Qazaqstan halqy Assambleyasynyng 20 jyldyghyna oray Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining 2014 jylghy 21 qarashadaghy № 1223 Qaulysynyng negizinde Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne sport ministrligi Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiytetining Qazaqstan Respublikasynda tilderdi damytu men qoldanudyng 2011–2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasynyng ayasynda belgili foliklortanushy ghalym Berik Jýsipovting «Qazaqstandaghy etnostardyng muzykalyq múralary» atty muzykalyq-ensiklopediyalyq, ghylymiy-tanymdyq enbegi jaryq kórdi. Búl avtordyng kóp jylghy ghylymy izdenisteri men tynymsyz enbegining nәtiyjesi bolyp tabylady.

Eki bólimdi 3 tildegi muzykalyq antologiyagha Qazaqstanda túratyn jýzden astam etnostardyng әnderi men aspaptyq múralarynyng tandauly ýlgileri engen. Halyq muzykasy mәiegindegi eldik ruh pen birlik tuyn bekem ústaghan Qazaqstan halqynyng aluan týrli ruhaniyat núsqalaryn bir arnagha toghystyryp, ortaq tinge ainaldyra alghan últaralyq sipatymen erekshelenetin búl basylym últtyq ónertanu salasy boyynsha Qazaqstanda alghash ret qolgha alynyp otyrghandyghymen erekshelenedi.

Etnikalyq muzyka taqyrybyna arnalghan múnday joba búryn-sondy jasalmaghandyqtan, búl erekshe tәjiriybe qataryna jatatyn bastamaly enbek ekenin atap ótuimiz kerek. Qazaqstan halqynyng ruhany ómirtarihy men mәdeny tynys-tirshiligin tútas zerttep, halyq shygharmashylyghy janrlaryn tereng taldap, әrbir etnostyng tól muzykasyna qatysty derekterdi ghylymy yjdaghattylyqpen qamtyghan múnday teoriyalyq, tanymdyq arqauy kemel ensiklopediyalyq enbek ghylymy ainalymgha alghash ret týsip otyr. Basylym kópshilikti etnikalyq diasporalardyng muzykalyq mәdeniyeti turaly qúndy maghlúmattarmen qamtamasyz ete otyryp, olardyng muzykalyq ýrdisterining aluandyghyn, sonyng ishinde halyq muzykasynyng erekshelikterin keninen tolghaydy.

Basylym eki bólimnen túrady. Birinshi bólim halyq shygharmashylyghy janrlarymen tanystyra otyryp, әrbir etnos sazynyng tóltuma bolmysyn, ózindik erekshelikterin kórsetedi. Ekinshi bólimdegi 28 CD taspagha 330-day oryndaushy men toptardyng jetkizuinde 100-den astam etnostyng 600-dey muzykalyq foliklorynyng tandauly ýlgileri toptastyrylghan. Qazaq, orys jәne aghylshyn tilderinde jazylyp, qúrastyrylghan muzykalyq antologiya kópshilik oqyrman men tyndarmangha arnalghan.

Antologiyanyng avtory әri qúrastyrushysy Berik Jýsipovting negizgi maqsaty – oqyrman men tyndaushyny Qazaqstanda túratyn etnikalyq diasporalardyng halyq muzykasy ýlgilerimen tanystyru.   

Antologiya ónertanu, foliklortanu, әdebiyettanu, tariyh, etnografiya sekildi birqatar qabyrghaly ghylym salalarynyng derekterin qamtidy. Postsovettik kenistikten keyin jasalghan balamasy joq ýlgi-joba retinde baghalanyp, otandyq ghylymnyng últtyq ónertanu salasyn erekshe bayytyp otyrghan búl muzykalyq antologiyanyng tabighaty sanqyrly. Basylym jogharyda atalghan kәsiby sala mamandaryna qosa, qarapayym tyndarmannyng da tanymyn teng tarazylay otyryp jasalghan. Basylymnyng ghylymy janalyghynyng sonylyghy, teoriyalyq arqauynyng negizdiligi, kýndelikti tәjiriybe jýzindegi qajettiligi etnosaralyq mәdeny kelisimdi nyghayta týsedi.

Negizinen halyq muzykasy janrlaryn qamtyp, әn, bi, aspaptyq shygharmalardyng dәstýrli jýiesin saqtaghan oryndaushylardyng núsqalaryn toptastyrghan antologiyada qajetine qaray әr etnostyng túrmys-tarihyna qatysty klassikalyq jәne zamanauy muzyka ýlgileri de qosa berilgen. Antologiyagha engen etnos ataulary naqty derekter negizindelip әlipby tәrtibimen ornalastyrylghan. Berilgen әrbir shygharma atauy ýsh tilde jazylyp, mazmúnyna qaray olardyng býgingi qazaq tilindegi naqty balama atauy úsynylghan.

Etnikalyq mәdeniyet ýlgilerin damyta týsu, keybir joghala bastaghan últtyq dәstýrlerding marjan ýlgilerin qalpyna keltiru, qazaqstandyq etnomәdeny kenistikti qalyptastyru sekildi mәseleler bolashaqta týbegeyli zerdelenui tiyis. Jalpy, muzyka ataulynyng eshqanday shekarany bilmeytin, jalpygha birdey týsinikti, últaralyq sipaty osy antologiya mazmúnynan da anyq angharylady. Adam balasynyng qay tilde sóilep, qanday senimdi tútynatyndyghyna qaramastan, muzykalyq mәdeniyet ataulynyng ózeginde adamgha ortaq izgilikke toly ilki belgiler bolady. Ásirese ony týrli etnostardyng dәstýrli muzykalyq múralaryn qatar qoyyp tyndaghanda anyq bayqaymyz. Qarapayym tyndaushynyng san týrli sazdy salystyra tynday otyryp, aqyr ayaghynda bir ghana últ әuenin estigendey әser alatyndyghyn basylymnyng osy ereksheligine jatqyzamyz.

AVTOR JAYYNDA

Berik Jýsipov (7.03.1970) – foliklortanushy ghalym.

Qúrmanghazy atyndaghy Almaty memlekettik konservatoriyasyn (1987–1995), Qorqyt Ata atyndaghy Qyzylorda memlekettik uniyversiytetin (2008–2010) bitirgen. J. Elebekov atyndaghy estrada-sirk kolledjinde múghalim (1995–1996), konservatoriyada oqytushy (1996–1998), agha oqytushy (1998–2000), Halyq әni kafedrasynyng mengerushisi (2000–2003), «Jetisu» AQ da (2003–2005), «Tayqazantehnoserviys» JShS de (2005–2008) menedjer, Qyzylorda oblystyq mәdeniyet basqarmasynyng bastyghy (2008–20013), «Qazaqstan halqynyng ruhany damu qory» AQ-nyng viyse-preziydenti (2013) qyzmetterin atqarghan.

Qazaq radiosynyng Altyn qorynda «Miras», «Kәnekey, tilim, sóileshi» atty seksenge tarta avtorlyq baghdarlamalary saqtalghan (2006–2008), «Kentavr» gazetinde jauapty hatshy bolghan (2008). Respublikalyq «Jiger» (Almaty, 1988), «Shark Toranalariy» (Samarqan, 2001), «Týrik dýniyasy úzandary» (Ankara, 2000) festivaliderinin, Iranda (Tegeran, 2005, 2010), Pazyryqta ótken (Altay, 2004) qaychylardyng halyqaralyq konkurstarynyng jenimpazy. «Daryn» memlekettik jastar syilyghynyng (2000), halyqaralyq Týriksoydyng «Múrager» syilyghynyng laureaty (2000). QR Preziydentining (2012), RF Mәdeniyet ministrining (2011) Qúrmet gramotalarymen marapattalghan. Filologiya ghylymdarynyng kandidaty (1999), ónertanu mamandyghy boyynsha dosent (JAK, 2001). Dәris-konserttermen Germaniya, Beligiya, Qytay, Niyderlandy korolidigi, Týrkiya, Amerika, Iran, Resey, Ózbekstan, Qyrghyzstan memleketterinde bolghan.

Eki jýzge tarta ghylymiy-tanymdyq maqalalardyn, «Myrzastaghy jyr mektebi» (1991), «Jiydeli-Baysyn kýileri» (2000) «Kýretamyr», «Jyrdariya», «Oytúmar» (2009), Sýleyler» (2010), «Adyrna» (2011) atty kitaptardyng avtory. «Qazaqtyng qaharmandyq eposy – Qobylandy batyr» monografiyasy (2003), Túrmaghambet Iztileuúly shygharmalary (2007), Bazar jyrau Ondasúly shygharmalary (2008) ghylymy basylymdarynyng qúrastyrushysy, jauapty shygharushysy, redaktory. «Syr sýleyin súrasan» (2008), «Qaytalanbas dauystar» (2011) muzykalyq antologiyalarynyng avtory, ghylymiy-tanymdyq, kórkem qoyylymdy «Jyrau» (2011), «Qaharman» (2014) filim-portret jobalarynyng jetekshisi.

Ol jayynda jihanger-jurnalist T. Mombekúly «Jaratqan, jar bolghaysyn» (2011) atty kitap jazghan.