Tól әdebiyetimizde «býgingi kýnning taqyryby» turaly әngime jii qozghalady.

Ne nәrse tapshy bolsa, sony kóbirek sóz etetin ejelgi әdetimiz.

Keshegi kenes dәuirinde basylghan kitaptardyng annotasiyalarynda: «Avtor óz zamandastarynyng beynesin, olardyng tynys-tirshiligin tәp-tәuir ashqan» degen tәrizdi bir-birine egiz qozyday úqsas pikirler jii kezdesetin.

Al qazirgi kitaptardyn...

Keybiri tipti annotasiyasyz da shygha beretin boldy.

Kim bilsin, birinshi kezekte qolyna týsken qoljazbanyng qarajatynan aiyrylyp qalmaudy oilaytyn baspagerler qauymy onday-onday úsaq-týiekke mәn de bermeytin shyghar.

Bәlkim, jalghan aityp, oqyrmandy aldaghysy kelmeytin bolar.

Ol kitapta tipti, ne turaly jazylghanyn bilmeui de ghajap emes...

Qysqasy, biraz uaqyttan beri biz «mine, mynau naghyz býgingi kýnning әdebiyeti» degendey әngimeni estimey kele jatqanymyz anyq. Bir qyzyghy, jazushy Ýmit Tәjikenovanyng әngimelerin qolgha alghan kezde dәl osy «býgingi kýnnin» ýstinen týskendey әserde qalatynynyzgha kýmәn joq.  Áriyne... Kezdeysoq. Bayqamay. Kýtpegen jerden sekildi bolyp kórinui әbden mýmkin.

Kóz aldynyzgha elestetip qaranyzshy: әdebiyet atty alyp kenistikting әli iygerile qoymaghan bir tyng aimaghynda bir top oqyrman tandayy keuip,  qatalap shóldep keledi. Aynala – qúm. Shól. Qu mediyen. Kenet olar bir oimaqtay ghana oaziske kezigedi. Alaqanday túma-búlaqtyng jaghasy jap-jasyl bau-baqsha...

Olar shólin qandyryp, jan shaqyryp alghan son, jan-jaghyna kóz salady. Búdan ary qaray jýre bersek, jýre bersek jәne osynday túma-búlaqtargha kezigemiz be, әlde, taghy da kónimiz keuip, shaqshighan shólding tútqynyna ainalamyz ba dep uayymdaydy...

Óz basym, Ýmit apaydyng әngimelerin tap osynday móldir búlaqqa úqsatamyn. Jyl ótken sayyn olardyng qatary kóbeyip, jana kózderi ashylyp, ainala-tóniregi qúlpyryp bara jatqanday bolyp kórinedi.

Desek te, әlgi «býgingi kýn» jayly әngimemizge qaytyp oralayyq. Keshegi qogham kenetten kemeldengen sosialistik jýieden bas tartyp, kapitalistik qogham qúrugha kiriskende bizge әueli kóp nәrse tansyq bolyp kórindi. Solardyng biri – naryq degen alpauyttyng alghashqy atshabarlarynday bolyp jetken kóshe jiyegindegi qaptaghan dýngirshikter edi.

Mine, osynau dýngirshikter haqynda... dәlirek aitsaq, sol dýngirshikterding ishinde túrghan jәne olargha kelip-ketip jatqan adamdardyng is-әreketi, minez-qúlqy, qily-qily taghdyry jayynda jazylghan Ýmit Tәjikenovanyng shaghyn-shaghyn әngimeleri óte tartymdy әri qyzyqty bolyp keledi. Endeshe solardyng birine toqtalyp, qal-qaderimiz jetkenshe taldau jasap kórelik.

...Týnning beyuaghy. Dýngirshiktegi satushy әielge alaqanday terezeden ajyraya qaraghan bir mas erkek: «Áyel ataulynyng bәri - qanshyq» deydi kijinip.

Nege? Sebebi, býgin keshke kóshede tanysqan eki kelinshek ony aldap ketken. Aytuyna qaraghanda, kafege kirip, ýsheui birge iship shyqqan song búl olardy taghy da bir jerge aparyp «syilamaq» bolghan. Sol ýshin dýkennen sharap, konfet satyp alugha búrylghan kezinde olar zytyp alyp joghalghan...

«Aldyrghan - albyrt». Aldanghan da sonday. «Kel, endi mynany ekeumiz isheyik» deydi ol endi dýngirshiktegi satushy әielge. Dәl osy kezde: «Kim senimen birge isheyin dep túrghan?» degen erkekting dausy estiledi ishten. Búl – ayaday dýngirshikting bir búryshynda býk týsip jatqan satushy әielding kýieui...

Endi birazdan song olar tanysyp, sharap iship, kónildenip, eski dostarday arqa-jarqa bolyp otyrady. Ekeuara otyrys әbden qyzghan kezde taghy bir shólmek alady. Búl joly әriyne, ózderi otyrghan dýngirshekten. Eng qymbatyn súraydy jәne... Satushy әiel beymezgil kelgen mas qonaqtyng osy bir myrzalyghyn paydalanyp qalghysy keledi.

Qysqasy...

«... Beymezgil qonaq osynda qona salatynday beyil bildiredi. Satushy әiel taghy da shyr-pyr bolady, biraq onyng sózin tyndaytyn kýieui me. Beytanys qonaq ekeui shymyldyqtyng ar jaghyna kartanyng valeti siyaqty aiqasyp jata ketedi.

Al әieli, terezening aldynda týn kýzetip qala beredi...

Qonaq alghashqy avtobustardyng gýrilinen oyandy. Bet-auzy isinki, ýstindegi kiyimi myj-tyj.

Ayaq-kiyimin asyghys-ýsigis kiyip, bir auyz sóz aitugha jaramay zyta jóneldi.  

Tanertengi jolaushylar topyrlap avtobus ayaldamasynda túr. Bir tal, eki tal «Magna», «Soveren», «Orbiyt» alyp jatqandar bar.

Kenet әielding kónilin qalyng múng basty.

«Bizding mynau dýngirshegimiz týrme ghoy, naghyz týrme» dep oilady ol.

Mynau ýlken qalanyng qyz-qyz qaynap jatqan tirshiligine biz osy kishkentay týrmening terezesinen telmire qara-a-ap otyrghannan basqa ne bilemiz.

Dәl janynan jenil mashinalar zymyrap ótip jatyr, ynyranyp avtobustar qozghalyp barady.

Kók týtin, ys, benzin iyisi.

Terezening ar jaghynda u-shu tirshilik. Beytanys, ýreyli ómir...

Jana kýnning jana tany atty, biraq onyng búrynghylardan esh ózgeshiligi joq».

Bir qaraghanda, bizge óte tanys, kýndelikti kóz aldymyzdan ótip jatqan kórinis. Kishkentay ghana oqigha. Bir demmen oqisyz. Biraq... Kónilinizdi qorghasynday auyr múng basady.

Eng qyzyghy, ózinizdi osy  әngimening bir keyipkerindey sezinesiz. Kónilinizde sonday bir ayanyshty sezim payda bolady. Tar qapasta otyrghanday kýige týsesiz. Álgi ayaldamanyng janyndaghy dýngirshekke týnde mas bolyp barghan men emes pe degendey ózinizden óziniz kýdiktene bastaysyz. Óitkeni sizding ómirinizde de sonday bir týn... dәl sonday bir sәt bolghan siyaqty. Biraq... qashan? Qay kezde?.. Álde... beymәlim keleshekte sonday bir oqigha boluy mýmkin be?.. Jo-joq. Qúday saqtasyn deysiz shoshynyp...

«Ótken ómirimning barlyq kezeninde men ruhaniyatty әrdayym birinshi oryngha qoyyp keldim», - deydi Ýmit Tәjikenova.

Oghan kýmәnsiz senesiz. Óitkeni, onyng kitaptarynan óz dausy estilip túrady.

Sonymen...

Ýmit Tәjikenova

Tiskebasar

Dýngirshektegi týngi kezek.

Kenet qaranghy kóshening quysynan bir erkek shygha kelip, terezeden 100 tengelik úsyndy.

- Sharap beriniz, - dedi qysqa ghana ýn qatyp.

Men onyng qanday sharap súrap túrghanyn birden týsine qoydym. Sóitip, «Talas» sharabyn úsynyp, 60 tenge qaytaru ýshin qaltamdaghy tengelerdi sanay bastadym.

- Ár týrli konserviler bar, tiskebasargha bireuin alsanyzshy, - dep qoyamyn.

Ol biraz oilanyp túrdy da, myrs etip kýlip:

- Jaraydy. Taghy da bir «Talas» bere salynyz, - dedi.

 

Saudalasu

Avtomobili bólshekterin satatyn bazarda bir jas jigit satushydan radiatordyng qaqpaghy qansha túratynyn súrady.

- 250 tenge, - dedi satushy.

- Sen ne, býtin tósekten basynmen qúlaghansyng ba? – dep yza boldy әlgi jigit. – Ana jerde 150 tenge súrap túr ghoy. Estiysing be... súrap túr deyim...

- A-a, mýmkin, bir aqymaq ala salatyn shyghar dep aitqanym ghoy, - deydi satushy qarq-qarq kýlip. Al jigit bolsa, aqyryn ghana miyghynan jymidy.

 

Tapsyrys

Jas jigitter shashlyq pen salatqa tapsyrys berdi. "Monshagha әkelip berinizder" deydi...

- Eki saghattan keyin bәri dayyn bolsyn, - dep nyghyzdady taghy da.

Ámәnda kónildi jýretin jýrgizushi jigit aitqan uaqytynda olardyng tapsyrysyn alyp keldi.

Shaghyn ghana jekemenshik monshanyng tabaldyryghynda aq jaymagha oranghan jigitterding biri ony kýtip túrghan bolatyn.

Jýrgizushi mashinanyng esigin aiqara ashyp, qúddy amerikandyq filimdegidey:

- Pissagha tapsyrys berip pe edinizder? – dep qaljyndady aqsiya kýlip.

- Qaydaghy pissa?! Sen nemene... – dedi әlgi jigitting kózi atyzday bolyp.

- Shashlyqty aitam da!

- E-e... Shashlyqqa tapsyrys bergenbiz, - dedi onyng kónili әp-sәtte ornyna týsip.

 

Jón biletin jigit

Jyldamdyqty asyrghan jýrgizushini jol polisiyasy qyzmetkeri toqtatty.

«500 tenge bersem de bolar edi, biraq, qas qylghanday qaltamda tútas 1000 tengelik bolyp túrghanyn qarashy,» - dep ókindi jýrgizushi ishinen.

Biraq, amal qansha, qaqyrynyp-jótkirinip, kinәli pishinde qújattarynyng ishine myng tengelikti salyp úsyndy.

Jol polisiyasy qyzmetkeri  -  qushykesh orys jigiti qújattardy qarap, aqshany aldy da, óz qaltasynan 500 tengelik shygharyp berdi.

- Ou, bauyrym-au, -dedi tang qalghan jýrgizushi, - sender de artyghyn qaytaratyn bolghansyndar ma?

- Endi qalay dep ediniz?! Sizge de, maghan da kýn kóru kerek qoy, - dep jymidy jol polisiyasy qyzmetkeri.

 

Teris joldaghy pende

Dýngirshekti bir salyq inspektory teksere kelip, ýlken aiyppúl salamyn dep qorqytyp jәne onysyn bireu diktofongha jazyp almasyn degendey kalikulyatorgha jazyp kórsetti de:

- Kórdiniz be, apay, osynsha aiyppúl tóleuiniz kerek, - dedi.    

Dýngirshektegiler әriyne, zangha sonshalyqty jetik emes. Onyng ýstine zang degeniniz de, kýn sayyn ózgerip jatqan joq pa.

Sonsong әlgi salyqshy kalikulyatordaghy sandardy tez óshirip, jana sandardy terdi de, endi mening qolyma mynansha ústatsanyzdar bәri dúrys bolady degendi anghartyp, bir kózimen tesile qarady (ekinshi kózi qyly bolghandyqtan, basqa jaqqa qarap, búrysh-búryshty tintip túrady eken.)

- Qalay? Kelisesiz be?

Áriyne, múndayda:

- IYә, - dep jauap qatugha tura keledi.

Arada birneshe jyl ótti.

Bir kýni jergilikti gazetterding birinde qylmyskerlerdi izdestirgen habarlandyru shyqty. Satushy apay әlgilerding suretine qarap otyryp, qaladaghy bir saqtandyru kompaniyasynyng bastyghymen birge qashyp jýrgen sol bayaghy salyqshy jigitti ainytpay tanydy.

Qara kózildirik taqqan qyly kóz salyqshynyng sureti tap bir qúlpytasqa japsyryp qoyghanday bolyp kórinedi eken...

 

Qoy jәne et

Jasy qyryqqa tayap qalghan, dembelshe kelgen myghym kisi. Shyqshyty shyghynqy, bet sýiekteri iri, at jaqty. Qasy qalyn. Syghyrayghan kishkentay kózin ýnemi jauyp túrady. Talpaq tanau. Múrnynyng úshy japyrylyp qalghan siyaqty.

Qoldary taramys, úzyn. Tizesine deyin jetedi. Óz boyyna shaq emes.

Qysqasyn aitqanda, qazanday basy men baqanday qoldary birden kózge úratyn ebedeysiz adam.

Ýii qalanyng shetinde.

Alghashqy jyldary kәdimgi, qarapayym ghana shaghyn ýy edi. Odan keyin  birtindep-birtindep ózgere bastady: әueli saray, sonsong birneshe bólikke bólingen as ýy qosyldy. Aynalasy temir sharbaqpen qorshaldy.

Eptep-septep óz ayaghyna túryp, dәulet jiya bastaghany bayqalyp-aq túr.

Aula ishine taghy bir shaghyn ýy salyp, qora-qopsysyna qaraytyn qyzmetshisin otyrghyzyp qoydy.

Ol kisi jalpy, mal satumen ainalysatyn-dy. Alystan kelgenderden kóterme baghamen alyp qalady da, biraz uaqyt baghyp, bordaqylap, qayta púldaydy. Obaly ne kerek, onyng baghasy Kamenkadaghy mal bazardyng baghasyna qaraghanda birshama arzandau.

Ýiine jaqyn mandaghy kóshe qiylysyna kartonnan jarnama ilip, qap-qara boyaumen ap-anyq etip «Qoy jәne et» dep jazyp qoydy.

Biraq, biraz kýnnen keyin ol jarnama joq bolyp ketti. Shamasy, jol polisiyasy aldyryp tastaghan siyaqty. Kezekti bir jiyngha qoy satyp alu ýshin kele jatyp kórdim: әlgi jarnama dәp ýiining búryshynda kózge badyrayyp, baghanada iluli túr eken.

Qatty әser etti.

Anyq ta, naqty.

Sózbúidagha salmay, turasyn aityp, aiqaylap túr.

 

Áyel tolghanysy nemese erler oiynynyng erejesi

 

Býgin óte bir auyr kýn boldy...

Shyndyghynda, әr kýnning óz qiynshylyghy bar.

Biraq býgingi kýnning auyrtpalyghy erekshe seziledi.

Seyilmeytin qalyng múng ensesin basa berdi, basa berdi.

Ol әriyne, búl múnnan araqtyng aiyqtyrmaytynyn biledi.

Sonda da bolsa kafedegi bardyng qasynda túryp úrlanyp ishedi.

50 gr. Sosyn taghy 50.

Taghy da 50.

«Orbiyt» shaynaydy.

Boyy sergip, jenildep qalghanday bolady.

Áytkenmen, qorghasynday auyr múng ýige kelgende basady kónilin. Jatyn bólmening esigin tas qyp jauyp aldy.

Kórshi bólmede kýieui teledidar qarap otyr.

Búl tez sheshinip, tósegine jatyp qaldy.

Kónilin torlaghan qalyng múndy araqpen seyilte almady. Endi tezirek úiqtap, tynyqsa eken.

Biraq úiqy da kele qoymaydy osyndayda...

Dúrystap bir demalmaghanyna kóp boldy. Kýnde-kýnde 12-14 saghat júmys isteydi janyghyp.

Kýnkóris ýshin.

Balalarynyng bireui búl tirshilikke shyday almady.

Ketip qaldy.

Búlardyng iyghyna týsken jýk búrynghydan da auyrlady.

Osy merekede ýsh kýn boyy úly ýide boldy.

Al búl júmysta.

Bayaghy tek qiyalynda ghana bolghan nәrselerding birazy oryndaldy. Bir sózben aitqanda, kóp adam qyzyghatynday-aq biyikke kóterilgen sekildi.

Biraq bir nәrse jetpeydi. Jetpeydi...

Ýzip-júlyp jazady. Mýmkindigi bolghanda, әriyne. Búl ózi, sony «júmys» deydi.

Zalda eshkim bolmay qalghan kezde ghana júmys isteuge mýmkindik tuady.

Tirshilik etking kelse, tabys tabuyng kerek.

Toqtap qalugha, qalyp qonggha, qiyaly bop ketuge bolmaydy.

Oyy san-saqqa jýgiredi.

Bireu esikting qonyrauyn basty.

Balasy eken kelgen. Birdeme dep sóilep jatyr.

Búl kórpesin býrkenip, tyghyla týsti.

Balam býgin mening iship kelgenimdi sezip qoymasyn degeni ghoy.

Kenet jatyn bólmening esigi ashyldy.

Kirpigin sәl ghana kóterip, beri kirip kele jatqan úlyn kórdi.

Úiqtap qalghanday keyip tanytty.

Úly enkeyip betinen sýidi. Onyng múnday әdeti joq edi. Ómirinde sirә, onshaqty ret qana sýigen shyghar. Úlynyng minezi túiyq.

- Mama?! – deydi súrauly jýzben ýn qatyp.

Búl ýndemeydi.

- Mam, sen auyryp qalghansyng ba, nemene?

- Joq, -deydi búl jauap qatpaugha bolmasyn sezip. –Jay... sharshadym.

Ol taghy da enkeyip anasynyng betinen sýidi.

Kórpeni tars býrkenip alghany jaqsy bopty.

Úly shyghyp ketti.

Álginde, ol ýn qatqan kezde tamaghyna keptelgen óksik endi shydatpay barady.

Janarynan jas parlap jatyr, parlap jatyr...

Televizordyng dausy qatty estilip túrghandyqtan, múnyng óksip-óksip jylaghanyn eshkim de bilgen joq.

Jylap jatyp ertengi tirshilikti oilady.

Ne isteu kerek?

Qúdayym-au, qashangha deyin shydaymyn.

Búl júmystyng sheti, shegi bola ma?

Oghan kýnde-kýnde jegile beruge kýsh-qayratym jete me? Tausylamyn ghoy bir kýni.

Júmys, júmys degennen basqa da ne bilemin men beybaq.

Osylardy asyraymyn, osylardy toyyndyramyn dep jýrip-aq jetken joqpyn ba jeter jerime.

Kóz jasy kól bop, egilip jatyr.

Erteng taghy da sol júmys, sol bayaghy tirshilik bastalady.

Býgin sonyng bәrinen týnilip, óksip-óksip jylaghanyn erteng eshkim de bayqamaydy.

Biraq, jýrek týkpirindegi sherding búrynghydan da qalynday týseri anyq.

Ol sher, әiteuir, bir kýni qozghaluy kerek qoy.

Áytpese, búlaysha ebil-sebil bop egiler me edi.

Óstip jatyp kózining qalay ilinip ketkenin de bilmeydi.  

 

Taldaghan jәne tәrjimalaghan – Núrghaly Oraz

Abai.kz