Osy bizding qazaq turaly qanday ghana sóz joq?!. Erinbey, jalyqpay tizip jazar jan tabylsa, qalyndyghy barmaqeli kitap bolar edi. Men sonyng birer betine jeterdi aita alatyn siyaqtymyn, biraq olardyng qalay, nesheui ózimdiki, nesheui ózgeniki ekenin bilmeymin, tútas shatysyp jatqan qoghamdaghy bir mening shatysqanym kinә da, kýnә da bola qoymas.  

Sonymen:

- qazaq qoydan da juas, basyn basyp ketseng de qynq etpeydi;

- qazaqtyng aghayyngha qayyrymy joq;  

- qazaq barynda – kóre almaydy, joghynda – bere almaydy;

- qazaq bayysa, qatyn alady;

- qazaq jogharydaghynynyng balaghynan tartady, tómendegining tóbesine týkiredi;

- qazaq bir kebisti bir kebiske súqpay otyra almaydy.

- qazaq qolynan kelgende qonyshynan basady, kelmegende, toyyp otyryp qarny ashady;

- qazaq jalqau: jatsa – túrghysy joq, túrsa – jatqysy joq;

-  qazaq...

Jә, osy jerde ayaldayyn da, qalghanyn aitpaq әngimemning o túsy men bú túsyna synalap otyrayyn. Al aitpaghyma sebepshi bolghan pende  – jer-kóktegi jalghyz jezdem Jalpaqbas shal. Shirkin-au, basynyng aty zatyna say bolsashy, qaydaghy Jalpaqbas?! Bizben irgeles elderding bireuindegi preziydenttin... qap, elining de, preziydentining de attary esime týser emes, sirә, qartaya bastaghanym ras shyghar. E, meyli, býkil Qazaqstanda men ghana qartaydym ba...  ә, iyә, әlgi elding sol preziydenti eshkibas qoy, mening jezdemning de basy dәl sonday, kәdimgi eshkibas! «Qazaq balasyn at qoya almaydy». O, mine, qazaq turaly tura sózding biri osy! Mysaly, mening qúdamnyng qúdasynyng baldyzynyng jiyeni byltyr túnghyshyna – qyz balagha «Sammiyt»  dep at qoydy. Men oghan telefon  arqyly «Balannyng bauy berik bolsyn!» aityp: «Au, jiyen, «Sammiytin» ne degen sóz?» desem, ol: «Mәskeude jiyrma elding preziydentteri halyqaralyq sayasy jinalys ótkizdi emes pe? Ondaydyng «sammiyt» dep atalatynyn shynymen bilmeysiz be? Men qyzymnyng atyn sonyng ashylu qúrmetine «Sammiyt» dep qoydym! – dedi, men týsine almas birtýrli ýnmen. Qyzyq, ә? Men ishimnen: «E, eshkibastardyng sóz jәrmenkesi desenshi?» dey saldym...

Al   jezdekem telefonynyng tútqasyn jaryp jibergisi kelgendey bir jótkirinip alyp:

– Keshegi «Dat» gәzetining altynshy betinde shyqqan «Biyliktegilerding biznes-imperiyalaryn halyq bile me?» degen materialdy oqydyng ba? – dedi.

– Joq.

– Qazaq gәzet oqymaydy, kitap ta oqymaydy! – dedi, qúday biledi, ejireyip  jәne qazaq turaly eki sózdi birine birin tirkep aityp. Áy, jezdeke, qyzyqsyn, ә?

– Áyteuir, Jalpeke, bәrin oqityn qazaq ózing ghanasyn, kәne, oqyp jibershi!

– Shynyng ba? – Jalpekenning dauysy jaryqshaqtanyp shyqty.

– Shynym bolmasa da, rasym.

Jauabymda sharuasy bolghan joq, gәzetti qúshaqtap otyrsa kerek, oqy jóneldi. «Jóneldi» jay sózim ghoy, keteui ketken «ketik-tyrtyq-jyrtyq» jolgha týsken eski jýkmәshinshe daryldap-baryldap, sýtpisirim uaqytta aqyrghy noqatyna jetti-au!

– Jezdeke, jýz jasa! Tyndadym, týsindim. Endi telefonyng da, ózing de dem alyndar, aman-sau bolyndar!

– Jo-joq, toqta, toqta! – dep Jalpekeng baj-búj etti, qúddy maghan qaray jýgirip kele jatqanday-aq. Qyzyq, ә?

– E, ne boldy? Poyyzyng ketip bara ma? – dedim, eriksiz kýlip.

– Men, nemene, mynany tekke oqydym ba? Sening oiyndy bileyin dep әdeyi aityp, әdeyi oqydym, kәneki, qalay jazypty, dúrys pa, búrys pa, davay, oiyndy ait! – dedi,  dauysynyng «jaryqshaghy» jymdasyp bolghanday taza ýnmen, әri shapshandau sóilep. Qyzyq, ә?

– Ózinshe qalay?

– Dúrys jazylghan, eki ret oqydym!

– Solay ma? Endeshe bir ret qana tyndaghannyng pikirine shemirshek qúlaghyndy týr, tek súraghyndy súqqylamay otyr. Búryshtamany sodan song  soghasyn, kelistik pe, jezdeke?

Ol ýndemedi. «Qazaq ishin bermeydi». Men «jolgha shyqtym»:

– Jalpeke, saghan jauabymdy men de  әnshi Roza apamyz «aq patshalap» ketken kisiden bastayyn. Ol andaghy maqalanyng tysynda bolmasa da, astarynda bar. Odnako, ózing de bilesin, qyzdary men kýieubalalaryn jarylqamasa, nesine әke, qayynata  bolady? «Múhammed payghambar da kýieubalasyn sy     ylaghan». «Qazaqtyng gýli – qyzy». Bәrine jol ashyp berdi, qoldaryna ilinerding  de, ilinbesting de bәrin jiyp-terip alyp, jaltaqtamay, jasqanbay, qorghanbay tayranday beruge tiyis ekenderin,  ózderine  ózining tasqamal qorghan bolatynyn úqtyrdy. Mende sonday «krysha» bolsa, bayaghyda-aq bizdegi anau milliarderlerding aldyna shyghyp, zeynetke shyqpay  qoyar edim! Al  inilerimdi úshpaqqa shygharmasam, agha bolyp әurem ne?!  «Qazaqtyng aghasy – jaghasy da, inisi – tynysy». Kýieubalalarynyng da esep-qisaby týzu bolghan, kimning qyzyna qyzyghudy, «eki  jerde eki – tórt» ekenin qúiryqtaryn basqan kezde-aq bilgen shyghar, instituttyng esiginen shygha bere milliarder boldy emes pe?! «Qazaq qatyn almaghan, qayyn alghan». Sonday-aq, maqalada «aq patshanyn» jiyenderining  de shylqyp jýrgenderi aitylypty. Shylqularyna jәrdem jasamasa, naghashylyghynda ne sәn bar?! Qyzyq, ә?  «Qazaqtyng bir órisi – jiyeni». «Qazaqtyng ýsh júrtynyng biri – naghashysy». Týsinikti. «Auzyna shaynap salyp bergendey»!.. Sodan keyin ol kisi keybir ministrlerine, әkimderine erekshe bas-kóz boluda degen synay bar. Áy, qazaq, qyzyqsyn, ә? Óitpese, preziydenttiginde qasiyet bola ma?!. Al ministrleri, әkimderi balalaryn tez bayityn jerlerge tyqpalap jýr dep jazypty. Qyzyq, ә? Ou, baqa ekesh baqa da, solardyng jaratylysyn zertteushi ghúlamalardyng aituynsha, kókshaqa baqashyghyna jyly shalshyq ideydi eken, eger anau ministrler men әkimder balalarynyng bay boluyn kózdemese, ministr, әkim bolghandarynan ne payda? Jalpy bar ghoy, Jalpeke, tyrp etpey tyndap otyrsyz, rahmet, endeshe, jezdeke, bizding býgingi sonau biylik basyndaghylar men ainalasyndaghylardyng milliarder, millioner bolghandaryn, sonday-aq, bolatyndaryn bәrimiz ayaq-qolymyzdy birdey kóterip qostauymyz, qoldauymyz kerek. «Nege?» deseniz, ashyp aitayyn, «qazaq keyde turasyn aitady»: eger  biylik basyndaghylar, olardyng qoyyn-qonyshyndaghylar shylqa bay bolmasa, halqynyng jartysy kedey bolyp otyrghan Qazaqstannyng ekonomikasy qazirgidey damyp, dýnie jýzin qyzyqtyra alar ma edi? Qazaqstan jer betindegi asa bay on elding ortasyna erteng enip ketuge býgin dayyn otyrar ma edi? Al, kәne, qúrmetti Jalpeke, endigisin óziniz aitynyzshy!

Jezdem telefonynyng tútqasyna bir mysqal kýrsinis saldy da:

– Sen preziydentimizdng joldaularyn, súhbattaryn, odan búryn anau әlgi... ong jaqtaghy ma edi, sol jaqtaghy ma edi... elding eshkibasynyng sózderin tynda, oqy, mәsele sonda,   –  dep kýbirledi de, telefonyn búqtyrdy.  Qyzyq, ә?..

Ghabbas QABYShÚLY

Abai.kz