-  Dos myrza, atyshuly Doktrina qabyldanghan son, ol qújattyng mәn-jayyn, on-terisin últ patriottary tarapynan týsin­diru әreketi nege bolmady? Sonyng saldarynan júrt arasynda alypqashpa sóz payda boldy...

- «Bolmasa kimning aitary - sol birinshi aitady» degendey, «alypqashpashylar» «alypqashpashylyghyn» jasamay túra ma... Júmysymyzdyng songhy tirlik­teri jayynda baspasóz be­tinde aluan týrli aqparat berilip jatyr. Aluan týrli bolatyn sebebi - onyng artyndaghy adam­dary men toptary da әrtýrli degendey. «Bitken iske synshy kóp» bolatyny siyaqty, alypqashpa әngime kóp aitylyp jatqany ras... Al biz týsin­diru әreket­terin «sayasy sezon» kelgen uaqytta, yaghny kýzde bastamaqshymyz.

- Ol sóz jónsiz emes shyghar...

-  Dos myrza, atyshuly Doktrina qabyldanghan son, ol qújattyng mәn-jayyn, on-terisin últ patriottary tarapynan týsin­diru әreketi nege bolmady? Sonyng saldarynan júrt arasynda alypqashpa sóz payda boldy...

- «Bolmasa kimning aitary - sol birinshi aitady» degendey, «alypqashpashylar» «alypqashpashylyghyn» jasamay túra ma... Júmysymyzdyng songhy tirlik­teri jayynda baspasóz be­tinde aluan týrli aqparat berilip jatyr. Aluan týrli bolatyn sebebi - onyng artyndaghy adam­dary men toptary da әrtýrli degendey. «Bitken iske synshy kóp» bolatyny siyaqty, alypqashpa әngime kóp aitylyp jatqany ras... Al biz týsin­diru әreket­terin «sayasy sezon» kelgen uaqytta, yaghny kýzde bastamaqshymyz.

- Ol sóz jónsiz emes shyghar...

- Múny bylay týsindiruge bolady: әdette, aqyn, bolmasa ghalym óz shygharmasyna týsinik bere me? Mәselen, jazghan óle­nim­ning nemese kitabymnyng әr tarmaghynda mynaday oidy, iydeyany aitpaq edim demeydi ghoy. Kókey­in­degini jazady - boldy. Al әdebiyettanushylar men sayasattanushylar she? Olar jasalghan dýnie jayynda óz oilaryn óz túrghysynda jazyp jatady. Biz doktrinagha qatysty mәselede aldymen júmys tobyn qúr­dyq. Kóptegen pikirtalastan son, júmys tobynyng mýsheleri doktrinanyng jazbasha jobasyn dayyndady. Ony talqydan ót­kiz­dik. Bir or­taq sheshimge kel­dik. Sodan song jiyrmadan astam adamnan túratyn Qoghamdyq komissiyanyng talqysyna úsyndyq. Doktrina jobasy sonda bekitilip preziydent Ákimshi­ligine jibe­ril­di.

Baspasózde jariyalanghanday, doktrina preziydent maqúldaghan son, ony ómirge engizu ýshin ýkimetke jiberildi, onda naqtyly is sharalar kórsetilgen Qau­ly qabyldandy. Biz halyqqa týsindiru júmystaryn preziy­dent­ting maqúldauynan keyin, naq­tyly ister belgilengen song bastaudy jón kórgen bolatynbyz. Biraq qoghamda keybir azamattardyng biz jasaghan balama qújatty týsinbegendiginen pysh-pysh әngimeler tuyp jýr eken. Shyny kerek, biz qújat qabyldanghannan keyingi eng alghashqy súhbatty sizderding gazetterinizge berip otyrmyz. Onyng ýstine, biz, mýmkindiginshe, eski psihologiyadan («men aittym, al sen jasa») damy alghan últtardyng psihologiyasyna («shamang jetpes mәseleni bastama, bastaghan son, ózgelerge iyter­gishtep tastama») kóshuimiz kerek dep oilaymyz.

- Degenmen sizder - «Tәu­el­­siz­­dikti qorghau qozghalysy» tarapynan preziy­dent­ke joldaghan qújattyng tolyq mәtini turaly, qújatqa Nazarbaev qol qongdan búryn halyqqa qoghamdyq týsin­diru júmystary jýrgizilu kerek-aq edi...

- Áriyne, onday júmystyng bolmaghany ókinishti... Anyghynda, onday oy bizding qozghalystyng kýn tәrtibinde de bolmady. Sebebi, biz «ol bolady, búl bolady» dep qansha týsindirsek te, qújatqa preziydent qol qoymay qoysa ne ister edik... «Aryq aityp, semiz shyq» deydi ghoy hal­qymyz.

Alayda ózimiz jazghan qújatty halyqqa tý­sindiruden nege qa­shu­ymyz kerek? Halyqqa kerek bolsa, biz týsindiru júmystarynan qashpaymyz, kyrkýiekten bastaymyz.

- Siz últ patriottary tarapynan kelisim komissiyasynda bolghandyqtan, búl Dok­trinanyng bolashaq «jarylysyna» jauaptylardyng biri bolyp qalatynynyz sóz­siz. Al mәtini qúrghaq qújattyng mәnin týsinbegen júrt «apam da an-tan, men de an-tannyn» kýiin keship otyr...

- Týsinbegenderge aitarym: «kýieuim - qar­tan, apam - an-tan» dep jýre bermeu kerek taltan-taltan!

Al ózime oralsam, iyә, Doktrinagha qatysty negizgi adamnyng biri bolghan son, barlyq jauap­gershilikting moynymda ekenin bilemin. Jәne oghan dayynmyn. Asyly, kez kelgen júmystyng maqsaty - onyng týiini bolatyny siyaqty, biz jasaghan qújattyng da týiini, maqsaty bar. Ol - Qazaqstan jerin­degi últtyq memleketti damytu jәne nyghaytu. Qújat birtútas jәne osy mazmúnda jazylghan.

Álemdegi qay memleketti alyp qarasanyz, ol elde bir últ qana bolady. Al qalghandary - diaspora. Bizding elde de solay. Sondyqtan biz jasaghan qújat, týptep kelgende, qazaq últynyng mýddesin qorghaugha baghyttalghan. Mәselen, qújattyng betasharynda: «Qazaq halqy - Qazaqstan res­publikasynyng san ghasyrlyq memlekettiligining qúqyqtyq, tarihy jalghyz múrageri», - dep ja­zylghan mәtin bar. Búdan bú­ryn múnday sóz Qazaqstannyng qay qújatynda taygha tanbay bas­qanday aiqyn jazylyp edi? Biz osyny shegelep aityp, «san ghasyrlyq» jәne «jalghyz múra­geri» degen sózdermen qazaqtyng mәrtebesin kóterdik. Qújatta: «Qazaqstan - qazaqtyng jәne onyng memleketi­ning san ghasyrlyq sayasy qúrylymynyng jal­ghastyrushysy», - dep, býgingi biylikting keshegi handyq, odan key­ingi alashordashylardyng iz­basa­ry ekenin ashyp jazdyq.

Qoghamda keybir azamattar aityp jýrgen memleketting aty jayynda, yaghny Qazaqstan Respublikasynyng atyn «Qazaq Respublikasy» dep ózgertu turaly oi-pikirdi biz 2002 jylghy sayasy platformamyzda kótergenbiz. «Últ patriottary» degen úghym­dy da sol kezde bizding jigitter sayasy sanagha birlese otyryp engizgen edi.

- Biraq sizder «Qazaq Respublikasy» degen ataudy ót­kize alghan joqsyzdar ghoy. Basyndaghy «shapkasy» óz­germegen qújattyng ishi qalay bolar eken?

- IYә, elding atyn ótkize almadyq. Biraq ony ózgertu bizding qúzyrymyzda emes qoy. Ol - memleketting esimi ghana. Al zaty, yaghny basty-basty barlyq qúndy dýniyeler qújattyng ishine ótti ghoy. Qazirshe osyghan da shýkir deu kerek. Sebebi, memleketting atyn ózgertu zannyng ghana qo­lynan keledi. Al biz jasaghan doktrina - zang emes. Sonymen birge «qazaqstandyq últ» iydeyasynyng joyylghany turaly al­ghashqy aqparatty Doktrina qa­byldana sala, «Azattyq» radiosy, sizderding gazetteriniz jәne birqatar tәuelsiz gazetter ashyq jazdy emes pe. Al osyny jәne bizding barlyq júmys jayymyzdy bilip otyryp bil­megensui, týsinikti jayttardy týsine almay otyryp, keybir azamattardyng teoriyalyq dengeyde dúrys pikir aita almay jýrgeni - biz ýshin týsinikti jaghday. Keyde onday azamattargha janashyrlyq sezimmen qaraugha da bolady. Biz, yaghny «Tәuelsizdikti qorghau qozghalysynyn» atynan barghan azamattar, últtyq memleketting teo­riyalyq negizin «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tә­u­elsizdigi turaly» Zanyna sý­ye­ne otyryp qaladyq. Al qal­ghan júmystar - bolashaqtyng enshi­sindegi sharua.

- Bәlkim osy «týsinbestik­ten» tughan bolar, eks-deputat Amangeldi Aytaly balama qújatty «Núrahmet - Núrghaliyeva jobasy» dep, sizderding júmystarynyzgha riza emestigin bildirdi. Degenmen búl jalghyz Aytaly aqsaqaldyng pikiri bolmasa kerek. Búghan ne deysiz?

- «Jas qazaq ýni» gazetine Amangeldi Aytalynyng bergen súhbatyn ózim de oqyp shyqtym. Biraq onda Amangeldi aghamyz qújattan esh nәrse týsinbe­gen­digin aitypty. Anyq әngime: ózi komissiyanyng qúramynda bolyp, bir stoldyng basynda qarama-qarsy otyryp jәne esh nәrse týsinbedim degen adamgha ne aityp, ne týsindiruge bolady? Qanymda bireuding syrtynan sóz aitatyn qasiyet joq edi. Sondyqtan Aytaly aghamyz turaly barlyq әngimeni osymen tamamdayyn.

- Onynyz dúrys qoy. Biraq Amangeldi myrza siz ben me­ning әngimemnen biyiktep, el sayasatyna aralasqan azamat. Ol kisining týsinbedim deui tegin bolmasa kerek-ti...

- IYә, ol kisi el sayasatynda bolghan. Biraq bizding kóp azamattardyng boyynda «Men aittym, al sen iste!» deytin qazaqy eski­lik qasiyet bar. Mәsele Aman­geldi myrzanyng familiyasynda ghana túrghan joq qoy. Múnday qasiyet kóp adamdarda bar. Osy kýnderi damyghan Europa, Amerika elderinde «Azamat aitty», «Azamat jasady» degen pikir qalyptasqan. Qújatty talqylaghan otyrystarda mende bolghan barlyq mýmkindik Amangeldi aghada da boldy. Biraq adamdardyng óz sózin ózgelerge ótkize alu, oiyn qújat sonyna deyin jet­kize alu mýmkindikteri әr adamda әrtýrli emes pe?! Ár túlghanyng birine-biri úqsamaytyn qasiyetteri bolady emes pe? Ol - әr adamda әrtýrli. Osy arada «Óz balang ózekke tepseng de - ketpeydi, kisi balasy kisendeseng de - túrmaydy» degen ataly sóz de eske týsedi eken. Jәne de babalarymyzdyng dý­niye­tany­myna sýiensek, «jol múraty - qol kótersem almady dep, ýige qaytyp ketu emes, barar jerge jetu» emes pe?!

- Doktrina qújatyna kir­mey qalghan taqyryptar jó­ninde Aytaly myrza biraz dýniyeni atap shyghypty. Mә­selen, qabyldanghan doktrinanyng syrty - qaz­aq­tiki, ishi - qazaqstan­dyq­tardiki bolyp shyqqan dey­di, búghan ne uәj aitasyz?

- Ol kisi óz súhbatynda kó­nili tolmaghan dýniyelerim dep, biraz jaytty kemshilikter retin­de atap shyqqan bolypty ghoy. Biraq otyrys kezinde myna jeri bylay, ana jeri olay jazyluy kerek degen naqty pikir aitqan joq. Júmysty toqtatyp qoyyp: «Qanday úsynysynyz bar? - dep shegelep súrasaq ta, ol kisi: «Búrynghy bizding «Aq jol» par­tiya­synyng tújyrymdamasynda bar», - degennen basqa qanday naqtyly oi, ne qiytúrqysy bar ekenin ashpay qoydy. Sondyqtan gazet arqyly syrttan sóz aituy úyat eken. Biraq oqyrman qauymnyng esinde bolsyn, Amangeldi myrza: «Men esh nәrse týsinbe­dim», - depti. Endeshe, ol kisining nege «týsinbegenin jәne ózi týsi­ne almaghan jayttardy gazetter ar­qy­ly elge nege qayta-qayta týsindirgisi keletinin» men de «týsinbedim». Ekinshi jaghynan, erten: «Bizge eshtene qaldyrmay bәrin ózderi istep qoyypty», - dep, ókpeshilderding ókpelemeui ýshin, qalghan sayasy mәrtebeni solargha qaldyrdyq.

- Kýlbilte pikirlerding sonynda byqsyp jýrgen neshe týrli ósek baryn sezesiz be? Mysaly, júmysshy tobynda bolghan Núrahmet ýkimet jaghymen seperattyq kelisim jasap, sonyng aqysy retinde ýlken qarjylyq grant aldy degen sóz bar...

- Bir danyshpan: «Sóz qanshalyq ótirik bolsa, halyq oghan sonshalyq riyasyz senedi», - dep aitqan eken. Búl arada osy sóz­ding keri kelip otyr.

Kez kelgen azamat tәuelsiz sayasatpen ainalysu ýshin, aldymen óz basyn tәuelsiz etip aluy kerek qoy. Men memleketke de, basqa qaltaly jekelegen azamattargha da materialdyq jәne ruhany tәuelsizdigimdi talay jyldardyng aldynda jasap al­ghanmyn. Sondyqtan dәl qazirgi jaghdayda maghan jeke mýdde emes, qazaqtyng shynayy tәuelsizdigi, halyq túrmysynyng jaqsarghany kerek. Myna atqaryp jatqan sha­rualardyng bәri - sonyng qamy.

- Qosh! Búl mәselelerding mәn-jayyn endigi jerde bizding oqyrman bilip jý­retin boldy delik. Endi Kedendik odaqqa kósheyikshi, agha. Sonymen, Qazaqstan ýkimeti atynan Kәrim Mә­simov kelisim qújatyna qol qoydy. Biraq jauapkershilik jalghyz premierding moynynda qalmasa kerek. Mәselen, búl Odaq ýshin jauap bere­tin birinshi adam - preziydent bolugha tiyis, solay ma?

- «Kedendik odaq» (KO) Mәsimovting qolymen jasalghan sheshim emes ekeni - aqiqat. Sonymen birge preziydent Nazarbaevtyng da jalghyz ózining sheshimi emes. Ol - úzaq, kýrdeli ýderisi bolghan júmys. Biz osy KO mәselesine qarsylyghymyzdy bildirip, bir emes, birneshe ret biylikke hat jazyp, narazylyq sharalar jasadyq. Sóz arasynda aita keteyin, sizding bizdi synady dep otyrghan adamynyz sonyng birine de qolyn qoyghan joq. Al biz múnday qarsylyqty әli de jalghastyryp jatyrmyz. Qazaqta «kóp - qorqytady, tereng batyrady» degen sóz bar. Sonday-aq, mәngilik esh nәrse joq. Búl KO da mәngilik emes. Eger biz qarsylyghymyzdy tabandy jalghastyryp, ziyaly qauym ókilderi bastap, halyqtyng milliiongha juyq qolyn jisaq, isimizding algha basuynda talas joq. Onyng ýstine, jýrip ketken KO poyyzynan jarty joldaghy beketterden týsip qa­lyp jatqan memleketter bar. Yaghny bizding de mәrege jetpey, bas tartuymyzgha mýmkindik kóp.

Biz ózimiz jasaghan doktrinada «Jenis ruhy» degen taqyryp engizdik. Ol el úrpaghynyng bolashaghyna óte manyzy bar, ruhany jeniske úmtyldyrugha tәrbiye­ley­­tin dýnie bolmaq.

- Doseke, sonymen biz búl Odaqqa kirip kettik pe, joq әlde onyng qaqpasy aldynda tabandap túryp alarlyq mýmkindigimiz shynynda da bar ma?

- Bizding memleket birinshi qaqpa - «kelisim qaqpasynan» ótti. Qol qoyyldy. Birinshi shildeden bastap 50/50 formasymen ekijaqty júmys bastalady. Biraq arghy jaghyndaghy ekinshi qaqpalardan ótkenge deyin biraz uaqyt bar. Sol ua­qytty paydalanyp, qarsylyghymyzdy bildi­rip, qaqpanyng syrtynda qaluymyzgha mýmkin­dik joq emes. Búl arada KO-gha kiru­ge talpynuymyzgha Reseyding yqpaly kýsheyip otyr.

- Tym qúryghanda, balta men kýrekting basyn jasamaytyn bizding el ýshin búl Odaqtyng qauip-qaterin tarqatyp berinizshi.

- Shyny kerek, biz osy KO úiymyna tym mýddeli el emes­piz. Eger osy Odaqqa kirsek, onda útylamyz. Óitkeni Resey - shiykizat óndirude Qazaqstanmen bәsekeles el. Biraq Resey bizdi ózi tartyp otyr. Sebebi, Resey «Dý­niyejýzilik Sauda Úiymyna» (DSÚ) osy «Kedendik odaq» arqyly bәsekeles bolyp, qarsy keludi kózdeydi. Qarsy keletin sebebi, DSÚ-gha kiruge Resey qan­shama ret úmtyldy. Biraq óte alghan joq. Eger Resey bizdi jәne basqa birneshe eldi ózderining osy Odaghyna tarta alsa, onda sauda-sattyq siyaqty qa­zirgi zamanghy úly maydanda Ameriy­kanyng taytalasy bola alady. Maqsaty - osy. Al biz búl Odaqqa kirsek, zang boyynsha DSÚ-gha kire almaymyz. Ziyany - osy.

Uran óndirude Qazaqstan - dýniyening aldynghy qataryna shyqqaly otyrghan el. Basqa da bizding tabighy baylyqtarymyz mol, jas elmiz. Bolashaghymyz әli aldyda. Odaqtyng qauip-qa­terin taratyp aitugha bolady. Alayda biz qazir nәtiyjesin kórip otyrghan joqpyz. Eger biz Odaqqa kirip, arada 5 jylday uaqyt ótse, onda naqty sandarmen salystyrular jasaugha bolatyn edi.

- Bizding ondy-soldy saudalap jatqan shiykizatymyz osy Odaqtyng kómeginsiz-aq ýlken súranysqa ie edi ghoy. Bizdi búl qúldyqqa qualap tyqqan qanday kýsh, qanday saytan?

- Búl súraghyna naqty ja­uap beru qiyn. Biraq KO Reseyding mýddesi ýshin qúrylghanyn ashyp aita alamyz. Yaghny bizge sol úly kórshimizding әseri bolyp otyr. Áytpese, ózi esh nәrse óndire almay otyrghan Qazaqstan ýshin «Kedendik odaqtyn» da, «Dýniye­jýzilik Sauda Úiymynyn» da keregi shamaly. Qazirgi jaghdayda bizge óndiristi ýdemeli damytu joly, yaghny industrialdy innovasiyalyq jol kerek. Basqasy - keyingi sharua. Múny qarapayym mysalmen bylay týsindiruge bolady. Ádette, qolynda satatyn zatyng bolmasa, bazargha kýnde bireuding ónimin alu ýshin ghana baratyn shygharsyn. Demek, ózimiz ónim óndirmey, attylargha erip tanymyzdy aiyryp almayyq.

- Búl pikirinizding jany bar, Doseke! Osy túrghyda Núrsúltan Nazarbaevqa jolyghudyng mýmkindigi tusa, «Dat, taqsyr!» dep, tótesinen ne aitar ediniz?

- Mening aitar barlyq «datym» preziydent qol qoyghan qújatta, yaghny Doktrinada to­lyq qamtylghan. Sondyqtan qa­zirshe osyghan da shýkir degenim jón bolar. Sebebi, «Mýiiz sú­rap, qúlaqtan aiyrylghan» to­qal­eshkilerding ómiri bizdi qy­zyqtyrmaydy...

- Ángimenizge raqmet!

Júqamyr ShÓKE

«Obshestvennaya pozisiya»

proekt «DAT» № 24 (61) ot 16 mausym 2010 j.