keybir satqyn bolystar sanatyna degen jiyirkenishi men jekkórinishin ayamaydy. Óitkeni, oqyghandar qataryna jatqanymen, olar ózge qaranghy elge «kýn bolyp» algha jeteleuding ornyna, patsha sheneunikterine qosylyp óz halqyn tonaumen ainalysuda. Búlar tipti, tili, dini bólek, jat júrttyq sheneunikterdey kózge anyq kórinip túrmaghandyqtan, әdette kópshilikke óz tuysy, óz bauyrynday qabyldanyp, al sheshushi sәtterde eng qaterli jaugha ainalyp shygha keledi. «Ishten shyqqan jau jaman» degen de osyndayda aitylsa kerek.     

Tilmashtarda «manayyna qaraytyn eki týrli kóz bar. Biri – jar tósegin aramdap qoyghan, jýrisi súiyq toqalday jaghyna, jaltanday, jorghalay qaraytyn jasqanshaq kóz. Búl – pristavqa, sudiyagha, jәrmenke úlyghyna  qaraytyn; ekinshisi asqaq, maqtanshaq jemge qadalghan qomaghay kóz. Ol – qazaqqa, elge qaraytyn kózi». Qalyng elge patsha úlyqtary, saudagerler aram auyzdaryn ayausyz bir salsa, olargha qosarlanyp qazaqtyng óz ishinen shyqqan tilmash sekildi sholaq belsendiler de talaugha dayyn. Demek, qarapayym halyq ekijaqty, jan-jaqty qanaudyng qapasyna týsken. Olardyng sózin tyndaytyn, úghatyn bir de bir mekeme nemese úlyq joq, búlar tek «konvertke salyp» tastap ketetin para beretinderdi ghana jaqtaydy.

Qazirgi uaqytqa deyin qoghamnyng eng qaterli auruy, shirigen irindi jarasynday bolyp qalmay kele jatqan «para» qúbylysy qazaq dalasyna berisi Aqjelke-Podporokov, arysy Mәskeudegi ortalyq kenselerge baryp tireletin patshalyq otarlyq jýiede tereng qalyptasqan qúbylys-qylmys ekendigin «Qily zaman» oqighalary qapysyz dәleldeydi.

Osynday, onsyz da әdiletsizdik pen qiyanatqa negizdelgen, irip-shirigen kezeng ýstine, endi Aq patshanyng 1916 jylghy iini Jarlyghy kelip jetti. Pristav Podporokov patsha jarlyghyn jariyalau ýshin qazaqtardyng bolys, biylerin jinamaq. Olar bolsa,  «keybiri jәrmenke basyna tigilgen boz ýilerde ne qymyz iship, ne bolmasa karta oinap, ishkilik iship, jelik ýstinde otyrghanda tabyldy. Keybireuleri dýkenning asbúzylynda shay-pay, sorpa, yaky saudagerlerding mantysyna aralasyp otyrghan uaqytynda kezdesken».

Avtor osynau úly shygharmasynda HH ghasyr basynda ózge býkil әlem birinshi dýniyejýzilik soghystyng qyrghynynda astan-kesteng bolyp jatqan dýrbelen, kýrdeli kezende qazaqtyng sóz ústar adamdarynyng osynday iship-jemning tónireginen asa almaghan túrmystyq dәrejede, tómen әleumettik dengeydegi dәrmensizdigin,  shekteuli is-әreketi men ómir sýru beynesin jasyrmay, aiqara ashyp beredi. Búlardyng múnday kýige týsuine jetkizgen ahualdy keng auqymda, keshendi týrde qarastyrghan lazym.

Otarlyq jýiede búratana halyqtargha, sonyng ishinde qazaqtardyng ózine biylik jýiesinde basqarudyng eng tómengi tetikteri berilgendikten, olardyng ózderi sheshe alatynday memlekettik, qoghamdyq, әleumettik is joqqa tәn derlik. Múnday sayasy shekteulilikting saldary qogham mýshelerining belsendiligining barynsha tómendep, auyl arasyndaghy bos әngimeden, úsaq, bayansyz qyrqystan shygha almaytyn sharasyzdyqqa qúldyratuy týsinikti. Zamannyng osynau syndarly kezeninde, býtindey últ taghdyrynyng keleshegi kýn tәrtibinde túrghanda, tarih sahnasyna Alash qayratkerleri kóterilip, Álihan Bókeyhanov, Mirjaqyp Dulatov, Ahmet Baytúrsynov syndy birtuar túlghalar tereng daghdarysqa týsken eldi oyatu, silkindiru, kóteru múratyna ómirlerin arnauy tabighy zandylyqtay qabyldanady.

Osynday qalyng úiqyda jatqanday qamsyz eldi bir-aq kýnning ishinde dýr silkindirgen Patsha búiryghynyng «Sózi kóp emes. Dәlelsiz, ynghaysyz, topas jazylghan kóp búiryqtyng bireui edi... Jarlyqta: «On toghyz ben otyz ekining arasyndaghy azamatty qazaq eli әsker keregi ýshin tezinen jinap, ókimet qolyna tapsyrugha kerek» degen. Búl jigitter soghysqa qaru ústap kirisetin әsker emes. Soghys kómegine kýsh qosatyn bir jabdyq esebinde».  Patshalyq biylik imperiya qúramyndaghy tútas bir halyqtardyng taghdyryna nemqúraydy qarap, qorlyq, mazaq sipatyndaghy zandar men erejeler qabyldap, mýlde  senimsizdikpen qaraghandyghynyng bir kórinisine osy «dәlelsiz, ynghaysyz, topas» Jarlyqtan-aq kóz jetkizemiz.

Jarlyqty alghannan kýnnen bastap «mynau – kezi kelgen, jaqsy oralghan kónildegi armandy jaqsylyqtyng biri» dep qana qabyldaghan  orys úlyghy dýniyejýzilik soghysta jenilisterge úshyrap, masqarasy shyghyp jatqan imperiyanyng mýddesin emes, osy jarlyq arqyly tek ózining jeke basyna keletin paydany ghana oilaytyn, pasyq topas jan. Osy qalpynda búiryqty elge jetkizu ýshin aldymen jәrmenkedegi kensesine jinaghan bolystargha Jebirbaev, Ospan tәrizdi qúlqyn qúlyna ainalghan jergilikti tilmashtar arqyly kýndelikti kóp qaghazdyng birindey nemqúraydylyqpen audartyp oqytady.

M.Áuezovtyng «Qily zaman» povesining tili jazushy shygharmashylyghynyng bastapqy kezendegi tuyndylarynan barynsha erekshelenedi. Ásirese patshalyq úlyqtar men olardyng manayynda jýrgen jergilikti atqaminerlerdi, tilmashtardyng әreketterin ashqandaghy leksikasy barynsha, ótkir, qatal, shiraq, ashy. Onsyz da qorghansyz, keng dalada adasqanday bolyp jýrgen qaymana halyqty úiystyryp, úiymdastyryp, jón-josyq, baghyt-baghdar kórsetuge tiyisti atqaminerler men keybir oqyghandar búlardy jaghympazdyq pen satqyndyq jolyna týsirudi maqsat etken pashalyq biylikting qulyq-amaldaryna basybayly kónip, solardyng soyylyn soghyp, aramza niyetterin jýzege asyrularyna qyzmet etpek. Sol kezenning ghana emes, keyingi kýnderge, ondaghan jyldargha deyin boydan ketpestey singen  júqpaly, qaterli auruday búl pasyq minez eldin, últtyng ýlken bir qasiretinin  týp-tamyryna ainalyp bara jatqan.

«Boygha singen daghdy boyynsha, qyzmetke kiriskennen bergi kózdegen nysana mal men ataq, jyly, jayly oryn tabugha ghana arnalghandyqtan, syrt kórinisi bolmasa, ishinde qúralghan negizdi pikir, baghyt joq, el qamy, kóp múny degennen «qalyng júrt túrmysyna jayly, jaysyz bolar ma?» degen súraqtardan basy da, jýregi de aman» bilim, sana jaghyn jadaghay tastaghan tilmashtar arqyly soraqy týrde jetkizilgen  búiryq el ishine ashyq kýnde jay týskendey әser etti. «Búryn aldyna onay týsip, qalaghan betke onay betteytin qazaq býgin bir qynyrlyq belgisin betine shygharyp, menireu, myqty qabyrghany kóterip, túrghyzyp kele jatqanday boldy», - dep, aldaghy dauyldy oqighalardyng tuyndauyn terennen tarqatady avtor.

Rasynda, Patshanyng búl jarlyghy jalghyz qazaq halqy ghana emes, otarlyq ezgining kebin kiygen býkil Ortalyq Aziya halyqtarynyng taghdyryndaghy betbúrysty, qily kezeng edi. Búghan deyingi ózge mazaq, qorlyqtyng bәrine kónip kelgen halyqtar endi býkil er-azamatyn qoysha tizip alyp, alystaghy maydangha, al eng soraqysy - ózge halyqtardyng erkegindey qolyna qaru ústap soghysu ýshin emes, jer qazyp, jýk tasityn qara júmysqa, ashyghyn aitqanda, qúl esebinde әketiletin mazaqty kórgende, ashuly, jat minezge, kóship, kónbeushilik, jappay qarsylyq әreketke bet búrdy. Óitkeni, Baqtyghúl, Úzaq, Jәmenke syndy noqtagha moyynsúnghysy kelmegen jekelegen asau jandar emes, búl joly býkil el, últ basyna búghan deyin bolyp kórmegen qater tóngen-di. Osylaysha, әlemde bolyp jatqan dәuirlik oqighalardyng tolqyny Resey imperiyasy qúramyndaghy búratana halyqtargha deyin sharpyp, olardyng tarihyndaghy úly tónkeristi kezeng kelip jetken.

Qarsylyqtyng alghashqy qadamy jәrmenkeni talaq tastaudan bastaldy.  «Qyzyldy-jasyldy púl lәpkesi, qanyltyr-qalayysy jyltyraghan ydys-ayaq lәpkesi, keng maydanday mal bazary, úsaq mәlish lәpkeleri, jalbyraghan qara-qyzyl bylgharylar, tónkerilgen shoyyn qazan, jez shәugimder, salpyldaghan er-túrman, - bәr-bәri de Albannyng keregi ýshin jasalsa da, bir-aq kýnning ishinde kereksiz dýnie bolyp, jayrap qaldy». Ereuilding bir belgisi retinde Qarqara jәrmenkesi arqyly jýrip jatqan halyqaralyq sauda toqtady. Tirshilik ataulynyng bәri adyra qalyp, ertengi búlynghyr, beymәlim kýnderde ne kýtip túrghany, últtyn, úlystyng taghdyry ne bolatyny enbektegen baladan enkeygen qartqa deyin barshany tolghantty.

 «El apatty sezdi... Jaylaudyng barlyq janynyng auzynda ne qylu, ne aitu kerek? Bolystar ne deydi? Aqsaqal, basshy, ýlkender ne deydi? Ne jauap beredi? Azamatyn qiya ma? Qolynan oqqa baylap, úlyq qolyna bere me, beremin dey ala ma? Joq, artyna alanday ma? Úlyq ne aitady? Ne isteydi? Osy siyaqty sheshilmeytin týiin, qarghystay qiyn júmbaqtyng aldynda qabaghy qatyp, demin ishine jiyp, saghat sayyn janalyq kýtti». Búlaysha daghdarghan júrt, әr auyl ózderi senip ýmit artqan bedeldi degen kisilerine ýmit artyp, solardyng auzyna qaraydy. «Dóngelek saz Serikbay, Áubәkirding auzyna qarap, Qarqara, Labasy, Syrt jaylaghan elder Jәmenkedey qariya, Úzaqtay batyrynyng auzyna qarap, solardan jauap kýtip edi. Ertendi kesh osylargha kәri-jasy, bolys biyi, sәlemshi-elshi aiyqpay shúbyryp kelip jatqan».

Alayda múndaydy kýtpegen «Alban ishining ýlken-kishi, jaqsy-jamandarynyng bәrining sózderinde týkpir óris joq. Isteytin isting em-domy joq». Baladay anqau halyq, osy kýnderi jәrmenke ýstine tóngen qara búltty sóz qylyp, uaqyt pen zamannyng kelbeti mýlde ózgeshe bola túra, bayaghysynsha mistikagha senip, yrym-joralardan jaqsylyq kýtedi. Úiymdasudyn, birigip әreket etuding jolyn izdeumen emes, nanym-senimderge boy aldyryp, aruaqqa senip adasady.

Qalyng júrt auyzdaryna qarap otyrghan el kisileri bir sheshim tabudyng amalyn izdep, ainalyp kelgende biy-bolystardyng emes, Alban ruynyng qadirli aqsaqaly Jәmenkening aulyna jinalghan. Elding betke ústar adamdarynyng basy qosylghan alghashqy jiyngha sózin arnaghan Jәmenke qariya búrynghy qazaq halqynyng arghy-bergi tarihyna toqtalyp, ótken zamandardan tarta kelip, endi myna kýnge jetip, elding basyna týsken qiyndyqtan shyghudyng jolyn tabudy kenesuge shaqyrady. Mineki, osy jiynda Úzaq batyrdyng ózine deyin sóz alghandardyng oi-pikirlerin tújyrymday kelip: «El aman edi, jaylauy jarasyp edi. Qaryn shashy alynbap edi deysin. Qazaqtyng ayaghyna jem týsip, úly boyyna oq tiygeni býgin be eken? Moynyna búghalyqtyng týskeni әldeqashan emes pe edi? Býgin túqyrtyp, birjolata shóktirgeli temir qoly qúlaqqa kelip jabysyp otyr. Bayaghydan qoryqqanda neden qorqyp, siynghanda neden saqta dep siynyp edin?  Kópten toryp, obyrday obyp kelip, endi týginmen jalmaghaly otyrghany osy. Búl býgin emes, kópten kelgen pәle de. Endi jeter jerine jettik... aitqanynday asau bolsan, endi túyaq serpetin shaghyna keldin. Abúiyrdyng ashylyp, mol dәuletting aqtarylatyn kýni mine endi tudy... El bolar bolsang endi siresip, ústasyp kór... Shydaymyn dep ústas.. men aitsam, sony aitam. Joq, olay emes bolatyn bolsa, әne úlyghyn, bar da úsyna ber!.. – degen jalyndy, ekpindi, ashuly tolghauynan Patshalyq otarlyq biylikting qazaq  eline qatysty jýrgizip otyrghan ozbyrlyq sayasatynyng san qatparly qúpiyasynyng syrlary ashylghan. Jәmenke syndy el aqsaqaldarynyng «bas aman, júrt tynysh» degen tújyrymynyng tek qana syrt kórinis, al shyndyghynda, týbegeyli, terennen alyp qaraghanda «moyyngha búghalyqtyng týskeni» bayaghydan, Jarlyqtyng shyghuy sonyng zandy jalghasynday, endi syrttay ózimen-ózi erkin bolyp jýrgendey elding shyn mәnindegi auyr, qorghansyz, otarlyq ezgide otyrghan taghdyry birjola sheshiletin mezgil kelgeninen habar beredi. 1916 jylghy IIni jarlyghy sonyng alghashqy, әri eng ýlken dayyndyghynday әdeyi oilastyrylghan shara ekendigi kýmәnsyz.

Jәmenke aulyndaghy alghashqy jiyn «bala bermeymiz» degen auyzsha bәtuamen taraydy. Al, bala bermegende ne isteu kerek, qanday qarsylyq sharalaryn jasau qajet, ony kimder qalaysha úiymdastyryp basqarady, elding dayyndyghy ne halde, erteng eldi basugha shyghatyn qaruly әskerge qalay qarsy túramyz, qolda qaru bar ma, joq pa, joq bolsa qarudy qaydan tabu kerek, aqyry jaghday qiyngha ainalghanda ne isteu lazym – múnyng bәrining jauaby bolmady. «Tәjiriybesiz kórbala aqyl búl isti qúr ghana ashumen sheshti.  Mәsele qalyng elding týgel ereuildegen qynyrlyq, qarsylyq betimen sheshildi. Bilmegenin kómeski kýide qaldyrdy», -  dep bayandaydy avtor.

Al, júrttyng bilgeninen bilmeytini, anyghynda әldeqayda kóp edi. Patshalyq úlyqtardyng qazaqqa qanday apat, qasap-qyrghyn oilastyryp jatqanynan, yaghny ózining qolastyndaghy halyqqa qanshalyq jaulyq, zúlymdyq niyetpen qaraytyndyghynan el mýlde beyhabar-túghyn.  

Ghalym-zertteushi Túrsyn Júrtbaev «Beyuaq» zertteu enbeginde ereuilge shyqqan elge patshalyq biylikting jýrgizgen jazalau sharalaryn naqty derekter arqyly molynan jariyalaghan: «Jazalau sharalarynan Jetisu general-gubernatory Folibaum da shet  qalghan joq. 13 sentyabri kýni Lepsi uezinin  bastyghyna bergen telegrammasynda: «Barlyq  әskerler men krestiyandargha jetkiziniz: býlikshilikti jyldam basyp, tәubesine keltiru  tek bir ghana jolmen iske asady. Ol ýshin tәjiriybe retinde eng býlikshil bolystyng tas-talqanyn shygharyp, birneshe jýz adamyn qyryp salu arqyly ózgelerge ýlgi sabar beru kerek». Al múnday qyrghyndy jýzege asyru ýshin tiyisti qaru-jaraghy jetkilikti kәsiby armiya kerek edi. Joghary jaqtan onday kómek te keshikpey berilgen.

«1916 jyly 23 avguste patsha qol qoyghan maniyfeste: «Qúdaydyng qayyrymdylyghy arqasynda... Memleket qorghanysyn kýsheytu  maqsatymen Jetisu kazak әskerining qúramyn arttyru ýshin biz osy әskery bólimshege kazak eriktilerin shaqyrugha jarlyq berdik...» ...Osy merzim ishinde Folibaumnyng qolastyna myna otryadtar kelip qosyldy. 1) Podpolkovnik Geysikting otryady – 737 jasaghy bar eki rota, eki zenbirek batareyasy, bir kazak jýzdigi, saperlar bólimshesi, 160 atty barlaushy. 2) Podpolkovnik Alatyrsevting otryady – tórt atqyshtar rotasy, bir zenbirek batareyasy, bir kazak jýzdigi, tórt pulemet, saperlar bólimshesi. 3) Ándijan-Narynnan kelgen kapitan Burziyding otryady – ýsh atqyshtar polki, eki tauly jerde qoyylatyn zenbirek, kazaktar jýzdigi, tórt pulemet, 80 atty barlaushy, saperlar bólimshesi.  4)  240 adamnan túratyn Sibir jasaghy jәne 28 atty barlaushy. 5) 243 adamdyq Samar jasaghy. 6) Saratov jasaghy jәne eki kazak jýzdigi. Barlyghyn qosyp eseptegende Jetisugha qúramynda 8750 adamy bar 35 rota, 3900 qylyshty 24 kazak jýzdigi, 16 zenbirek, 47 pulemet jiberildi». (T.Júrtbaev «Beyuaq», Qazaq últ-azattyq qozghalysy, 7 tom, 60-61 bet). Osylaysha patshalyq biylik birinshi dýniyejýzilik soghysta masqarasy shyghyp, jenilisterge úshyrap jatqanymen, qúramyndaghy búratana halyqtardyng últ-azattyq kóterilisinen odan beter qoryqqany bayqalady. Jazalau sharalarynyng da airyqsha zúlymdyghy sonyng súrqiya saldary.

 

«Qily zamanda» eldi úiystyryp, biriktiruge, sol jolda óz bastaryn qaterge tigip, tughan halqy ýshin  qúrban bolugha dayyn asyl azamattardyng isine mýlde kereghar, tek qana jeke basynyng kýiin kýittep, mal men dýnie dengeyinen shygha almaghan, sol ýshin ishten iritki salyp, eng ókinishtisi, ashyq  satqyndyqqa baryp, talay bozdaqtardyng qanyn moynyna jýktegen dýniyeqonyz nadan baylardyn, aramsiraqtardyng әreketi jerine jete әshkerelengen. Solardyng biri – Túnghatar bay. Ereuil kýnderine deyin-aq, әdildik jolynda әrdayym úlyqtarmen ústasyp kelgen Úzaqtyng birge tughan aghasy Túnghatar oghan mýlde kereghar beyne, mal sonyna týsip, ózi de maldyng keypine jetken dýniyeqúl, dýley pende. Qara basynyng ghana amandyghyn oilap, ózge elding ýnsiz baghynuyn jón kórgen ol Úzaqtyng eldi bastap shyqqan әreketin jaqtyrmay, jolyn bóguge tyrysady.

-                Ua, janym, ne qyl deysing endi?!. Keshe úlyq jalghyz meni kózdegen bolsa, býgin bar Albannyng balasyn qosa kózdep, qosa izdeytin bolyp otyr. Izdedi dep óle qalayyn ba? Úlyqqa qay qylyghym jaghushy edi menin? Jer ýstinde jýrme, ýnindi shygharma, qatyn bol, deydi. Sonyng bәrine bas ie bereyin be? «Basqa úrsa - ól, artqa úrsa – kón» deysing ghoy. Óitetin bolsam,  әkem Sauryqtyng aruaghynan sadagha ketsem bolmay ma?! Ne aitpaqsyn? Ne qyl deysin? Tórt-bes soldat kelip-ketken eken, shoshyghanyng sol ma? Kórmegen qúqayym ba edi?, - degen sózderinen Úzaqtyng ishtegi ashuynyng syryn, batyrdyng bar bolmysyn, onyng ústanghan qaghidasyn, ózin ghana emes, el-júrtyn da basynugha, qorlaugha eshqashan, eshqanday jaghdayda kónbeytin úly namystyng adamy ekendigin úghynamyz. Ejelden aralaryna ot týsken aghayyndylar bir-birine týbegeyli qarsy bolatyn. Onyng sebebi de sonshalyq auyr, qayghyly. Túnghatardyng Úzaqty toqtatpaq bolyp aitqan uәjindegi «aruaq desen, qoy» degen birauyz sózi erterekte batyrdyng basynan ótken asa bir ókinishti, qayghyly jaghdaydy kóz aldyna keltirip, onyng boyynda onsyz da bulyghyp, tyghylyp kelgen bar ashuyn, jaraly jýregin taghy bir ayausyz tilip ótkendey edi.

 «Aruaq, aruaq» deydi-au, qara bet! Qay aruaqty riza qylyp edi? Maghan aruaq osyny qabyldaydy derlik búnyng ne qasiyeti bar edi? Tiri tuysqan, óli aruaqty kýnirentken qylyq osydan shyqpap pa edi? Mening et jýregimdi órtegen súmdyq is osynyng istegen isi emes pe edi?» degende, beyuaqytta auyr oimen qúlazyp otyrghan kәri batyrdyng kóz aldynan ótken dәurenning bir auyr qayghysy shúbaltyp, kóldenendegendey boldy.

Moynyna oralghan ala arqan qazir de qap-qara, qan arqany siyaqty. Qany qashqan kókshil jýzinde ólim tanbasy. Aqyldy, tereng súlu kózderi júmylghan. Sonda da jas baladay jazyqsyz aq jýzinde «әketay» dep qatty tilmen jabysqan әuliyelik tazalyghy bar. Búl suretting batyr kóz aldynan ótkenine 15-20 jyl bolsa da, ómir boyy, әli kýnge sheyin bir oimen qinalyp, ózi ózimen múndasqanday bolghanda, osy pishin batyr ómirining zor kýnәsi siyaqtanyp, údayy elestep túrushy edi. Býgin sol ertede ótken súmdyq kýni jana ghana bolyp ótkendey, erekshe auyrlyqpen qaytadan kelip, qan jýregin qaptay basqanday boldy.

Bәkey – Úzaq batyrdyng ózinen tughan balasy. Eki-ýsh úldyng ortasyndaghy jalghyz súlu qyzy edi. Bar balasynyng ishinde odan ystyq, odan qymbat bolghan tumasy joq edi. Úzaqtay batyrdy say-sýiegin bosatyp, bir ózine úiytqan Bәkey bala kóp balanyng birindey, әldekimdey emes, erekshe edi. Jasynan súlu bolghan esti Bәkey tabighattyng Alban ishine bergen siyrek syiy siyaqty, oqymysty molda edi».

Osynau erekshe tughan esti, súlu, aqyldy Bәkey, әdettegidey atastyrghan qýieuine razy bolmay, sýigen adamy, biraq әkesining jauy bolyp jýrgen qarly Alataudyng ar jaghyndaghy kórshiles qyrghyz manaby aulynyng jigitimen qol ústasyp qashyp ketedi. Alghashqyda búrq etken ashudyng jetegimen Úzaq Bәkeydi aulyna qaytaryp alghan edi. Artynan kýndiz-týni jylaudan kóz ashpay, kýn sanap solyp, óship bara jatqan balapanyna jany ashyp, әkelik meyirimi týsken. Sóitip jýrgende, múndaygha jalghan namystan ólerdey kóringen Túnghatarlar aqylgha syimaytyn aiuandyqqa baryp, aqyry Úzaqtyng ózi joq kezde Bәkeydi batyrdyng óz ýiindegi shanyraqqa asyp óltiredi.

Povesting negizgi taqyrybynan sheginis retinde Úzaqtyng beynesin tolyqtyru orayynda bayandalatyn Bәkey taghdyry turaly ýzikten qansha jerden er, batyr atanyp jýrgenimen, Úzaqtyng da et pen sýiekten jaralghan pende, aghayynnyng aituynan asa almaghan osal túsy angharylady. «Ánsheyinde myqty, alyp tentek Úzaq astyna minip kele jatqan aty tulaghanday boldy... Tuysqan, aghayyn auzy birikse, alysqa shyghyp jýrgen aidyn, әnsheyindegi myqtylyq, ru shebining ishinde bos sóz ekenine de sonda kózi jetti». Endi, әbden kýsh-quaty azayyp, jasy egde tarqan kezde el-júrty tyghyryqqa tirelgen mynaday qiyn asugha, alynbas qamalgha kezigip otyr.

Ótkenning múndy, múnarly elesteri janyn kýidirip, oghan endigi býkil el basynan tóngen qaterdi bar bolmysymen sezingen sergek sanaly Úzaqtyng kónil-kýiin jetkizude M.Áuezovtey úly sóz zergerining «әr jerde shashylghan auyldar da, qaraly keshte shashylghan qanday bolyp, keshegi shashylghan ómir shoghy syaqtanyp» deytin birauyz sóilemmen-aq jetkizilgen túghiyq tereng filosofiyalyq tújyrymynyng ózi ghana Úzaqtay batyrdyng býkil ómir jolyn, barsha bitim-bolmysyn bildiredi. Ol ghana emes, bizding oiymyzsha, osy kýy býkil elding otarlyq kezendegi әbden ydyratylyp, úsaqtalyp, әlemdegi sayasi, ekonomikalyq әri әleumettik úly ózgeristerden mýlde shettetilip, jalpy elding de «ómir shoghynyng shashylghan» kýiin qapysyz anghartady.  Jalghyz  Úzaqtay batyrdyng ghana emes, sonday jýzdegen, myndaghan erlerdin, aqyly tasyghan sheshen, biylerdin, odan da terenirek tartsaq, Shoqan, Abayday adamzattyq auqymdaghy danyshpandardyng da boyyndaghy kýsh-quaty, aqyl, qayraty, ystyq jýrekti jalyndy kezining barlyghy auyl, aghayyn, aimaq  arasyndaghy úsaq tirlik, bolymsyz, bayansyz isterge rәsua boldy desek, qatelese qoymaspyz.

«Qily zamandaghy» Bәkey beynesi tarihy sabaqtastyqty, uaqyt, zaman, dәuir shenberindegi san qily oqighalar taraularynyng týbinde qayta týiisetin jalghastyghy men tútastyghyn mәlimdeydi. Jeke adam ómirindegi, otbasylyq kólemdegi oqigha bolsyn, el shejiresimen úshtasyp, eshnәrse, eshqashan iz-týzsiz, belgi-bedersiz joghalyp ketpek emes. Bәkeyding qayghyly, ayanyshty ólimining ókinishi kóterilis kýnderindegi ashu-yzagha, qaynaghan kekke toly kónil-kýige qosyla kelip, Úzaq batyrdy songhy qadamgha, aqyrghy sheshimge, úly tәuekelge bastaydy.  Batyr ózining búl kóterilisten aman qalmasyn ishki týisigimen, bar bolmysymen sezedi, biledi. Sony bile túra, alghan betinen qaytpaydy. Nyq bekingen senimmen, úly niyetpen bardy. Keshegi kýnderi joyqyn qara kýshting iyesi, buyrqanghan batyr bola túra, Úzaq ta et pen sýiekten jaratylghan adam, jar sýigen, perzent qyzyghyn kórgen ayauly әke. Jýregi, jany jaraly, boyynda qayghy men qasiret taby saqtalghan sezimtal jan.  Bәlkim, sondyqtan da «búl kýnge sheyin qorghanshaqtap, jaltaqtap, tirshilikti jabysyp sýiip kelgen qomaghay tilek endi lap etip janyp, sónip qalghanday. Ólim, ólimdi ghana tilegendey. Ómirinde jasyryp, tyghyp kelgen ishtegi uynan qazirde masayghansha semirgendey bolyp: «Dayynmyn, al meni... qalqamnyng aldyna qara jýzdi bolyp barmaytyn qylyp, kóp niyetining qúrbandyghy qylyp al...» -dep, alasúrghan batyrdyng beynesin Múhtar Áuezov eren erik-jigerdin, tereng sezimnin, zor qasiyettin, kirshiksiz tazalyqtyng iyesi retinde asqaq bayandaydy.

«Qily zamandaghy» Úzaq batyr obrazynyng terenine boylay otyryp, bizding oiymyzgha «Qarash-qarash oqighasyndaghy»  Baqtyghúl beynesining kelui zandylyqtay.  Bir qaraghanda, Úzaq pen Baqtyghúl beynelerinen kóp úqsastyq kóriner edi: ekeui de er azamat, batyr, namysshyl, ór túlghaly, oily, sanaly; ekeui de is-әreketting adamy, adal enbekqor, mal jisam, bayysam degen tayaz oilardan joghary túrghan parasatty jandar; balaly-shaghaly, әudetining asyraushy-tiregi. Ásirese Baqtyghúl qauyrt enbek, shiraq qyzmet ýstinde kóbirek kórinedi. Alayda Úzaq pen Baqtyghúldyng obrazdarynda osynday syrtqy úqsastyqtar bolghanymen, týp negizinde barynsha ýlken, konseptualdy aiyrma bar.

Baqtyghúl qanshama namysshyl, batyl, sanasy sergek azamat bolghanymen, ózi ómir sýrgen zamannyng dengeyinen asa almady. Songhy sәtterge sheyin Saymasay bolysqa senip, onyng ar jaghynda jatqan aram pighylyn angharugha dәrmeni jetpedi. Tek, әbden basy keteyin dep túrghan songhy saghatynda ghana esin jiyp, shúghyl sheshim qabyldap, qashyp shyqqan. Onyng jasaghan qayraty da óz zamanynda bolyp kórmegen qaysarlyqtyn, erekshe erliktin, kózsiz tәuekelding ýlgisi bola túra, ainalyp kelgende jeke basynyng kegin alumen ghana shekteldi.

 Al, Úzaqtyng auqymy, oi-órisi, is-әreketining mazmúny búdan әldeqayda tereng әri joghary. Úzaq sayasy kózqaras túrghysynda biyikke kóterilgen túlgha. Ol bir auyldyn, bir rudyng ainalasynda ghana emes, barsha elding basyndaghy búghalyqtyng keypin, odan keletin qauipti anyq biledi. Otarlyq biylik jýrgizip kele jatqan qiyanat pen zorlyqqa qarsy - Úzaq búrynnan kýresushi. Sol ýshin kezinde abaqtygha otyryp shyqsa da, qaytpaghan, jasymaghan qaysar jan. Aynalasyndaghy bereke-birliginen airylghan elding barlyq qiyanatty ýnsiz ghana kóterip, kónip kele jatuyna ishi qazanday qaynaydy. Osynday túiyqqa tirelgendey qapas kezde Jarlyqtyng shyghyp, endi osy alasapyran kýnderde ghana Alban balasynyng jiylghandyghyn kórip, mysqyl aralasqan tәubeshiligin aitqany bar. 

 

***

 

Búghan deyin «aytqanyna kóndirip, aighyrsyp qamshy ýiirip, ysqyryp» yqtyryp ýirenip qalghan momyn elding bir-aq sәtte jat minez tanytyp, qarsylyqqa bet búrghanyn bayqaghan úlyqtar endi elding arasyna tynshylaryn jiberip, «júldyzy ystyq senimdi tilshi, paydaly atarman bolghan» Raqymbay bolys tәrizdi satqyndardyng Úzaq, Jәmenkeler jayynan jetkizip túrghan mәlimetterdi jinaqtauda. Pristavtyng janynda ózgelerden góri shiraghyraq, bilim shalymy artyq, qazaq babyn kóp baghyp,  bayqap kórgen ailaker tergeushi de bar. Ol «...múndayda qazaqtyng senetin kisisin aldymen qysyp, ózge toptan jyryp alsa, arty su qúighanday basylyp qalatynyn» biletindikten, aldymen el basshylaryn qamaugha alugha kenes beredi.  Patshalyq biylik qazaqty ishinen әbden barlap zerttep, osal túsyn tauyp alyp, búl halyqty basyndyrudyn, baghyndyrudyng osynday ishki aila-tәsilderin, psihologiyalyq amaldaryn oilap shygharyp, sony údayy jýrgizip kelse, keyin kenestik, bolisheviktik biylik te dәl osy joldy ainymastan qaytalady. Halyqtyng betke ústar, jol bastar oqyghan ziyaly qauymyn joi әreketi sol otarlyq jýiening ejelden kele jatqan jymysqy, zúlym, qanypezerlik sayasatynyng ainaqatesiz jalghasy bolghany anyq. 

Jәmenke aulyndaghy jiynnan son, úlyqqa jauap beretin kýn jetkende qalyng Alban rulary «bala bermeymiz» degendi aitu ýshin, jappay atqa qonyp jәrmenkege attanady. «Úshy-qiyry, shegi joq tasqyn siyaqtanyp tógilude, jiyluda. Basy qarly, jat syrly qalyng taular búl zamangha sheyin qatparly qoynyna tyghyp kelgen syryn ashqanday, qoyyn-qoynynyng barlyghynan lek-lek attyny dәmilsin-dәmil tau qúsyghynday aghyzyp, kók dalany bastyryp jatty. Tau alghashqy ret eteginde jazylyp jatqan dalagha qabaghyn týiip, qasyn silkip, qolyn jayghanday edi».

Kense aldyna jinalghan úlyqtar múndaydy kýtpese de syr bermegen pishin tanytyp, aralaryndaghy әkki, zәlim tergeushi pәterinen suret tartatyn apparatyn alghyzyp, Aqjelke kensesining aldyna qara shúgha jauyp, dayyndap qoydy, óitkeni «ishki esebinde bilmegen qazaq zenbirek pe, әlde ne der. Bilgenderi – aldynghy qatardaghylary suretimdi basyp alyp qoyyp, artynan qudalar dep jasqanar degen esebi bar edi». Tanqalarlyghy 1916 jylghy kóterilisten keyin tura 70 jyl ótken son, Almatydaghy Jeltoqsan kóterilisi kezinde kenestik qauipsizdik mekemeleri tap osy әdisti, tek búrynghydan aiyrmashylyghy - әbden jetilgen foto-beyne tehnikalardy paydalana otyryp, alangha shyqqan jastar men studentterdi jappay suretke, beynekameralargha týsirip alyp, artynan jazalau kezinde kuә retinde paydalanghany mәlim.  

«Qily zamannyn» әdeby tuyndy retindegi kórkemdik quattylyghyn, jәne әleumettik, sayasy enbek retindegi manyzdylyghyn bildiretin jarqyn túsy – qalyng Alban rularynyng erkek kindiktisining barlyghy atqa qonyp, jәrmenkeni betke alyp attanatyn kezi – «Shanqay týs kezinde Ayttóbening ainalasy jybyr qaqqan qara bórikke siresip tolyp, qalyng jynys qaraghayday boldy. It túmsyghy batpaytyn, samsaghan sary qol, týiilgen jalpaq qara búlttay bolyp, kók dalany qaptay basyp, jәrmenkege qarap bet qoydy.

Salmaqpen basqan qara topyr shabuylsyz, aighay-dyrdusyz kele jatsa da, en dalany  qaptap alghan kóptigimen týiilgen qas, tútasqan ashu, júmylghan qarsylyq pishini siyaqtandy. Jәrmenke jaylau syryn, qara bórik týrin, qorqynyshty aidynyn jana ghana anyqtap tanyghanday.

Óz-ózine sengen siyaqty sabyrmen syzdanyp alyp, týndey basyp kele jatqan qalyng qoldyng aldynda jәrmenke býrisip, shonqiyp, jermen-jeksen bolyp, bәsendep bara jatqanday».

Osy ýzindiden eger elding «bir jennen qol, bir jaghadan bas shygharyp, tize qosyp, birlik, tútastyq tanytar bolsa, almaytyn qamaly, jenbeytin qiyndyghy bolmastyghyn anghartady. Povestegi keyipker býkil el bolyp kórinetin osynday sәtterdegi epizodtardy avtordyng ózi de asqan shabytpen, erekshe sýisinispen, joghary pafospen suretteydi. Alash kósemderining qasynan tabylyp, qazaq halqyn eldikke, azattyqa jetkizudi barsha ghúmyrynyn, býkil shygharmashylyq, enbek jolynyng mәueli maghynasy, kýreskerlik ruhynyng asqaq jalauy etip ótken úly M.Áuezovtey kemengerding elding tútasqan, birikken sәtin egjey-tegjeyli bayandauynyng mәni aiqyn, әriyne. Tughan halqyn janynday jaqsy kóretin suretker onyng maqtanarlyq danalyghyn da, keri tartyp, algha bastyrmay kele jatqan balalyq minezi men beyqamdyghyn da qabaghy týiilip, jýregi syzday otyryp jasyrmay jariyalaydy. Mәselen, jәrmenkege qara «qalyng jynys qaraghayday bolyp» qaptap kele jatqan attyly samsaghan sary qoldyng aldynan qylyshtaryn shoshandatyp bes-alty soldat shyghyp «attan týsinder» dep arly-berli shapqylaghanyna aldymen Raqymbay siyaqty jaldaptar tez kónip, atynan týsip, onysymen qoymay, «Al týs, týsinder, - dep, aighaylap aityp, qasyndaghy besti-ondy óz kisilerimen úilyghyp attan týsti. Búryn búl jaydy aqyldasyp baylaspaghan el kim týskenin bilmese de, әiteuir týsip jatqandar bolghan son, әr jerden ýiirilip týse-týse bastady. Ayaghynda top-toptyng bәri attaryn týiip-týiip tastap, jayaulap qaldy.

Baghanadan baghyp andyp túrghan úlyqtargha jayau qazaq bayaghydan ózderi tanyp, bilip jýrgen juas qazaq siyaqtandy. Keskekten bosanghan aiday, qúbyjyqtay kórinip túrghan qara jiyn endi daghdyly tanys pishindi qara bórikti qazaqqa úqsady».  

Qazaqstan tarihynda 1916 jylghy últ-azattyq kóterilis qazaq halqynyng tarihyndaghy eng bir auyr, qyrghyn, qasiretke toly kýrdeli kezeng bolghany mәlim. Sol kýnderdegi qúrbandyqtyng basym bóligi qolastyndaghy halyqtargha naghyz jauyzdyq, dúshpandyqpen qaraghan patshalyq imperiyanyng maqsatty týrde jýrgizgen basqynshylyq sayasatynan bolsa, endigi kóp shyghyn elding úiymsyzdyghy men beyqamdyghynan, anghal-anqaulyghynan, aqyry sengishtigi men barynsha tәrtipshildiginen de boldy deymiz. Ásirese osy «tәrtipshildik» úghymyna arnayy toqtalu lazym. Búl arada kýndelikti ómirdegi, túrmys-tirshiliktegi t.t.s. tehnikalyq tәrtiptilik emes, qazaqtyng jaratylysyndaghy, últtyq salt-dәstýri, әdet institutyna say tughannan boyyna siniriletin tәrtiptilik, qalyptasqan qoghamdyq qúrylysty qabyldau, qúrmetteu, ýlkendi, lauazymdy syilau, qarsy sóz aitpau, ala jipti attamau, bireuge qiyanat jasamau syndy bolmysyndaghy, jan-dýiyedegi, sanadaghy tәrtiptilikti aitamyz.     

Búl orayda, M.Áuezovtyng alghashqy kezendegi ózge shygharmalarynan «Qily zamannyn» basty aiyrmashylyqtarynyng biri – múnda jekelegen keyipkerlerding ghana emes, tútas halyqtyng beynesi, әsirese býkil elding basyna tóngen syn-synaq kezindegi is-qimyl ýstindegi minezi men ereksheligi suretteledi. Yaghni, shygharmanyng basty keyipkeri – Halyq. Zertteushi L.Áuezova jogharyda atalghan enbeginde poveste «halyqtyng údayy kórinip otyruy aiqyn seziledi. 1916 jylghy kóterilisti zertteu barysynda M.Áuezov kóptegen faktilerdi talday otyryp, halyqtyng tarihy prosestegi progressivti, jetekshi rólin tiptendiruge úmtyldy», - dep jazdy. (L.Auezova Istoriya Kazahstana v tvorchestve M.Auezova, Almaty «Sanat», 1997 j., 293 bet.)

«Qily zamanda» әdettegi, jayshylyqtaghy uaqyt qana emes, tipti býkil taghdyrdyng ózi qyl ýstinde túrghanday qiyn, kýrdeli kezenning ózinde jalpy qazaq halqynyn, tipti otarlyq biylik tarapynan shygharylghandyghyna da qaramastan, barlyq ereje-tәrtipke, búiryq pen zandargha baghynudy mindet sanaytyn, qoghamda qalyptasqan qaghidalardy búzbaugha tyrysyp, sonyng jolymen jýrudi paryz dep esepteytin qoghamdyq, sayasy tәrtibi óte joghary qauym ekeni aiqyn kórinedi. Mәselen, birneshe myndaghan attyly qalyng qol bolyp, bar-joghy on shaqty úlyqtyng ýstine kelip trúyp, olardyng «bir tal shashyn da týsirmegen» beybit jaghdayda qayta tarap kete barady.  Al sol zangha baghynghysh elge arnalghan zandardyng ózi adamdy, túlghany qúrmetteuge, onymen sanasugha, mýddesin qorghaugha emes, kerisinshe adamdy qorlaugha, ony mýlde derlik qaqysyz qorghansyz etuge baghyttaluy - búl basqa mәsele. Ejelden kóshpeli órkeniyetke tәn demokratiyalyq sipattaghy zandarmen ómir sýrip kelgen qazaq jәne ózge de ortalyq aziyalyq halyqtar Resey qúramyna kirgen kezden bastap, patshalyq biylik aldau men qanau, qiyanat pen zorlyqqa baghyttalghan, paraqorlyq pen satqyndyqty engizip órshitken, bólip-jarugha, arandatushylyqqa iytermelegen qiytúrqy zandar men jýieni ornatty. Eger, tym bolmaghanda, demokratiya úghymdarynyng eng qarapayym belgisi bar zandar jýiesi qoldanylghanda, tabighatynan tәrtippen, zanmen ómir sýruge beyim qazaq elinde sol 18-19 ghasyrlardyng ózinde quatty, órkeniyetti memleketting negizin qalyptastyrugha әbden bolar edi.

Poveste kópshiliktin, tipti, adamsha sóilesudi bilmeytin úlyqtyng qamshy ýiiruine de «biylik iyesine qarsy shyghugha bolmaydy» degen týsinikpen amalsyz kónip kelgendigi kórinedi. Osynday búlghaq kezende Jarlyqtyng shyghuy úzaq jyldar boyynda jalghasyp kelgen әdiletsizdik pen qiyanattyn, qorlyq pen mazaqtyng әbden shegine jetkendigin, biteu jarany jaryp jibergendey faktorgha ainaldy. Tym alystan bastalghan otarlyq, bodandyq jýieni qarapayym kóp el anyq úghyna bermeydi, «basyna búghaulyqtyng týskeni býgin be edi» degen Úzaq syndy kókiregi oyau, sondyqtan da ashyq әdiletsizdikke qarsylyq kórsetuge baryp, sol ýshin jazyqsyz jaza tartyp, patshalyq úlyqtardyng týpki niyeti men naghyz beynesin jaqynnan bilgen azshylyq, ziyaly qauym ókilderi ghana sezinedi. Kópshilik, sol búrynghysynsha, aitylghan sózder men berilgen uәdelerge senip, qalyng qol bolyp jinalyp kelip túryp, eng songhy, sheshushi sәtte attarynan týsip, kelissózderge uәkil jiberip ýmittenedi. Búdan qazaq halqynyng jalpy patshalyq biylikke, eki arada kelisilgen kelisim-sharttardy tolyq saqtay otyryp, adaldyqpen, ayaghyna deyin senimmen qaraghanyn kóremiz.

Jәrmenke kensesine jaqyndap kelip túrghan qalyng qoldyng aldyn tosqan úlyqtar: «Olay bolsa, saylaghan kisilering jýrsin. Bәring sonda da barmaysyn, kәne, kim saylanghan, jýr! – degende, alghashqy uaqytta bir sekund júrt jym-jyrt boldy. Búl tәrtipsiz (tehnikalyq maghynada M.K.) qalyng toptyng búryn basqaru, baulu kórmegen, úiymdasyp rettelip kórmegen ynghaysyz, dayynsyzdyghyn kórsetkendey bolyp edi».

Úlyqtardyng sheksiz, tejeusiz biylikke ie bolyp, soghan isinip-semirip sengendigi sonsha, aldynda myndaghan adam túrsa da, týk kórmegendey, sezbegendey, elemey Aqjelke: «mynalar kim?» deydi. Osy bir sәtting ózinen patshalyq biylik ókilderi qaramaghyndaghy halyqty el qúrly eseptemegenin, tek qana qanaugha, talaugha ghana bolatyn jabayy, iyesiz tobyr retinde ghana qarap kelgendigi taygha tanba basqanday kórinedi.

Halyqtyng shegine jetken narazylyghy, úzaq jyldar boyy jalghasyp kelgen ashyq qanau, әdiletsizdikke qarsylyghynyng naqty sebepteri el atynan sóileuge shyqqan Túrlyghojanyng auzymen aityldy: «Han әdilinen taysa, qarashysy búzylady» degen. Búl kýnge sheyin bizdi biylep kelgen patsha myna jarlyqty shygharamyn dep elge eki sóz aitty. Ádilinen taydy. Biz aq patshagha qaraghaly elu jyl tolghan joq, elu jylgha sheyin soldat almaqshy emes edi. Odan tandy, búl – bir, - dep, ong qolymen sol qolynyng barmaghyn basty. – Bir som jiyrma tiynnan artyq týtinnen ramat almaqshy emes edi, biylghy jyl jiyrma bir men qyryq besting arasyna kelgennen alym aldy, artyq aldy. Búl – eki. Jerdi aldy, qonysty aldy. El kýn kórip otyrghan sudy aldy. Búl – ýsh. Óz jerimizdi ózimizge satty... Biz ógey bala esepti boldyq... úlyqtyng әdilmin degen patshanyng bir sózinde túrmay, eki aitqanyna el kópten beri narazy bolatyn».

Kóterilis basshylarynyng biri, keyin ózgelermen birge eli ýshin jazyqsyz qany tógilgen qúrbandyq Túrlyghoja jariyalaghan osy sózderde otarlyq ezgige týsken qazaq halqynyng basyndaghy tómendegidey birneshe kýretamyrly jayttar atalady:

-                Birinshiden, patshalyq biylikting jýrgizip otyrghan ekijýzdi sayasatyn әshkereleu ýshin jekelegen adamdar emes, býkil el birikti. 

-                Sonyng ishinde - artyq alym-salyqtardyng jinaluy; jerdi aluy; qonysty aluy; sudy aluy; óz jerin ózine satuy; elding ógey bala, yaghny imperiya ýshin jat, kereksiz, jau retinde qabyldanatyny ashyq aityldy; 

-                Barsha eldi, jerdi, halyqty qanaugha úshyratyp otyrghan múnday otarlyq sayasatqa qarsy elding atynan ashyq sayasy talaptar qoyyldy;

-                «Qily zamandaghy» Alban rularynyng myndaghan adamdarynyng otarlyq sayasatqa qarsylyq kórsetui tútas qazaq halqynyng qoghamdyq-sayasiy  ómirindegi biyik beles, jauapty jәne kýrdeli kezen.  

-                Patshalyq biylik qazaqtardyng bayyrghy ata-mekeninen, mal baghyp, kýn kórip otyrghan jerlerin tartyp alyp, ózderin shól dalagha, tau-tasqa qudy. Tartyp alynghan jerler Reseyding ishkeri audandarynan kóshirilip әkelingen sharua-krestiyandargha bólip berildi. Múnyng saldary qazaq, qyrghyz, ózbek, úighyr, dýngen jәne basqa da Orta Aziya halyqtary men orys krestiyandarynyng arasyn arazdatty.

Búl arada jalpy maghynadaghy orys mәdeniyeti men orys biyligining arasyndaghy aiyrmany bólip aitudyng jóni bar. Zertteushi N.Anastasiev «Tragediya triumfatora» enbeginde «Adamgershil, izgilikti, sheberlikti ruhtandyrushy sabaq tәrizdi- orys әdebiyeti bar.

Jәne orys memlekettik biyligi bar. Búl, kerisinshe, shet aimaqtardyng ruhany jәne aqyl-oy jaghynan ósuine mýlde mýddeli emes, otarlyq halyqtardyng últtyq ereksheligin saqtaudy oilamaydy, kez-kelgen memleket-metropoliya siyaqty, olardy tómen nәsil dep qarastyrady. Bir ghana sóz - búratana», - dep naqty aitady (N.Anastasiev «Tragediya triumfatora» Almaty, «Atamúra», 2007 j., 87 b.).

Eger kóshirilip әkelingen kýnning ózinde, orys sharualaryn jergilikti halyqty ata-mekeninen qudalamay, olardyng arasyna sinistirip ornalastyrghanda,  qarpayym enbekshi júrt bir-birimen til tabysyp, bir-birine sharuashylyq erekshelikterin ýiretisip, beybit, yntymaqta ómir sýrip kete berui talassyz edi. Múnday jaghymdy mysaldardyng ómirde kezdeskendigi, qazaqtar arasyna singen orystardy «tamyr» dep atap,  airyqsha dostyq qatynastar ornatqany mәlim. Sonyng biri «Qarash-qarash oqighasyndaghy» Baqtyghúlgha jalghyz myltyghyn beretin onyng orys tamyryn aitar edik.

Rasynda, «Qily zamanda» Alban basshylarynyng abaqtygha qamalyp, jazyqsyz jazagha úshyraghan jauyzdyqty estigenge deyin qazaqtardyng orys qalalaryna, krestiyan poseleniyelerine shabuyl jasauy, olardyng túrghyndaryna jasaghan qanday da bir jamandyghy turaly birauyz sóz joq. Kerisinshe, jәrmenke úlyqtary soldattarmen birge manaydaghy beybit sharualardy jinap alyp, olardyng barlyghyna qaru taratyp berip, qarusyz jergilikti halyqtargha qarsy arandyq әreketterin ashyq jýrgizedi.

Povestegi - «Qazirde jәrmenkening jýzdey qaruly soldaty bar. Aralarynda jauygha órshelenip, qúlshynyp, tisin basyp túrghan starostalar, kórshi eldermen jerge talasyp jýretin juan baylar da bar-dy. Barlyq әskerge osylardyng jayghan uy bar. Sondyqtan jәrmenkedegi Aqjelke әskeri asyghyp, is kýtip, qazaq auyldaryna oiran salyp, shauyp-shanshatyn kezin meyram kýnindey kýtuli edi», - degen ýzindiden imperiyalyq biylikting solaqay sayasaty saldarynan últaralyq qatynastardyng týpkilikti ushyqqanyn kóremiz. Endeshe, 1916 jylghy patsha jarlyghy búghan deyin bir-birimen beybit, tatu túryp kelgen últtardyng arasyna ot tastap, bir-birine qarsy qoyghandyghyn aitu qajet. Kóterilisti basu kezindegi úly qyrghyn halyqtardyng arasyna týsinbestikting tereng oryn qazyp, ókinishke qaray, búl keyingi úzaq uaqyttargha deyin úrpaqtardyng genetikalyq jadynda saqtalyp qaldy. Múnyng eng bir jiyirkenishti janghyryghy 1986 jylghy Almatydaghy Jeltoqsan kóterilisi kezinde ózge últtyng qarapayym júmysshylarynyng qolyna temir, armatura kesindilerin taratyp bergen kenestik partokratiyalyq jýiening qylmysynan, Qazaqstan tәuelsizdigining alghashqy jyldarynda Soljenisyn tәrizdi ataghy bar ókilderining arandatushylyq әreketterinen bayqaldy.  

Barlyq qiyanat ataulynyng ordasynday bolyp, әnsheyinde aibar shashyp, asyp-tasyp túrghan jәrmenkeni basqan qalyng shoghyr el birikse, yntymaq tanytyp, bir tudyng astyna jinalsa, «úsynsa qol jetkisiz bәiterektey bolyp túrghan zor keudeli tәkappar pishindi, jat syrly úlyq ta jalpayyp jerge týsip, abyroyy aqtarylyp, jýni jyghylyp qalghanday bolmaq!».

Alayda býkil Alban balasy jiylyp kelgen qalyng qol, qaynaghan ashudyng nәtiyjesi jәrmenke basyndaghy bes-alty úlyqqa «bala bermeymizdi» aitumen ghana shekteldi.

 

***

 

«Bermeymizdi» aitumen toqtalyp, beyqamdyqpen artyn kýtip jatqan qazaq jaylaularyna «qyrghyz soghys bastapty» degen habar jetedi.  

Qyrghyz soghyssa, qaruy bar shyghar?!. Onda da qaru bar deymisin, biraq ójet, qayratty, ashuly el. Bastasa, bastaghany-aq. Tek solay bolghay-aq ta... Alban Búghy tize qosatyn shaghyng jetti dep, olar erte bastan qamdanyp jatyr degen janalyqtar taray bastady.

Kórshi qyrghyzdardyng is-qimyly qazaqtargha serpin berip, ýmittendirip, endi jan-jaqtaghy bolyp jatqan oqighalardan habardar bolyp otyru ýshin  aqsaqaldar kenesi jәrmenke basynan jansyzdap habar әperetin adam izdestirgen. «Ol – jәrmenke basynda túratyn ózbek saudageri Súltanmúrat. Búl – epti, esti adam. Qazaq, qyrghyzdyng patshagha arnalghan narazylyghyn ishinen bú da qostaydy. Sondyqtan jәrmenke basyna jan-jaqtan kelip jatqan jýrginshilerding barlyghymen әngimelesip, kerekti habardy mezgilimen tolyq qylyp alyp, Úzaq, Jәmenkelerge údayy jetkizip túrghan».                         

Sol Súltanmúrattyng aituynsha «búl Jarlyq qazaq, qyrghyz, úighyrdyng barlyghyn da týgel kótergen kórinedi. Lepsi, Taldyqorghannan beri qaray qazaq kóterilipti. Auamyz, kónbeymiz, bermeymiz dep, manayyndaghy qalalargha shabuyl jasap, qaru jiyp, qarsylyqqa qamdanyp jatyr deydi.    Ásker shyghyp, soghysyp qalghandar da bolsa kerek. Odan beri Pishpek,  Almaty, Qaraqol ainalasyndaghy elder kóteriluge bas qoydy. Qyrghyzdar kazak-orys qalalaryna shabuyldy týgel bastapty. Jyzaqta ýlken qarsylyq bolyp, qalanyng ýsti týgel qyrghyn maydan deydi. Úighyr men qyrghyz qazaqtan ozghan kórinedi. Búlar shapqan qalalar jetim-jesir bolyp, órtelgeni órtelip, qyrylghany qyrylyp, Pishpekke, Qaraqolgha, Toqpaqqa shúbap jatyr deydi. Úlyqtan ýrey ketipti. Qyrghyz Pishpekten Qaraqolgha myltyq, jabdyq әkele jatqan soldattyng obozyn talap alypty. Osy kýni bar qyrghyz myltyqty, qaruly deydi».

Almatydan tizim alugha arnayy jiberilgen, el arasyna qataldyghymen aty mәlim Hlynovskiy bastaghan úlyqtargha alghashqy ashyq qarsylyqty Asydaghy Ybyray tobynyng jigitteri kórsetip, tizimdi alghyzbay úlyqtyng soldattaryn óltirgenin óltirip, olardyng qolynan Hlynovskiy men bir-eki soldat qana qashyp qútylghan-dy.

Asy jaylaularyndaghy jigitterdi osy elding Dәuletbaq syndy baylary satyp jiberuge dayyn edi.  Ken, mol jerlerdi iyelenip, onda mynghyrghan maldyng iyesi, Almaty uezine qaraghan Qyzylbórik ruyn biylep kele jatqan juan, yqpaldy qariya Dәuletbaq qaladan kelgen, shala-púla oryssha oqyghan balasynyng aituymen býginge sheyin artynan erip kelgen el kisilerin úlyq aldyna audaryp, jyghyp bermek niyetinde. Osylay el sengen kisilerding keybir opasyzdary óz qara basynyng qamy ýshin halqyn orgha jyghyp beruge dayyn otyrghan kezinde, Ybyray syndy qarapayym kedey, erjýrek azamattar atqa qonyp azamattargha arasha týsken edi.   

Jan-jaqtan estilip jatqan habarlardy eskere otyryp, aldaghy kýnderde atqaratyn isterdi kenesu ýshin Alban rularynyng basshylary Úzaqtyng aulynda bas qosqan. Osy jiyn ýstinde el-júrt, onyng búrynghy, qazirgi ahualy, jinaqtay aitqanda, qazaqtyng basyndaghy taghdyr-talayy jayynda el aghalarynyng auzymen kóp keleli әngimeler aitylady:

«Osy úlyqtan ainalsa da bolady-au, әnsheyinde jyrym-jyrym bolyp jýrgen Alban balasyn shoqtay iyirip, bir tileuding jolyna týgel qosyp bergen joq pa?!, - dep mysqyl aralastyra - Aq patsha toz-toz qylyp әketip edi, qúdaygha shýkir, qartayghan shaghymda bolsa da, elding bir әkening balasynday jasyrap tabysqan kýnin bir kórdik. Jalghyz arman: jas  shaghymyzda kezdespedi, ne kerek!.. Tepsem temir ýzbeymin dep, eki iyindi júlyp jep, qútyryp jýrgen tentek zaman edi ghoy... talay úlyqty talay jerde it qylyp edik. Biraq sonyng bir de biri berekeli is emes, keregi ne? Júlqylasyp, silkileskening ylghy óz bauyryn, óz Albanyn. Sony jendim degenge mәz bolyp, sandalyp adasyp óttik... Kiyiz tuyrlyqty qazaqtyng býgingidey yntymaq tilegi qosylyp, el bolam dep tu kótergen, úran salghan bir kýnin kóre almay óttik. Endi mine, soyghan qoyday búzyp-jaryp, on eki jilikke bólip borshalap tastaghan zamanda  shyghyp, biz de kisi boldyq deymiz. Maqtanar, júbanar jer bar ma?», - degen Úzaqtyng qayratty jastyq shaghynyng armanda ketkendigine kókiregi qars aiyrylghan ókinishi, nemese «bәse, sony aitsanshy, birese partiya dep júlysyp, birde úlyqqa para beruge talasyp, itshilep jýrip kýn ótkizip, endi myna kýnge kelgende ólimtigin sýiregen bir quarghan shal bolyp otyrmyz, - dey kele, Jәmenke qart jalynmen «ah» úrghan armanyn aqtarady.

Kóterilis kýnderinde jekelegen bir aimaq, jeke bir rulardyng qoghamdyq ómirinde  ýlken, iri ózgeristerding oryn aluy, búghan deyingi uaqytta patshalyq biylikting jymysqylyqpen jýrgizgen ydyratu sayasaty saldarynan toz-toz bolyp, ózara alysyp, bastary birikpey jýrgen halyqtyn, endi el basyna kýn tughan qaterli zamangha kelip tirelgende es jighanday bolyp, bas qosyp birige bastauy Úzaqtyng jogharydaghy oi-tolghanystary arqyly taratylady. Álbette, búl arada avtor jeke bir Alban balasynyng tóniregindegi jaghdaydy ghana emes, tútas qazaq últynyng basyndaghy jaytty týgel jetkizip otyrghany kәmil. Býkil elge ortaq úly qaterding endigi jaqyndaghy aghayynnan emes, syrttan  sonau Patshanyng ózinen kelip otyrghandyghyn kórip bilgende baryp, elding birigui – búghan deyin ózara qyrqysyp jýrip, qayran uaqytty, jastyq shaqtaghy kýsh-quat, qayrat jigerding barlyghy zaya ketkendey, qatty adasyp kelgendigine endi ghana kóz jetken.

Demek, 1916 jylghy kóterilis qazaq halqynyng bir el, bir últ bolyp, qayta biriguine, eldikti, memlekettikti saqtau jolyndaghy qayghyly, qasiretke toly orasan úly oqigha boldy degen tújyrym jasaudyng negizi bar.

Úzaq aulyndaghy jiynda kóterilis basshylarynyng ókinish pen toryghu sipatyndaghy sózderi, shyn mәninde, aldaghy apatty kýnderden, qabyrghany qayystyryp, ózekti órteytin orny tolmas tragediyanyng habaryn jetkizgendey.

Maydangha kerek adam alu ýshin búratana halyqtargha qataldyqtyng qanday týrin jasaugha týbegeyli rúqsat, әskery búiryq alghan Aqjelkeler qaruly qimylmen qatar jymysqy aila-sharghynyng bәrin, әsirese qazaq arasynan habar jetkizip túratyn Raqymbay bolys tәrizdi satqyn tilshilerding qyzmetin sheber paydalanuda bolatyn. Aqyry, sol Raqymbaydyng jetkizuimen Úzaq aulyna keneske jinalghan býkil Alban rularynyng barlyq basshylaryn bir-aq jerden, bir sәtting ishinde týgel tútqyndap, baylap jәrmenkege әkelip, artynan jasyryn, shúghyl jaghdayda Qaraqol týrmesine jóneltedi.

«Jazalylardy Qaraqolgha jetkizetin aidauyl Qarqara jazyghynyng jym-jyrt týnin sara tilip, saldyrlaghan  arba, satyrlaghan qarumen dabyl qaghyp jónele berdi. Par-pardan jegilgen semiz jarau attar tyghyz búiryqtyng qyspaghymen toqtausyz jortyp, sar jelip, keyde shauyp, asyghys tartyp keledi. Qarqaranyng Qaraqolgha qaray bettegen jaghy kópke sheyin sozylatyn kógaldy jazyq bolatyn. Jiyrma-otyz shaqyrymday jer jýrgen song ghana Alataudyng qyrghyzgha qaraghan bet bókterine baryp ilinedi. Taqyr jolda asyghyp shapqan kóp attyng dýbirimen birge temir qaru-jaraq ta satyr-sútyr qaghady. Aydauyl damyl almay, tynym tappay jortady».

Qamalghandardyng Qaraqolgha jiberilgendigi turaly basynan bastap ereuilshiler jaghynda bolghan adal jan, keyin ózi de osynau úly is jolynda qúrban bolghan ózbek últynyng ókili Súltanmúrattyng mәlimetin estigen Qartbay eldi habarlandyryp, jigit ataulyny dýrkiretip shauyp edi. «Biraq búryn týn balasynda attaryn arqannan shygharmaytyn bozbala, er azamat býgin әldeneden qamsyz, dayynsyz qalypty. Jәrmenkeden týndeletip kelgen asyghys búiryq, tyghyz habar kópshilikti  qamsyz kýiinde tapty».   Sondyqtan Qarqaradan Qaraqolgha aidalghan tútqyndardy jau qolynan bosatyp alugha da shamalary kelmegen. Osylaysha, barlyq basshylarynyng qamaugha alynghanyn estip bilip otyrghan elding qamsyz, dayyndyqsyz kýiin kóremiz. Úiymshyldyqtan, rettilikten, tәrtipten júrday,  әbden bosansyghan, bos elding beynesin bayqaymyz. Avtor elding eldigin әlsiretken, sonyng saldarynan aqyrynda ata mekennen de ýdere kóshuge mәjbýr etken berekesizdikti әshkereleytin qatang da әdil baghasyn povesting ón boyynda údayy aityp otyrady. Osynday úiymsyzdyqtyn, tәjiriybesizdikting saldarynan el basshylarynan bastap jalpy halyqtyng qyrghyngha úshyraghandyghyna býkil jan-dýniyesimen, bar bolmysymen qapalanghan kýii angharylady.

Patsha jarlyghy ortaaziyalyq halyqtardy tútas qamtyghandyqtan, búl kezde qazaq, qyrghyz, ózbek, úighyr, dýngen úlystary týgel narazylyq ýstinde bolatyn. Ásirese qyrghyzdardyng qimyly shiraq, ekpini qatty. Búlardyng krestiyan poseleniyelerine shabuyly keng auqym alyp, qarapayym sharualardyng arasynda shyghyn kóbeygen. Qaraqol qalasynyng ózi kekshil, myqty, er qyrghyzdyng qimylynan shoshynyp, onyng ýstine kóterilisshilerding shabuylyna úshyraghan ainaladaghy krestiyan, kazak-orystyng úsaq qalashyqtarynan jetim-jesir bolyp, qatyn-qalash, bala-shaghanyng bosyp kelip jatuy úlyqtardy odan sayyn ýrkitip, qala erekshe әskery dayyndyq pen qataldyqqa kóshirilgen. «Ne qylsa da talay jyldan beri ýndemey jymday qatyp, melshiyip túrghan qarly Alatau qoyyn-qonyshy, qúz-qúzynan ashuly kekting otyn shashqanday bolyp túr. Talay jylghy patshalyq úlyqtyng aramgha bylghanghan sayasaty kópten bergi jayyp kele jatqan uymen tau qoynyn tozdyryp shapqa týrtip tulatyp alyp, endi sol kesirining saldaryn kórshi otyrghan enbekshi elderding arasyna arazdyq oty siyaqty qylyp, shygharyp túr».

Sondyqtan Qaraqol qalasy men manayy tútas soghys dalasyna ainalyp, tótenshe jaghdaygha kóshken. Alban basshylaryn qamap tergeuge әkele jatqan «kishkene qalanyng kishkene abaqtysy aqyr zaman bolghanda jer dýniyeni bir ózining ishine syighyzatyn tarynyng qauyzynday bolyp, kýndiz-týni topyrlaghan adam búlaghyn óz ishine syighyzyp simirip jatyr. Obyrday obyp, ýnin shygharmay jútyp túr. Týn assa, abaqty ishi keneyip qalady.

Onyng esesine qala manyndaghy qiyn shat, úry saylar qazaq, qyrghyz ereuilshilerining jemtigine tolady. Qasqyr, suyr, borsyqtar, shanqyldaq sary, tazqara, ala qargha, qúzghyndar siyaqty aspan men jer taghysy týgel merekede. Neshe aluan tilmen quanyshty jiyn qarakóz, qyzyl jýzderden týstik jeydi.

Keshegi bir bolymsyz tynyshtyq, amandyq kýninde ata-anasy ýiirilip ainalghan alma bet, býgingi kýnde iyistengen bir japyraq et bolyp, jayyn tisining arasynda júlynyp, sydyrylyp asalyp jatyr».

Atylyp, keskilenip, aidalagha, shatqal-saylargha jemtik siyaqty  tastalghandardyng barlyghy – ereuil qúrbandary edi.

Qaraqol týrmesine jekizilgen qazaq tútqyndardy Almatydan arnayy kelgen «jastau, semiz, zor sary úlyq dәrejege, toqtyqqa semirgen asqaq, esirinki tәkabbar» әskery prokuror tergeuge alady.

«Eldering jigit bermeymin degeni ras pa? Nege bermeymin deydi, ol sózdi elge kim ýiretti, basshysy kim?», - degen prokurordyng dóreki, topas súraqtaryna aldymen jauap alynghan Jәmenke qariya jan-jaqty, negizdi, týpkilikti jauabyn beredi: «El: úlyq bizge әdiletsizdik qyldy. Jerimizdi, suymyzdy alyp, ózimizdi shólge tastap qamap, taugha quyp shyghyp otyr. Shyghynyn, alymyn alyp otyryp, ne aitqanynyng bәrine kónip, istep otyrsaq ta, bizdi әli kýnge óz elim, dos elim sanamaydy. Jau dep biledi. Bizge eki sóz aitsa, ol jalghan bolady-au dep te oilamaydy. Bayaghyda soldat almaymyn degen, soldat alghysy keledi, jerdi almaymyn dep edi, ony alyp otyr. Narazylyghymyzdy aitsaq, tyndamaydy. Sózimizdi jetkiz degen kisimizdi aidaydy. Abaqtygha alady. Jazalaydy. Ózimizdi renjitse, ózimizding aryzymyzdy tyndamasa, sóiletpese, ol úlyqty jaqsy úlyq dep qaydan aitamyz? Onyng aitqanyn qalay isteymiz? – degen Jәmenke qariyanyng jauabynan patshalyq biylikting qolastyndaghy búratana halyqtargha, sonyng ishinde qazaqtargha týpkilikti teris kózqarasy, eshqashan dos retinde, emes jauynday qaraghany aitylghan.

Prokurordyng búdan keyingi súraqtaryna Jәmenke elding balany bersek, qara júmysqa bermeymiz, alsa naghyz soldat qylatyn qyzmetine alsyn, biz de ózge soldat bolyp jýrgen el siyaqty elmiz. Bizding de erkegimiz -  erkek, úrghashy emes. Sondyqtan júrt qatarly teng orynda bolamyz. Qolymyzgha qaru bersin degen tilegin de jetkizedi. Demek, qazaq jәne ózge de ortaaziyalyq halyqtar Resey qúramynda bola otyryp, ortalyq biylikke baghynbaushylyq nemese orynsyz qarsylyq kórsetip, jaulyq әreketke baryp otyrghan joq, qayta qajetine jaratyp әsker al, azamattardyng qolyna qaru ber, әskery iske, tәrtipke ýiret, odan keyin keregine jarat, memleketti qorghasugha dayynbyz  degen patriottyq niyetin bildiredi.

Alayda, «ne aitqanynyng bәrine kónip, istep otyrsa da, әli kýnge óz elim, dos elim sanamaytyn, jau dep biletin» patshalyq rejimning múnday qadamgha barmasy anyq-túghyn.

Tergeuinen týk shyqpaghan úlyqtar aqyryp, tepsinip jigit bermeymin degen el mýddesi ýshin bir ghana aiyppen jasy jetpisten asqan Jәmenke aqsaqal men birge úzyn sany on segiz adamdy bir kameragha aparyp qamaydy.

Alban basshylarynyng tútqyndalyp, birden el ishinen alystatylyp Qaraqolgha aidaluynan-aq olardyng taghdyry aldyn-ala sheshilgeni mәlim. Úlyqtardyng oiynda kóterilis basshylaryn bosatu, aman jiberu joq-ty. Sondyqtan olar Jәmenkedey elding qadirli aqsaqalyn ashyq jazalaudan jasqanyp, ony óltiruding eng soraqy, aram týrin oilap tauyp, asyna u qosyp beredi.

Kamerada otyrghan joldastarynyng barlyghy, sonyng ishinde Úzaq ta bayaghy zamannan beri tizesi airylmay kele jatqan ýzengi joldasy, jan serigi Jәmenkemen ýnsiz qoshtasady. «Ózge jerde, keng baytaqta, auylda bolsa, Úzaq, Jәmenkening basyn qúshaqtap otyryp jylar edi. Bardy aityp arylyp, aryzdasar edi. Egilip otyryp armanyn aghytar edi. Biraq qazir sonyng qaysysyn istese de, Jәmenkening de, ózining de namysyna tiyetin siyaqty. Dosyn riza qylmay renjitetin, kýidiretin siyaqty.  Jәmenke, Úzaq niyeti – ýlken niyet, ekeuine birdey ortaq niyet bolatyn – sol jolda býgin Jәmenke ólse, erteng Úzaq ta óledi. Jәmenkege sen ólesin-au dep jylasa, onysy Jәmenkening niyetin tolymsyz kórgen, qata tapqan kemsingenning belgisi bolar edi. Ekeui de kóre, bile túra kirisken. Nege bolsa da shydaymyz, kóteremiz desip, nyq uәdelesip alyp kirisken. Jәne tútqynda, jau qolynda otyryp jylasa, ekeuining de sýiegin syndyrghanday, ózderin ózderi qorlap, kishireyip jasytqanday bolar edi». Búdan Úzaqtyng naghyz zor namystyn, biyik parasattyng iyesi ekendigin taghy bir kóz jetedi. Týrmede jau qolynda otyrghandyqtan, jaularynyng aldynda namysty bermeudi, jenilgendey, kýiregendey bolyp kórinbeudi ústanady. Osylaysha, jeke óz basynyn, adam kórgisiz azappen qinalyp ólim ýstinde jatqan ýzengiles joldasy – Jәmenke qariyanyng ghana emes, barsha qazaq balasy qaterge basyn tigip otyrghan úly isting mәnin tómendetpeu múratynan ómirining songhy sәtterine deyin ainymaydy. Naghyz elding ishinen shyqqan halyq batyryn, últ arysyn, maqtanyshyn, sonymen birge jýregi taza zor adamgershilik ýlgisin tanimyz biz Úzaqtyng beynesinen.

Múhtar Omarhanúly Áuezovtyng «Qily zaman» povesindegi Jәmenke aqsaqal jalghyz Alban ruynyng qadirli qariyasy, sóz ústar shesheni ghana emes, ol jolayryqqa, tyghyryqqa kelip tirelgen barsha halyqtyng jol kórseter basshysy, danagóy aqsaqaly, abyzy. Povesting eng bir tragediyaly, auyr kuliminasiyalyq sәti - Jәmenke qariyanyng jau qolynda, alayda qan maydan ýstinde emes, abaqtynyng tar kamerasynda, otarshylardyng ayarlyqpen ishken asyna u qosyp beruinen adam aitqysyz azappen, qazaq balasy estip kórmegen qiyanat ólimmen kóz júmuy, endeshe, basshysynan, kóseminen aiyrylghan elding qorghansyz, jetim qaluy. «Basshysy joq el jetim, iyesi joq jer jetim»!

Úzaqtyng jan dýniyesindegi arpalys osynau úly qazany, ýlken ólimdi, orny tolmas qasiretti bar bolmysymen, oi-sanasymen sezinuinde. Jau qolynda, tas qúrsauda otyrghandyqtan, ózi de kelesi qúrbandyq ekenin sezedi.  Ózegi órtenip, jan-dýniyesin ókinish qanjary ayamay tilgilep jatsa da, syrtqa shygharmay, ózge joldastarymen birge jau qolynda ólip bara jatqan qart-kósemnin, el basshysynyng songhy sәtterge deyingi namysyn oilaydy, arystyng biyik, zor túlghasyn tómendetpeu múratyn ústanady.         

Jәmenkening qazasyn estigen el taghy da atqa qonyp kisimizding sýiegin ber degen talappen jәrmenkedegi úlyqtyng ýstine jinalady. Biraq «bәri de jiylaryn jiylyp alyp: «Endi qaytemiz? Neden bastaymyz? Kópten kýtken niyetti endi iske asyramyz ba, joq pa? Áli de tosarymyz, kýterimiz bar ma?» degendey del-salda edi». Biraq elding búl jolghy beti bólek, ekpini kýshti bolghandyqtan, Aqjelke qulyqqa salyp «Almatygha telegram bereyik. Jәmenkening sýiegin jogharghy úlyqtan súrayyq. Bermegeni teris dep jatyr, - desken sózderine kónip, jiyn eshbir erekshelik, tentektik istemey, úlyqtyng jylpyldatqan sózderine aldanyp, juasyp bәsensip, momyn kýide tarasty.    

Ardaqty qariyasyn, el aghasy, basshysy bolyp jýrgen kósemin tikeley qamatyp, ayausyz týrde jauyzdyqtyng eng ashyq, súmdyghyn tanytyp óltirtip otyrghan úlyqtyng naq ózi ekenin bile túra, onyng aram auzynan shyqqan birauyz sózge aldanyp keshiredi, tipti ayaydy. Búdan asqan jomarttyqty, búdan asqan keshirimshildik pen pasifistik minezdi, beybit ústamdylyqty kezdestiru qiyn.

Jәmenke syndy elding qadirli qariyasynyng sýiegin de saudagha salyp, ol azday, endi ony arandatudyn, aramza pighyldyng qúralyna ainaldyrghan otarlyq biylik ókilderining adamdyq qasiyetten әbden bezingen soraqy, jiyirkenishti beynesi shygharmada boyamasyz beynelengen.   

Telegram dep jazylghan qaghazdyng tolyq sózderin el kisileri ózi oqyp, anyqtap tanysqan joq. El arasynda oryssha hat biletin qazaqtan bir de kisi joq bolatyn. IYә, til mәselesi sol otarlyq zamannyng orasan zalaly bop qalyptasty, orys tilin bilmegen qazaqtar óz taghdyryna qatysty jazylyp jatqan osynday myn-san qújattyng mazmúnynan mýlde beyhabar. Sondyqtan, búratana últtardy qapasta ústau biyleushiler ýshin bóten tildi, halyqqa týsiniksiz tildi paydalanu tiyimdi boldy. Jat til otarlaudyn, qanap-talaudyn, jazalaudyng qúralyna ainaldy. Kenes odaghy kezinde jalghasyn tapqan ózge tilding ýstemdigin ornatu arqyly qazaq tilining tamyryna balta shabu, sóitip eldi óz mýddesin óz tilinde qorghau mýmkindiginen aiyru sayasaty jýrgizildi jәne búl kenes odaghy kýiregen sәtke deyin ýzbey jalghasyp keldi. Sol arqyly halyqty tarihy jadynan aiyru ýrdisi jalghastyryldy. «Qily zamanda» resey qúramyndaghy úlystardyng tildik túrghydan da qúqyqtyq shektelgendiginin, odan keyingi biylik jýielerining syrty ózgergenimen, ishki mәni ózgermegen úzaq jyldar boyynda últ basyna ornaghan týnekting osynday mysaldary aiqara ashylghan.

Jergilikti úlyqtardyng el ishindegi kýrdeli jaghdaydy bayandap, qalyng el abaqtydaghy kisilerine ghana bógelgendey, eger olardyng otyruy sozyla berse, iә olargha isteldi degen bir jazany estise, jalpaq el tútas ereuilge shyghuy mýmkin degen synayda Qarqara, Qaraqol jaghynan oblystyq qalanyng úlyghyna dýrkin-dýrkin habarlar  jetkizilip jatqan.

Alayda ókimet sayasatynyng anyq beti belgisiz. «Bir esepten jaz ortasynan bergi betke qaraghanda, qyrghyz, qazaq siyaqty mol jerge ie bolyp, otyrghan jabayylar kóterilis, ereuil jasaymyn dese, jasap kórsin. Kishkene erkindetip jiberip, kinәni  óz moynyna artatynday úpay salyp alyp, ózderi istegen isti ózderine kinә qylyp qatty qyrghyn ashu  kerek. Bostyryp tozdyryp, túqymyn qúrtyp jiberip, olar otyrghan shúrayly jerding barlyghyn qazynagha alu, qalaghan kisini otyrtu kerek. Sondyqtan búl elder kóterilisti oilasa oilasyn;  istese, istesin. Bólinedi, jarylady, ókimetke jauyghyp qarsylyq oilaydy dep seskenu, qorghanu kerek emes. Qayta astyrtyn shabaqtap, sonday qimylgha ózderin aidap salu kerek. Kópke bildirmey, sezdirmey otyryp, týrtpek salyp, shapqa  týrtip ashyndyru kerek te, sodan keyin istegen qimylyna qarap túryp, bas salu, talqan qylu, ornymen joq qylu kerek deytúghyn.

Jaz ortasynan beri uezdegi úlyqtar men solardyng audan-audangha shygharatyn pristavtary da 25-shi iini jarlyghymen qatar estigen ýlken saryn sol edi».

Joghary jaqtyng basqynshylyq, jaulyq bet-әlpeti osynday bolghan son, jergilikti úlyqtar sol betpen ekilenip, jalanyp, «shash al dese, bas alyp», qazaq, qyrghyz ishin oirandap býldirip, qoldarynan kelgen jamanshylyqtardy istep túrsa, ...eng aldymen bayaghydan úlyqtyng atarman-shabarmanyna ainalghan kazak-orystar qazaq eline jausha bóriktirip, ýrkite qimyl qylatyn boldy.

Búlar alghashqy kezdegi әreketti óz betterinshe jasauyn jasap, endi búdan ary ne istep ne qoi kerek, әrtýrli arandatu әreketterining saldarynan aralary әbden ushyqqan jergilikti halyqtar men úlyqtardyn, sonymen birge  krestiyan-sharua pereselenderi arasyndaghy shiyelenisti ahualdyng aqyryn anghara almay otyrghan sәtte, jogharydan Almaty úlyghynan búl mәseleni sheship bergen pәrmen keledi.

«Sheshkende, búl kýnge sheyin songhy uaqyttaghy baghyt, sayasat turaly tolyq habar ala almay, alghashqy qara dýrsinmen kele jatqan jergilikti úlyqtargha bet núsqap, baghyt bergendey bolyp sheshti. Ol, әueli, Jәmenkening sýiegi berilmesin degen. Ekinshi, elding býlinshiligine bastyq bolghan basshylar abaqtydan bosamaydy. Olar kepil esepti. Eger el osy kýnderge sheyin búzyqtyq, býlinshilikten tyiylmasa, abaqtydaghy kisiler týgelimen úly jazagha tartylsyn. Birin qaldyrmay joghaltu kerek. Qazaqqa, qyrghyzgha, úighyrgha da – barlyghyna da isteytin is osy. Eger sodan әri el kóterilisi bolatyn bolsa, ony da ayamay, óz qoldaryndaghy barlyq kýshterdi júmsap, eriksiz baghyndyryp, basyp moyyndatyp alyndar. Eshkimdi de ayau kerek emes. Qanday qattylyqtan bolsa da qorghanu kerek emes».

Osynday baryp túrghan naghyz agressorlyq, terrorlyq jospargha qaraghanda, Patsha biyligi Ortalyq Aziyanyng bayyrghy halyqtaryn jer betinen joq qylyp, olardyng mekendep otyrghan jerin, onyng asty-ýsti baylyghyn tútas basyp qaludy ghana oilaghan zymiyandyghy әshkerelenedi.

Qarsylyq kórsetip jatqandargha ayanysh, raqym, keshirim bolmasyn, tentekti juasytyp, asaudy kóndirip, jónge salu kerek. Búl kýnge sheyin istelgen bassyzdyqtyng kegi kýshti bolu kerek degen núsqaular aitylghan. Jergilikti úlyqtargha ortalyq biylikting naqty qoldauyn bildiru ýshin Peterbordan kelgen kәri jandaral barlyq úlyqtargha belgili qatal búiryghyn beredi. «Ámirding әr jerinde jandaraldyng tapsyruyn, búiryghyn atap-atap kelip, eng ayaghynda: «patsha soldatynyng qany tamghan jerde eshbir búratana el tirshilik etpesin» degen kәrli sózin qúran sózindey, tugha baylanghan úranday qylyp keltiripti».

Biylik mekemelerine kelip týsken pәrmenning mazmúny osynday bolsa, onyng zәrli yzghary qarapayym túrghyndardy da sharpyp, «jaqynda qyrghyzdyng jaulyghyn kórip, ne ózderi jaraly bolyp, ne tughan-tuysqandarynan airylyp kelgender bolsa, kóshede qazaqtyn, qyrghyzdyng týsin kórgende aqyryp boqtap, jabylyp quyp sabap, keybireulerdi tobynyng ortasyna әkelip kergilep, óltirip te túrghandary bolghan», anyghyn aitqanda, azamattyq soghystyng naghyz ózi jýrip jatqan. 

Jandaraldyng búiryghyna sýiengen Qaraqol abaqtysynyng basshylyghy endi qoldaryna týsken ereuil basshylaryna qatysty ózderi kópten kýtken eng songhy zúlymdyq, naghyz aiuandyq qylmysyn jýzege asyrady: «esikting tesiginen ýsh-tórt besatardyng ajal iyisti kók moyyndary kamera ishine jylman-jylmang kirip aldy. Kire sala ýzilmey tasyrlaghan dauystarymen birge jarq-júrq etken kókshil qyzyl ottaryn shashyp, búr-búrq týtinderin shygharyp, ondy-soldy qayshylanyp nar ýstine oq jaudyra bastady... alghashqy oqtarmen birge úshyp-úshyp, býktetilip-býktetilip týsken deneler de bar edi. Olardyng bәrining de ýni bir-aq óshkendey... keybir oq tiygen deneler jatqan jerinde yrshyp-yrshyp týsip, bir siresip, bir jiyrylady. Ondy-soldy aunap, býktetilip, shiyrshyq atyp jatqany da bar. Nar ýsti josyp, syryldap aqqan qan bolyp ketti. Keybreulerining keudesinen, mandayynan ytqyghan ystyq qan osy ainalasynyng bәrin boyap, shapshyp jyghylyp jatyr, myltyq toqtamay, tolas qylmay kýrsildep, dozaq kýnin tudyryp túr».

Osylaysha, Qaraqol abaqtysynda qazaq, qyrghyz, ózbek, úighyr, dýngen jәne basqa da ortaaziyalyq halyqtar ókilderining sotsyz, tergeusiz, ýkimsiz atyluy olardyng taghdyrlarynyn, imperiyalyq resey qúramyndaghy ornynyng birdey, birge ekendigin kórsetuimen qatar, tipti songhy saghattarynyn, ajaldarynyng da ortaq ekendigin bildirdi. Bozdaqtardyng últ azattyq kóteriliske tize qosyp qatar shyghuynyng da sayasy jәne әleumettik sebepteri bir, búl últtardyng basyna tóngen joyqyn qauip-qaterding sipaty úqsas bolghandyghyn býgingi azat úrpaqtargha keshegi qasap qyrghyndy basynan keshken jazalylardyng qasiretti taghdyry úghyndyrady. Demek, qazaq halqynyng kemenger perzenti M.Áuezovtyng «Qily zaman» povesi Ortalyq Aziya halyqtarynyng barlyghyna ortaq HH ghasyr basyndaghy eng auyr, qily zamannyn, betbúrysty kezenning ashy shyndyghyn boyamasyz naqty surettegen, sóitip býgingi úrpaq nazaryna jetkizgen gumanistik, jahandyq, adamzattyq auqymdaghy úly tuyndy ekendigin aituymyz paryz.

Elding mýddesi jolynda qúrbandyqqa shalynyp otyrghan azamattardyng esh kinәsizdigi men jas baladay tazalyghy, olardyng jazyqsyz oqqa baylanyp otyrghandaghy ómirlerining songhy sәti, osynday ajal qaupin sezip-bile otyra Áubәkirge erkeligin bildirgen Nýke ekeuining arasyndaghy airyqsha sezimtal sәtten kórinedi.

Týrmedegi jýzdegen tútqyndar arasynan sanauly ghana adam qútylyp shyghady, denesine oq tiygen Úzaq Áubәkirmen ekeui kameradan qashyp shyqqanymen, jarasy tym auyr bolghandyqtan jýruge shamasy kelmey,  jolda kóz júmady.

Jau qolynan qútylyp dalagha shyqqan son, qyrghyz, qazaq, úighyr demey tórt qashqyn dalada otyryp, ne manghaz, ne qasqa jaysang jusady ghoy mynau úlyq, mynau dúshpannyng súmdyghynan. Átten! Átten! – degen armanmen birge tughan bauyryn joqtaghan tuysqandarday bolyp, osynday jalyndy armandaryn aityp otyryp, botaday bozdasty.

 

***

 

Qaraqol qyrghyny turaly estigen el óre kóterilip, jaudan qandy kegin alyp, sonymen birge búl arany meken etpey, talaq qylyp, barlyq ótken dәurenge, bayaghydan bergi momyn tirishilikke qosh aityp aua kóshu, - endigi qalghan ajarsyz kýnnin, adyra qalghan kýnning barlyq qamy da, tilegi, múraty da soghan ghana arnaldy.

Túnghatar, Dәuletbaqtay biren-saran malyn qimaghan dýiyeqonyz baylar jәne úlyqtarynyng ishki jay-kýiin úqsa da, songhy saghatqa sheyin búlardyng kózinen tasa bolmay, aldaryna kóldenendep, qúiryghyn búlghandatqan auyl iytindey, búlandap kórinis berip jýrgen Ospan, Jebirbaevtar siyaqty timashtar bolmasa, ózge eldi barlyghy bir tilek, bir niyet, ortaq isting jolynda birikti. 

El basyna týsken qiyndyq halyqtyng birligin, yntymaghyn tughyzdy. Ne kórse de birge kóruge, aman qalsa birge aman qalyp, qyrylatyn bolsa birge qyrylugha ant etisti. «Jas-kәri, jaqsy-jaman týgelimen osynday aq tileuding ýstinde tóbemizge qúy qazsa da shydadyq, endi kelip barlyq er azamatty qyrghyngha salam deydi. Onyng aidauynda baryp qyrylghansha, osy tughan jerimizde qalyng elimizding aldynda osy elding namysy, eldigi ýshin qyrylayyq. Birimiz qalghansha qasarysyp, shydap baghayyq. «Qyryq jyl qyrghyn bolsa da, ajaldy óledi» degen. Tipti ólsek, osy niyetting ýstinde ólip-aq qalayyq, erkek toqty – qúrbandyq biz ólsek, erteng taghy bir úl tuady. Týbinde el tuy jyghylmasyn. Alyspasaq, atar tan, shyghar kýn joq. Endi shydar da, toqtar da jayymyz qalghan joq. Ólsek, mynau ólgenderden artyq emespiz. Osynday jolda búryn qazaq balasy is qylyp ta, ólip te kórgen joq. Betimizden jarylghasyn, - degen úranmen el atqa qonghan edi.

1916 jylghy Patsha jarlyghynyng saldary qazaq halqyn atam zamandardan beri mekendep kele jatqan jerinen, suynan, malynan, baylyghynan aiyrylugha әkep soqty. Bosaghan jerlerding barlyghyna ishki reseyden kóshirilip әkelingen krestiyan sharualar otyrghyzyldy. Osylaysha Qazaqstanda demografiyalyq ahual mýlde keri baghytta, jergilikti halyq ýshin ziyandy sipatta ózgere bastady. Al, múnyng saldary sayasi, ekonomikalyq qisapsyz zardaptar әkeluimen qatar, mәdeniy-gumanitarlyq túrghydaghy ýlken apatqa әkep soqtyrdy.

Jәrmenkedegi úlyqtar qazaqtardyng shabuylyna aldyn-ala dayyndalyp, qaruly soldattar shygharyp, manaydaghy auyldardyng jylqy,  qoylaryn aidatyp aldyryp, azyq ýshin dep jappay qyrghyn jasatqan. Kóp qoylar qúr ghana bauyzdalghany bolmasa, soyylmay, soyylghan bolsa, búzylmay, asylmay da  rәsua bolyp, qyp-qyzyl ala kýiinde tenkiyip-tenkiyip jatty.

«Tilmashtardyng oiyndaghy barlyq qazaqshylyq, «elshildik» sol kýidi kórgende ghana shyqqan siyaqtanyp edi. «Myna mal rәsua boldy-au» degen bolyp, ózgege batpasa da, saudagerlerdi jaghalap kelip, birdeme aityp edi, biraq eshkim de ol sózderin elegen joq». Tilmashtardyng adamdyqtan shyghyp, ózderi de malgha ainala bastaghan mәkýriktigi osy arada taghy bir kórinis beredi. Búlar anau maydan dalasynda mal emes, ondaghan, jýzdegen adamdar, eng aldymen ózining qandas tuys, bauyrlary oqqa úshyp qyrylyp jatqanyghyn sezinbeydi, oghan basy auyryp, jany ashymaydy. Tek qana bosqa soyylyp rәsua bolghan maldy kórgende ishterin tyrnap ótkendey. Óitkeni búlardyng bar bolmysy, oi-sanasy malgha, mal jinaugha, dýniye-boqqa týbegeyli birjola, ýmitsiz beyimdelgen. Osy kýnderdegi keybir toyymsyz jemqorlardyng elge istegen zalaly estilgende, sol auru anau patshalyq biylik baulyghan tilmashtardyng úrpaqtarynan-úrpaghyna júqqan indet bolyp ketpedi me degen kýdik te keledi oigha.

Barlyq әskerdi, oghan qosa manaydaghy qalalardyng beybit krestiyan-sharularyn týgel qolastyna jinap әkelip qarulandyrghan, sonyng ishinde pulemetke deyin qúrghyzyp, saqaday say túrghan jәrmenke qazaqtardyng dýrkin-dýrkin shabuylyna aldyrmaydy. Tek qolynda azdaghan qarulary bar Ybyray tobynyng jigitteri soldattardyng birnesheuin atyp jyghyp otyrdy. Týnge deyin úlasqan shabuyldan eki jaq ta qaljyrap, týn aughan song jәrmenkedegiler qotaryla kóshken. Úlyqtar qashyp bara jatyp, ózderimen birge jәrmenkede qamalyp jatqan tútqyndardy ala ketedi. Alayda olardyng barlyghyn jol boyy atyp óltirip ketken eken. "Ár jerge әrqaysysy shashylyp, әr kýide jyghylghan eken. Keybireulerining aralary tórt-bes qadam. Bir arada eku-ýsheuden jatqany da bar. On-on bes qadamday jerde jatqandar da kórinedi. Kiyimderi men qarayghan taqyr bastaryna qaraghanda, bәri de qazaqqa úqsaydy. Shynynda tegis qazaq eken. Osylardyng ishinde shalqasynan týsip, betin búryp qúbylagha berip, ólip jatqan Serikbay kórindi. Búnyng auzy qisayyp ashylghan. Oq shekesinen tiyipti. Úzyndau bolyp ósken, qayratty shashyn ong jaq samayynyng túsynda ýrpiytip, kýidirip ketipti. Tengedey jerde qara kýreng qan úiysyp, tegistelip túrghan jara bar – oqtyng orny. Sol jaranyng ainalasyndaghy shashtary tegis tikireyip, jan-jaqqa bytyray qashqanday bolyp, shashylyp, ýrpiyip túr.

Jýzinde qoryqqan, ýrikkenning belgisi joq. Eki qasynyng arasynda jogharydan tómen qaray úp-úzyn bolyp sozylghan jinishke әjim bar. Qabaqtary týiilinki. Barlyq bet ajarynda suyqtyq, bekingendik kórinedi. Sonymen birge aqtyghyna, jazyqsyzdyghyna sengen salqyn sabyr, keng senim, tazalyq ajary bar. Bireu ýstine bir súr shapandy aiqara jauyp ketipti. Raqymmen iyip, jany ashyghan qoldyng istegen isi siyaqty».

«Qily zaman» avtorynyng ashyq maydanda, teng jaghdayda emes, qoly baylauly qayrany joq tútqyndy sotsyz, ýkimsiz atqan qanisher jauyzdardyng oghynan qaza tapqan Serikbaydyng ólimin bayandauynda tereng mәn bar. Onyng bet ajarynda suyqtyq, bekingendik, aqtyghyna, jazyqsyzdyghyna sengen salqyn sabyr, keng senim, tazalyq ajarynyng belgisi 1916 jylghy últ-azattyq kóterilisinde sheyit bolghan barlyq qúrbandardyng eshqanday jazyghy joqtyghyn, olardyng ólimining ózi taza, búl qaterli de qasiyetti iske әrbir jan sanaly senimmen barghandyghyn bildiredi. Jәmenke qariya, Úzaq batyr, Serikbay, Túrlyghoja jәne ózge jekelegen túlgha qúrbandar, sol bir dýrbeleng shaqta elding ar-namysy, azattyghy men tәuelsizdigi ýshin bastaryn tikken barsha azamattardyng simvoly. Barlyghy da úly niyettin, elding úranynyng qúrbany. óz kónilderinde «sheyitpiz, aqpyz, el tilegining jolyna shalynghan «erkek toqtymyz» dep ómirleri qiylghan jandar. Oi, jýrek batyrlary, tegis namys qúly edi.

Múhtar Omarhanúly Áuezovtyng «Qily zaman» povesindegi el ýshin kýresken keyipkerleri – últ azattyghy jolyndaghy barlyq qúrbandargha qoyylghan mәngilik eskertkish, úrpaqtardan-úrpaqtargha amanat retinde jetkizilip otyratyn  aqiqat ýni.

Atylghan adamdardyng arasynda ereuilge qatysy joq bir de bir jannyng bolmauy - býkil eldin, halyqtyng bir ghana iske júmylyp, bir múrat jolynda anttasqandyghyn mәlimdeydi. Olay bolsa, kez-kelgen qiyndyq tughanda, úly qazaq halqynyng bir júdyryqtay júmylyp, bir tilek, bir maqsat jolynda bas biriktirip, qanday qaterden bolsa da úly abyroy, parasattylyqpen ótuge dayyndyghyn kóremiz. Múnday últtyn, halyqtyng tamyry tereng әri myqty, ótkeni namysqa, erlikke toly ónege, bolashaghy jarqyn boluy kәmil!

Múhtar Kәribay, QR Syrtqy ister ministrligining qyzmetkeri

Abai.kz