Iran (1935 jylgha deyin Parsy eli), Iran Islam Respublikasy — Aziyanyng ontýstik-batys bóliginde ornalasqan memleket. Jer kólemi 1,648 mln. km². Halqy 78 408 412 adam (2015). Halqynyng últtyq qúramy: parsylar (51%), әzirbayjandar (27%), kýrdter (5%), arabtar, týrikmender, beludjiyler, armyandar, evreyler, t.b. Qala halqy 58,3%. Astanasy — Tegeran q. (aynalasyn qosqanda 12 mln-nan astam). Odan basqa Meshhed (1,5 mln.), Isfahan (1 mln.), Tebriz (852 myn), Shiraz (800 myn) siyaqty iri qalalar bar. Resmy tili — parsy tili. Memlekettik dini — islam dinining shiit tarmaghy. Iran — diny memleket. (Uikiypediya – ashyq ensiklopediyasynan alynghan mәlimet).

Parsy (Iran) halqy óz bastauyn Qazaq dalasynyng bir púshpaghy ejelgi Manqystaulyq MAD (Ma Aday) patshalyghynan alady. Ony tipti ol qalay dep bas auyrtpay-aq «ar» degen sóz týbirinen (óz týbinen, óz atasynan) «an» degen jalghaudan da aiqyn kóruge bolady. Shyndyghynda da ejelgi tariyhqa «Parfiya»  degen atpen engen patshalyqtyng negizin Arshaq atamyz qalady. Býtkil әlemge joryq shekken Seriler (Rysarstvo) osy jerden bastau alghan. Búl patshalyq Qazar (Qas bi) tenizining jaghasynda, qazirgi Manqystau, Týrikmen, Parsy jerinde ómir sýrdi. Qazirgi Iran eli, bizshe aitqanda Parsylar sol Parfiya memleketining jalghasy. Qazirgi týrikmen jerindegi bir jazyq dala kýni býginde de Ar jazyghy dep atalady.

«Búl jayly Strabon: «Kaspiy tenizinen bastap skifterding kópshilik bóligi Day (Aday M.Q.) dep atalady. Odan ary shyghysqa qaray túratyndary massagetter men skifter deydi. Alayda, әrbir taypanyng óz ataulary bar. Olardyng ishindegi eng tanymaldary – saqtar men soghdylardan song Yaqsart jaghasynan kelgen astar, pasiaktar, toharlar men sakaravldar. Búl jaghalaudy saqtar iyelengen...» dep jazypty. Strabon osy taypalardyng grek-baktra patshalyghynyng qúlauynda sheshushi ról atqarghanyn atap kórsetedi...  «parny-day prishly s severnyh beregov Azovskogo morya, no tut je on delaet ogovorku, chto ne vse soglasny s tem, chto day esti sredy skifov, jivushih nad Meotidoy. Ot etih skifov-daev vedet svoy rod Arshak...» (34).

Antik avtorlary daylardy Gerodot jazghan massagetterge qaraytyn jerlerge ornalastyrady. Osylardyng bәri de – ne daylardyng (dahtardyn) bastapqyda massagetterding soltýstik jaghyndaghy aimaqtargha qonystanghanyn, ne daylardyng jalpy massagettik ru-taypalar konfederasiyasyna kirgendigin kórsetedi. B.z.d. 111 ghasyrdyng orta túsynda daylar Hasarly (Kaspiy) tenizining (Parfiyagha shekaralas) ont-shyghys jaghalauyndaghy aimaqtargha, yaghny býgingi Týrikpenstangha qonystanady, sýitip olar tarih sahnasynda massagetterding ornyn basady.(35) Sol uaqyttan Hasarly tenizining shyghys jaghynda kóshpeliler jalpylama týrde «daylar» dep atala bastaghan. (36)

Al Rim tarihshysy Ammian Marsellin daylardy alandardyng (songhy atauy Alash M.Q.) ata-babasy dep jazypty. Búl day – alan etnikalyq sabaqtastyghyn kórsetedi». (S.Qondybay. «Esen-Qazaq» Almaty. 2002. 287-288 better). Óte dúrys pikir. Daylar (Adaylar) Adam atanyng qarashanyraghynyng iyesi bolsa, solay bolmaghanda qalay bolushy edi.

... «Al, parsy jәne qazaq tilderinde ortaq sózder myndap sanalady. Onyng kópshiligi diny qissalar, diny aghartushylyqqa arnalghan shygharmalarda islam dinine qatysty ortaq terminder, músylman elderining ortaq ruhany qazynasy bolyp esepteledi. Mәselen: Qúday, payghambar, perishte, ruh, namaz, oraza, qúrban ait, sahaba, imam, meshit, taqua, jәnnat, ibilis, shaytan, tozaq, jyn syndy sózder músylmandardyng dýniyetanymyna, ómirlik filosofiyasyna, psihologiyalyq ahualyna әser eteri haq. ...Olardan da basqa agha, hanym, abjy (әpke, әpshe), adash (adas, attas), aghaj (aghash), aq, aqsaqal, aqsúnqar, aqsham, alton (altyn), әtabәk (atabek, 1. ata, 2. hanzadalardyng tәrbiyeshisi), ojaq (1.oshaq, pesh, 2. shanyraq, 3. pir, ústaz), әhshe (aqsha), ordu (orda), әfәndy (әpendi, myrza, kóne týrki tilinde syilaghan adamgha aitylatyn izetti sóz), olje (olja), ólәng (óleng shóp), batlaq (batpaq), ayaq, iz (iz), il (el), ilchy (elshi), tәmgha (tanba), keshlaq (qystaq), qoshun (әsker, qosyn), kәlich (qylysh), qúsh (qús), kezlik (kezdik, kishkentay pyshaq), gәlin (kelin), yurt (júrt), yorgha (jorgha), qәdәm (adym, qadam), әjәl (ajal), pәk (adal), әzanchy (azanshy), azad (әzәd), kәm (az), әza (aza), әjdәha (aydahar), bagh (baq), tәjrobe (bayym, tәjriybe), qúrbaghe (baqa), baqy (baqiy), baghshe (baqsha), әsәl (bal), qan (qan, han), hasiyet (qasiyet), bihasiyet (qasiyetsiz) t.t. bolyp kete beredi» (Islam Jemeney «Múhammed Haydar Dulat» Almaty 2007. 285 bet).

Parsy eli óz tegining Manqystaulyq  Man Adaylardan bastalatynyn jaqsy biledi. Áytpese, Tarih ghylymdarynyng doktory, Tegerandaghy Shәhid Beheshte atyndaghy uniyversiytetting professory Riza Shabany «Iran tarihy» atty kitabynyng birinshi tarauyn MAD-targha arnamaghan bolar edi.

«Irannyng batys jәne ortalyq aimaqtarynda ómir sýrgen madtar tarihy әli kýnge deyin tolyq aiqyndalmaghan. B.z.d. 11-1 myng jyldar aralyghynda Iran ontýstiginde ariy taypalary ómir sýrdi-mis.

...Ashur taypalarynyng biri b.z.d. 838 jyly Amaday men Parsuashty (parsua) basyp alghan edi. Soghan qaraghanda Amadaydyng Mad ekeni kýmәn keltirmeydi. Óitkeni ashuriyler tarihy bederlengen qúlpytastarda Mad atauy kezdesedi.

...Madtardyng alty ýlken taypasy ózara odaqtasyp, әdәuir kýsheygen song kórshi elderge qauip tóndire alatyn jaghdaygha jetti. (Ma Aday – Qara, Alty Alash, Altay aitylyp otyr. M.Q).

...MAD biyleushilerining sanyn toghyz adamgha jetkizgen. ...Sol zamandaghy ariy dәstýri boyynsha taypanyng bilgir, qúrmetti de әdiletti aqsaqaldary qoghamdyq isterding basshysy bolyp saylanghan. Diakudy saylauda da (b.e.d. 728 j.) osy prinsipter saqtaldy. (Toghyz sany Tobyshtardyng sandyq atauy. M.Q.).

...Diaku tek qana madtardyng ghana emes, manay jәne kimry taypalarynyng da basyn qosty. Kimry iran tekti taypalardyng biri edi. Olar sәkalarmen birge (saqtar) Kavkazdan ótip, ashuriyler men urartular tәrizdi ózara baqtalas eki memleketting shekarasyna jaqyn qonystanghan bolatyn.

...Madtar men parsylar arasyndaghy qarym-qatynas ortaq jaugha birigip kýresu men ózara mýddelestik negizinde qalyptasyp, kóp uaqyttargha deyin saqtalyp keldi. Sondyqtan grek tarihshylary olardy bir tekten shyqqan dep sanap, ózderi men irandyqtar arasyndaghy soghysty «mad shayqastary» dep atap ketti. ...Mad memleketi kýsheyip, tarih sahnasynda úly ariy memleketi payda boldy. ...Biylikting eshqanday qan tókpey-aq oryn auystyruy mad pen parstyng bir-birine sonshalyqty jaqyn ekenin kórsetedi.

...Taghy bir qyzyqty jәit – diny rәsimderding oryndaushysy da, baqylaushysy da, madtardyng «múgh» dep atalatyn dny basshylary jәne parsylardyng diny qyzmetkerleri tarapynan jýrgiziletin edi. Búl da madtar men parstardyng bir kezderi Irane-Viyje taypalarynan bólinip shyqqandyghyn kórsetedi. Onyng belgisi eki taypa ejelgi diny salttardy ortaqtasa oryndap kele jatqany jәne parsy taypasynyng diny rәsimderin mad taypasynyng diny jetekshileri oryndaytyndyghy bolyp tabylady.

 ...Hovehshәtre dәuirindegi keng baytaq mad patshalyghy әlemdik dengeydegi iri patshalyq boldy. Qandas eki taypanyng (mad-pars) mәdeny múrasy ýzilmey, parsy halqynyng dәstýrinde óz jalghasyn tapty.

...Ahemenidter memleket basqaru isterin madtardan ýirendi. Saraylarynyng sәninde de mad biyligining songhy kezenining belgileri bayqalatyn. ...Atalmysh jenildikter ishinde jyl sayyn bir MAD kiyimin (Madtardyng úzyn, jeni keng shapanyn kii parsy aqsýiekter arasynda dәstýrge ainalghan edi, jәne búl kiyim patshanyng eng jaqsy shapandarynyng biri bolyp esepteletin – aud.) syilau jәne parsylardyng saltynda eng baghaly syilyqtardy tartu etu (6-35 better).

Týsinikteme: MAD patshalyghynyng atauy qysqartylghan sóz. Negizgi atauy Man Aday. Ejelgi tarihy shejirelerding bәrinde de MAD, Maday, Matay, Maaday-Qara dep hattalghan. Eske ústayyq, sol MAD patshalyghynyng ornynda, yaghny sol Mandardyng qysqy túraghy Manqystauda, sol Adtardyng (Adaylardyn) tikeley úrpaqtary Aday degen atpen kýni býginde de osy jerde otyr.

Al, Man men Adaydyng qaysysy atasy, qaysysy balasy (úrpaghy) deytin bolsaq, búl jerde Man - Aday atanyng balasy delinip túr. Biz múny Aday (1-6-1-11) jәne Man (15-1-16) degen sandyq jýieden aiqyn kóre alamyz. 

...MAD biyleushilerining sanyn toghyz adamgha jetkizgen. (Shynghyshannyng «toghyz órligi» osynyng jalghasy).

...jyl sayyn bir MAD kiyimin (Madtardyng úzyn, jeni keng shapanyn kii parsy aqsýiekter arasynda dәstýrge ainalghan edi, jәne búl kiyim patshanyng eng jaqsy shapandarynyng biri bolyp esepteletin) syigha tartady. (Ata men Aghagha shapan jabu Manqystaulyq Qaz Adaylardyng dәstýrinde sol kýiinde saqtalghan).

...Mad memleketi kýsheyip, tarih sahnasynda úly ariy memleketi payda boldy. (Riza Shabany «Iran tarihy» Almaty-2002. 6-16 better).

Qazaqtyng ýsh,  Adaydyng segiz arysy,  Arab (Tәzikeler), Parsylar t.t., yaghny atauynyn  týbirinde Ar degen sóz bar elder men úlystardyng shyghu tegi osy. Bәri de Ma Aday patshalyghynan bastau alady.

Myna kórshi orys halqynyng analaryn Mad (Mat) dep ataytyndarynyng syry osy. Demek, ejelgi orystar shyqqan tegin jaqsy bilgen.

Arabtarda biledi. Áytpese olar әlemge әigili  qalalarynyng atyn Meke (Man әke) men Madina dep atamaghan bolar edi.

Riza Shabaniyding jogharyda kórsetilgen «Iran tarihy» atty enbegining taghy bir jerinde Balyqshy Býie әuletteri  932-1055 jyldar aralyghynda Parsy (Iran) elinde patshalyq qúrdy delinedi:

Olar keyinnen óz biylikterin ornatyp, әmirlikting negizin qalady. Býie әuletinde patshalyq etken biyleushiler tómendegiler:

         1.  Ály (Imad-әd Doule). Mәrdavij qoldauymen Ájәm Iraktyng bir bóligine әmirin jýrgizdi. Artynsha, búl iske ókingen Mәrdavij tez arada bauyry Voshmgirdi jasaqtap, soghysugha jóneltti. Ály Áhvaz qalasyna qashyp ketti de, Voshmgir Isfahandy basyp aldy. Aragha uaqyt salyp Ály Mәrdavijben tatulasyp, bitimge kelip, 950 jyly Shirazda dýnie saldy. Áliyden úrpaq qalmaghandyqtan, Hasan Rokn-әd Doulening úly Pәna Hosrou (Ázd-әd Doule) taqqa otyrdy.

        2.  Rokn-Ad Doule Hasan. Býie әuletterining ishinde bedeli jaghynan ekinshi orynda

túrdy. 948 jylgha deyin ómir sýrgen. Ómirining sonynda Isfahanda úly Ázd-Ad Douleni ózi múrager etip jariyalady. Keyingi úly Áliyge (Fahr Ad Doule) Hamadan, Kazviyn, Rey qalalaryn tapsyryp, ýshinshi úly Mýiid Ád Douleni Isfahangha әkim etip taghayyndady.

        3. Ahmet (Mýәz Ád Doule). 946 jyly Áhvaz qalasynda túrghan ol Halifa Mústakfiy-Bellanyng sarayy daghdarysqa úshyraghanynan habardar bolghan son, sol jyldyng tamyz aiynda Baghdadqa kelip, óz qosynymen halifanyng qyzmetinde bolatynyn aitty. Halifa oghan qúrmet kórsetip, shapan jauyp, «Mýәz Ád Doule» degen at berdi. Al onyng bauyry Áliydi «Imad Ád Doule» dep atady. Hasangha «Rokn Ád Doule» laqabyn berip, halifa jarlyghyn, jalauyn, sonday-aq, syy shapanyn tapsyrdy. Sodan keyin býlinshilikten tuyndaghan ýrey basylyp, júrtshylyq tynysh tapty. Mýәz Ad Doule Patshalyq isterdi qolgha aldy. Al halifa búiryq beru, tu men shapandy jiberu, jarghy men hattargha jauap beruden artyq jauapkershilikke ie bola almady. Osylaysha, Abbasy halifalary sayasy biylikten maqrúm qala berdi. Olar tek qana diny biylikti qanaghat tútugha mәjbýr boldy. Keyingi Iran patshalyghynyng biyleushileri de biylikti resmy bekitu ýshin halifanyng qúptauyna múqtaj boldy. Mýәz Ád Doule Abbasy halifatyn joyyp, ornyna shiiyterdi saylaudy maqsat etti. Búl niyetin keybir jaqyn syrlastary bayqap qalyp, onyng josparyna qarsy kózqaras bildirdi.

967 jyly Ahmet qaytys boldy. Hasan Rokn Ád Doulening óliminen keyi Býie әuletterining ólkesi bylaysha: Hasannyng úly Ázd Ád Doule, Ahmet Mýәz Ád Doulening úly Ázd Ád Doule Bahtiyar, Rokn Ád Doulening úly Mýәy Ád Doule arasynda bólindi. Olar biylegen aimaqtar Fars deylәmderi, Irak, Huzestan, Kerman deylәmderi, Rey, Hamadan, Isfahan deylәmderi dep ataldy.

Búl ýsheuining arasynda asa jaqsy baylanys bolmady, degenmen olar birshama uaqyt Irannyng ortalyq jәne batys aimaqtaryna biylik jýrgizdi» (136-137 better).

Biz búl derekterden Balyqshylardyng H-H1 ghasyrlarda  jýz jyldan asa uaqyt boyy Iran elining biyliginde bolghanyn kóremiz. Al, biyleushining qasynda Aday ruynyng basym kópshiligining birge jýretindigi daugha jatpaydy. Ol zamandarda tughan-tumalasy, ózining tól júrty az adamdar biylikke jete almaghan. Osy balyqshylardyng tegining Qazaq, onyng ishinde Aday Ata úrpaqtary ekendigin myna bir auyz sózding ózi-aq «halifa jarlyghyn, jalauyn, sonday-aq, syy shapanyn tapsyrdy», «tu men shapandy jiberdi» degeni tolyqtay aighaq bola alady. Sebebi, býkil jer sharynda Qazaqtan basqa el bir-birine shapan jappaydy.

Balyqshy – birikken sóz.  Al (sóz týbiri), bal, yq, lyq, balyq degen sózder  men «shy» jalghaulyghynan túrady.

Al – Alta, Alty, Altau, alty auyl, alty  Alash (aldynghy alty el: 1 buyn Qúdayke, Kelimberdi. 2 buyn Tәzike. 3 buyn Qosay. 4 buyn Qúnanorys. 5 buyn Aqpan. Altynshy buyn Balyqshy. Alashqa jatqan alty elimiz osy), Alshyn (Kishi jýz rularynyng týp atasy), Alghy, Aldynghy, Alghashqy (eng birinshi degen maghyna beredi), Alghy – Adaydyng ejelgi úrany, Alash (býkil qazaqtyng úrany), Alman (Almaniya, býgingi Germaniya elin shetel qazaqtary kýni býginde de osylay ataydy. Búl sózding negizgi maghynasy Alash Mannyng úrpaghy), Altay tauy men ólkesi, Alatau, Alyp (Alpi) (jalpylama atau, Aldynghy elding jәne eng alghashqy jylqy malyn qolgha ýiretip, at qylyp mingen úly elding atyna qoyylghan) ary qaray alys, alghys, alyp, alu, almau t.t. bolyp kete beredi.

«Iran jerine adam balasy tym erte zamannan beri qonystanghan. B.z.b. 3-mynjyldyqta qazirgi Irannyng ontýstik-batysynda alghashqy memleketter qúryla bastady. B.z.b. 2-mynjyldyqta búl aimaqqa Ortalyq Aziyadan ariy taypalary (Arystar M.Q.)  kelip qonystandy» («Iran Islam Respublikasy» http://1referat.kz/geografiya-ekonomikalyk-geografiya-geologiya-geodeziya/iran-islam  respublikasy.html).

Al, ariylerding óz bastauyn Manghystaulyq MAD patshalyghynan alatyndyghy ejelgi shejirelerding bәrinde de aitylady. Qazaqtyng Ýsh arysy (Agharys, Janarys, Begharys), Adaydyng segiz arys (Tәzike, Qosay, Qúnanorys, Aqpan, Balyqshy, Búzau, Tobysh, Múnal) dep atalatynynyng syry osy.

Syr ónirindegi Arys ózeni osy aitqanymyzdyng toponomikalyq aighaqtamasy bolyp tabylady.

 «Iran – әlemdegi eng ejelgi memleketterding biri» («Strany mira, Politicheskiy spravochniyk» Moskva-1986g). Qazirgi jazba tarihtyng bәrinde de Iran (Parsy) memleketining qúrylghany 5 000 jyldan әri de delinedi. Al, olar óz tegin Manghystaulyq MAD (Man Aday)  patshalyghynan alamyz dep otyr.

Astanasy Tegeran (Tekeran). Albaniya astanasy da ejelde Tekeran dep atalghan. Batys Qazaqstandaghy býgingi Oral qalasynyng ejelgi atauy da Teke. Tragediya sózi grek tilinde «tekeler әni» dep audarylady. Demek, bәrining shyghu tegi bir qaynardan. Bәri-bәri bastauyn qazaq dalasy men onyng shejiresinen alady. Manghystauda Teke ruy-Bәibishe-Shylym-Aytumys-Búzau-Kelimberdi-Aday bolyp taratylady. Demek, Arshaktyng ruyn Teke dep batyl aituymyzgha tolyq negiz bar. Sebebi, memleketting negizin qalaghan ejelgi rular, astanasyna óz atalarynyng esimderin qoyghan. Mysaly, Shynghys qaghan qúrghan Qazaq qaghanatynyng astanasynyng Qaraqúrym atanatyn sebebi, Qara da, Qúrym da sol Shynghyshannyng (Múnaldyn) arghy atalary bolatyn. Tekening tolyq maghynasy, naghyz әke degen maghyna beredi. «T» dybysy, sózding qay jerinde qoldanylsa da, toldy-tolysty, kemeline keldi, al «eke» Atam qazaqtyng «әke» degen sózi. Arabiyadaghy Meke qalasynyng atauy da osy – Man әke. Manghystaulyqtardyng kýni býginde de Túrjangha – Túreke, Núrjangha – Núreke, Múqangha – Mәke,  Naghymadinge - Nәke, Serjangha - Sәke, Berikke - Beke t.t. dep sóileytinderimizding syry osy.

Iran elindegi Qazaqqa qatysty atau jalghyz Tekeran emes. Ol elde tómendegidey jer-su, tau, eldi meken ataulary kýni býginde de saqtalghan: Qaz erin (Kazerun), Man (Mand), Tenge (Tenge), Jem (Djem), Aday qala (Taybad), Qoja Qala (Hadjy abad), Núr qala  (Núrabad),  Aqtau (Aktau), Qyzyl ózen, Ály qala (Aly abad), Sary, Qúm, Júpar (Jupar), Qarashay (Karachay), Qimaq tau, Tәjen, Semey (Semnan) t.t. bolyp kete beredi.

Ejelgi irandyqtar ózderin, soghan sәikes býkil әlem tarihshylary irandyqtardy Arystar (ariyes) dep ataghan. Olardyng Parsy atalyp, sóz týbirinde «Ar» degen úghymdy ústap jýrgenderining syry da osy.

Tarih taghlymy: Eske ústayyq! Sóz týbiri (óz týbi, ózining atasy) eshqashan janylysyp kórgen emes. Janylysatyn tek qana adamdardyng sanasy, yaghny aqyly men bilimderining dengeyi ghana.

«Iran sózining etimologiyasy bastauyn «Avestadan» alatyn «arys» degen úghymnan, yaghny «Arystar elinen» alady.

Aghamandar (Aqpandar b.e.d. 550—327 jj) dәuirinde Daylardan (Adaylardan M.Q.) shyqqan Arshak memleketin (b.j.s. deyingi 250  — b. j.s. 224) Arystar eli dep atady. (Arshak – bizshe Ar Saq bolyp shyghady).

Sasandar memleketi (b.j.s. 224—651jj.) Avestalyq derekten shyghatyn «Arystar patshalyghy» degendi bildiredi. Sasanidterding arnayy lauazymy Eran men Anerannyng patshalarynyng patshasy dep ataldy.

Olar ózderin eski zamandardan beri  «iraniy» (irandyqtarmyz) dep ataghanymen,  olar 1935 jylgha deyin ejelgi grekshe atauy «Persiya» dep atalyp keldi.  Sol jyldan beri Iran shahy Rezanyng talap etuimen Iran dep atalyp keledi». (Iran – Vikiypediya).

Mine osylaysha, olardyng ózderi de, býkil әlem tarihy da Irannyng tegin Manghystaulyq Qaz Adaydan shygharady.

Arystardyng Aday shejiresindegi atauy Jary - Aday atanyng kenje nemeresi Múnaldan taraydy. Aday – Kelimberdi – Múnal – Jauly – Jary bolyp taratylady. El auzyndaghy «Jary kóp pe, tary kóp pe?» delinetinining syry osy. Jarynyng týbiri «Ar» bolatyny da osy. Álemdi biylegen Qazaqtyng úly qaghany Shynghys qaghannyng da tegi osy Múnal-Jary ruynyng Qiyan (Qiyatynan) taraydy. Býkil jer sharynyng týpkir-týpkirine baryp otau tikken Arystar Qaz Adaydan enshi alyp bólek shyqqandar, Al Manghystaulyq Qaz Adaylar qarashanyraqta qalghany bolyp tabylady.

«Bizge jetken diny mәtinder ishindegi eng eskilerining biri «Avesta». Osydan 3,5 myng jylday búryn Zaratushtra (Zardósh) payghambar týzgen mәtin. (M. Boys. «Zorastriysy») Osy ghalymnyng jazuynsha kóktem merekesi kýni tanerteng ózenge shomylyp jaghagha shygha bergen Zaratushtra qarsy aldynda kýndey jarqyrap túrghan qúdiretti kóredi. Oqigha Kaspiy tenizining teriskey shyghysyndaghy dalada týieli auylda oryn alghan. Búl jarqyrap túrghan Qúday Danalyq IYesi yaghny eski parsy tilinde Ahuramazda eken. Ahuramazda Zәrdóshke uahy týsiredi. Ony Zәrdósh kókiregine qúiyp alady. Danalyq IYesi Zәrdóshke әlemning aqiqatyn ashady. Zәrdesh sol aqiqat jóninde uaghyz aita bastaydy. Zәrdóshke ayan etilgen aqiqat ne edi? Ol bylay. Qúday jalghyz. Ol Danalyq IYesi. Ol meyirban, әdil, qúdiretti. Adam jalghyz Danalyq IYesine siynuy kerek. Kýn sayyn 5 ret minәjat etui kerek. Dýniyeni jaratqan sol Danalyq IYesi. Qúday dýniyeni esh kemshiliksiz kemel jaratqan. Biraq Angramayn Saytan Qúday jaratqannyng bәrine qarsy shyqty. Bәrine zalal keltirdi. Kókmaysa dalany quraghan shólge ainaldyrdy. Túshy tenizdi túzdy kólge ainaldyrdy. Adamdy azghyrdy. Bir-birimen jaulastyryp qoydy. Ol saytannan korghanu ýshin Adam tek izgi oi, izgi sóz, izgi isterge berilui kerek. Ahuramazda Qúday zúlym Saytan Angramaynmen Jer betinde aqyrzamangha sheyin aiqasady. Adam osy úzaq ta úly shayqasta Qúday jaghyna shyghuy kerek. Qúday Saytandy zamanaqyr bastalghanda jenip shyghady. Adamdardy tiriltedi. Qyl kópir arqyly jýrgizedi. Otty ózennen ótkizedi. Osynau Qiyametqayym synaqtary arqyly jaqsylar men jamandar ajyratylady. Songhylardardyng barar jeri mәngilik azap bolsa, jaqsylardyng barar jeri mәngilik rahat meken bolmaq» (Smaghúl Elubay «Qiyamet-Qayym ghasyry» 21 bet).

Týsinikteme: Sol týieli auyldyng orny Manghystauda kýni býginde de bar. «Qaratýie Manata» dep atalady.

«Avestada» aitylatyn kóne Qangha qalasy Manghystaudyng eng týpki tóri Týpqaraghanda  (Qaraghantýp, Qaraghan týbek dep te aityla beredi) ornalasqan. Ol aimaq kýni býginde de Qangha baba dep atalady. Hangha babanyng tikeley maghynasy Han agha (Hangha). Eng alghashqy Han degen lauazymgha  ie bolghan osy atamyz. Birtútas qytay halqynyng negizin qalaghan Han әuleti de osy Manghystaulyq Hangha babalyqtar. Álem tarihy men mәdeniyetin san ret dýr silikindirgen býgingi Qanlylyr osy atamyzdyng úrpaqtary. Sebebi, sóz týbiri janylyspaydy. Han atamyzdyng atyna jalghanghan «Ly» jalghauy tәueldilikti (mysaly, pәlenshening auyly) bildirse, songhy «Y» dybysy balasy, úrpaghy degendi bildiredi (mysaly, Ábubәkir Kerderi degenimizde, búl Ábubәkir Kerderining balasy degendi bildiredi). Búl býkil әlem mәdeniyeti Manghystaudan bastalady degen sóz. Manghystaudyng «360 әuliyeli kiyeli Manghystau» dep atalatynynyng da syry osy.

Úly mәdeniyeti býkil әlemdi moyyndatqan búl el jayly, «Kәdimgi tariyh» atty fundamentaldy ghylymy enbekting avtory Jorj Luy Leklerk (Buffon) HÝIII ghasyrda bylay dep jazypty: «Birinshi el (memleket), yaghny osylay dep atalugha layyq» óte eski zamanda Kaspiy tenizining shyghys jaghynda dýniyege kelgen. Búl halyq ghylymdy, ónerdi jәne basqa da iygilikterdi dýniyege әkelgeni ýshin de ýlken qúrmetke layyq... Olar tótenshe baqytty boldy, sebebi olar óte bilimdi edi», «keyin jattyng shabuylyna úshyrap, adamzattyng úly sivilizasiyasyn qara týnek basty».