Býgingi kýni halyqaralyq ekspertterding payymdauy boyynsha, bizding elimiz tiyisti reformalardy belsendi jәne sәtti  jýzege asyrushy memleketterding qataryna jatady. Osy orayda, Qazaqstannyng barlyq sala boyynsha damu dengeyining kórsetkishi  óz elimizding salalyq mamandarynyng jәne strategiyalyq ortalyqtardyng taldauy  boyynsha emes, Dýniyejýzilik  Bankting «Doing Business» reytingining qorytyndysy negizinde baghalanatynyn kóp adamdar bile bermeydi.

Atap aitsaq, 2015 jyldyng qorytyndysy boyynsha Qazaqstan Respublikasy atalmysh reytingte 11 indikator  boyynsha 53 orynnan 41 oryngha kóterildi. Yaghni, dýniyejýzilik dengeydegi óz pozisiyasyn 12 punktke jaqsartty.

Búl reyting jyl sayyn әlemning 189 memleketi arasynda jýrgizilip otyrady. Osy indikatorlardyng baghalauy nәtiyjesinde әr elding halqynyng әleumettik-túrmystyq dәrejesi,  biznes pen investisiyagha qolayly klimaty, syrtqy saudany damytudaghy jetistigi, salyq tóleushiler ýshin jasap otyrghan qolayly jaghdaylary, baqylau funksiyalarynyng azdyghy jәne kedergisiz júmys isteu qaghidattary aiqyndalady. Mysaly, bizding elimiz әlemdik reyting boyynsha Italiya (45), Izraili (53), Týrkiya (55), Luksemburg (61) siyaqty memleketterden kósh boyy ozyp ketti. Al endi Euraziyalyq ekonomikalyq odaqqa mýshe elderding ishinde (Resey – 51, Belorussiya – 44, Qyrghyzstan – 67) aldynghy oryngha shyqty. Búl әriyne, Elbasymyzdyng talay jyldarghy syndarly sayasaty men eldegi túraqtylyqtyn, tatulyq pen birlikting jәne ekonomikalyq reformalardyng sәtti jýrgiziluining nәtiyjesi ekeninde dau joq. Sebebi, shiyrek  ghasyrgha da jetpeytin merzimning ishinde birneshe myng jyldyq tarihy bar jәne memlekettiligi  bayaghyda qalyptasqan aldynghy qatarly Europa elderining aldyna shyghudyng ózi ýlken jetistik ekeni sózsiz. Endi sózimiz týsinikti bolu ýshin, әr elding әlemdik dengeydegi reytingin anyqtau barysynda qanday indikatorlar esepke alynady, qanday kriyteriylerdi jýzege asyru kerek, soghan toqtalayyq.    

Mysaly, 2010 jyldyng 31 jeltoqsanynda Qazaqstan Respublikasy Premier-Ministrinin  «Dýniyejýzilik Bankting «Doing Business» reytingining indikatorlaryn memlekettik organdargha bekitip beru turaly» №164-ó ókimi shyqty. Onda «kәsiporyndar ashu», «menshikti tirkeu», «qúrylysqa rúqsat alu», «tólem qabiletsizdigin sheshu», «kredit alu», «investorlardy qorghau», «halyqaralyq sauda», «salyq salu», «kelisimsharttardy oryndau», «elektrmen jabdyqtau jýiesine qosylu», «qyzmetkerding qúqyqtaryn qorghau» siyaqty negizgi indikatorlar sala-sala boyynsha әrbir ministrlikterding qúzyryna bekitilip berildi. Osy indikatorlardyn  ishinde ýsheui Qarjy ministrligi memlekettik kiris komiytetining oryndau qúzyryna jatady. Ol – «Salyq salu», «Halyqaralyq sauda» jәne «Tólem qabiletsizdigin sheshu» indikatorlary. Osy orayda, halyqaralyq  standart talaptary negizinde memlekettik kiris organdary tarapynan qanday júmystar atqarylyp jatyr, qanday zamanauy ózgerister bar, sony saralap kóreyik.

 «Salyq salu» indikatory  negizinen tólemder sany, jalpy salyqtyq stavka (tabystyq payyzy) jәne óz mindettemelerin oryndau ýshin salyq tóqleushilerge qajetti uaqyttan  qúralady. Bizding elimiz 2015 jyly atalmysh indikator boyynsha 17 oryndy iyelendi. Búl óte jaqsy kórsetkish bolyp esepteledi. Al endi qazirgi uaqytta osy indikator talaptary boyynsha salyq tóleushiler ýshin taghy da qosymsha mýmkindikter jasalyp, tiyisti jenildikter jýzege asyryla bastady. Salyq kodeksine kóptegen ózgerister engizilip, salyq tóleushiler men biznes ókilderining júmysynyng jenildeuine ong serpin berdi. Naqty aitqanda, salyq tóleushilerge óz erkimen esep- fakturalarynan elektrondy týrde kóshirmesin alugha mýmkindik berildi. Jeke kәsipkerler ýshin tirkeudegi esepten shyghu ýshin әkeletin qújattardyng sany 7-den 4-ke deyin qysqardy. Atap aitsaq, endi mórdi joyghandyghy jónindegi, gazette jariyalanghandyghyn dәleldeytin qújattar jәne jeke kәsipker retinde tirkelgendigi jónindegi anyqtama qajet emes. Búghan qosa, jekelegen kategoriyadaghy kәsipkerlerdi kameraldyq baqylausyz  taratu  prosedurasy jenildendirildi. Búnday onaylatylghan tәrtippen bir Almaty qalasy boyynsha ghana 8 myngha juyq jeke kәsipkerler taratyldy. Jekelegen aryzdar men salyqtyq esep beruding formalaryn Halyqqa qyzmet etu ortalyqtaryna beru mәseleleri de qarastyrylyp otyr. Qazirgi uaqytta memlekettik qyzmet kórsetuding 33 týrining 25-i Halyqqa qyzmet kórsetu ortalyqtaryna berildi.

Qazirgi uaqytta jahandanu ýrdisi algha damyghan sayyn, jana talaptar jiyntyghy da kóbeye týsude. Olardyng negizgisi - ozyq tehnologiyalar men avtomattandyru prosesterin engizu jәne rúqsat qújattary men baqylau funksiyalaryn azaytu arqyly biznes ókilderine qolayly jaghdaylar jasau bolyp tabylady. Yaghni, avtomatty jýielerdi jýzege engizu arqyly әkimshilik kedergilerdi joigha, qyzmet kórsetu ókilderimen tikeley baylanysqa shyqpay-aq, eseptik qújattardy tapsyrugha qol jetkiziledi. Bir sózben aitqanda, barlyq prosesterdi aqparatty tehnologiyalardyng jetistigimen jýzege asyrugha bolady. Búl orayda memlekettik kiris organdary salasynda memlekettik qyzmet kórsetu salasy boyynsha atqarylatyn qyzmetterding sapasyn jaqsartu maqsatynda halyqqa qyzmet etu ortalyqtarynda kezekti elektrondyq basqaru jýiesi ornatylghan. Qazirgi uaqytta memlekettik qyzmet kórsetuding 52 týrining 32-si, yaghny 62 payyzy avtomattandyrylghan jýiege kóshirildi. Sonymen qatar importtalghan tauarlar boyynsha salyqtyq esep tapsyrudy elektrondy týrde beruge mýmkindik tudy. Búl degeniniz eksporttyng ketkenin dәleldeytin jәne debettik qosymsha qún salyghyn qaytarugha ketetin uaqytty әldeqayda qysqartady. Jәne de qosymsha qún salyghy boyynsha esepke qoy uaqytyn 10 júmys kýninen 5-ke deyin azaytugha qol jetkizildi. Advokattardy, jeke notariustar men sot oryndaushylaryn jәne mediatorlardy elektrondy týrde tirkeu qolgha alyndy. Ásirese, qosymsha qún salyghyn qaytaru mәselesin onaylatu, budjettik klassifikasiya kodynyng sanyn 280-nen 119-gha deyin qysqartu  júmystarynyng jýzege asyryluyn ýlken jetistik dep aitugha bolady. Osynday  qaghazbastylyq pen baqylaudy azaytu proseduralary әrtýrli әkimshilik kedergilerge jol bermey, burokrattyq әreketterge tosqauyl qougha mýmkindik berdi.

Býgingi kýni Qazaqstan Respublikasynyng әlemdik arenadaghy reytingin kóteru maqsatynda bolashaqta  atqarylatyn júmystar tizbegi san aluan. Búl orayda Elbasymyz ózining bes institusionaldy reformasyn jýzege asyru maqsatynda «100 naqty qadammen» belgilengen Últ josparyn bekitti. Onda salyq jәne keden salasynyng aldyna auqymdy  9 mindetter qoyyldy. Mysaly, qoghamdyq úiymdardyng balansyndaghy qozghaltqysh kólemi 3000 kub santiymetrge deyingi bir kólikke  jәne bir avtobusqa kóliktik salyq boyynsha jenildik beru, tauardy importtaghan kezde qosymsha qún salyghyn shartty týrde salu mólsherin 2022 jylgha deyin sozu, jeke kәsipker retinde tirkelgen kezde alynatyn tólemdi alyp tastau, salyq tóleu merzimin toqsandyq esepten jartyjyldyqqa auystyru, kәsipkerlikti teksergen kezde tәuekel beyimin basshylyqqa alu, ekinshi dәrejedegi bankterding ipoteka jәne túrghyn ýy qaryzdary boyynsha ýstimizdegi jyldyng 1 shildesine deyin qaryzy bar azamattardy keshirgen jaghdayda jeke tabys salyghynan bosatu siyaqty sharalar salyq tóleushiler men biznes ókilderi ýshin jasalghan ýlken jenildik. Ásirese, qazirgidey tenge devalivasiyagha úshyrap, әlemdik daghdarys salqyny  qatty sezilip túrghan uaqytta  barsha halyq ýshin óte tiyimdi jaghday ekeni sózsiz.

Al endi 2018 jyldyng 1 qantarynan bastap  býkil bazarlardy býgingi kýn talabyna say sauda ortalyqtary men sauda ýileri ýlgisindegi formatqa kóshiru júmystary qyzu qolgha alynyp jatyr. Jәne de onlayn rejiyminde aqparattar beretin baqylau-kassalyq mashinalarynyng engizilui de jana talapqa say jahandyq shara. Búghan qosa, Ontýstik astanamyz boyynsha eski bazarlardyng ornyna salynyp jatqan jana sauda oryndarynyng kóbeye týsui de zamanauy ýlgidegi ghimarattar bolyp tabylady.  Endi baqylausyz jәne salyqtan jaltaru jolymen «jabayy» sauda jasau mehanizmine tolyqtay toqtau qoyylady. Búnday sharalar memlekettik budjetting kiris bóligine týsetin qarajattyng molangyna jәne sauda-sattyq operasiyalarynyng bәri ashyq ta aiqyn jýrgiziluine yqpal etedi.

Mine, jogharyda  jýzege asyrylyp jatqan sharalar jiyntyghy bizding elimizde biznes ókilderi men salyq tóleushilerge jasalyp jatqan  jaghdaylardyng joghary standartyn kórsetetini sózsiz. Búl maqalada biz elimizde «Salyq salu» indikatory boyynsha  jasalyp jatqan júmystargha ghana qysqasha toqtaldyq. Aldaghy uaqytta «Halyqaralyq sauda» jәne «Tólem qabiletsizdigin sheshu» indikatrolaryna da jeke toqtalamyz. Osylaysha, Dýniyejýzilik Banktin  «Doing Business» reytinginde kórsetilgen indikatorlar talaptaryna negizdelgen  mehanizmder óz qyzmetin dúrys atqarghan jaghdayda, әlemdegi damyghan 30 memleketting qataryna kiru strategiyasy merziminen búryn jýzege asatynyna kýmәn joq.

Beken Núrahmetov, 

Almaty qalalyq memlekettik kirister departamenti týsindiru júmystary basqarmasynyng bólim basshysy.

Abai.kz