HHI ghasyrdyng basty problemasy auyz su tapshylyghynan tuyndap otyr. Birikken Últtar Úiymynyng taratqan aqparaty boyynsha jer beti halqynyng 1,1 milliardy qazirgi tanda auyz su zardabyn tartyp otyrghan kórinedi. Onyng ýstine halyqtyng 2 milliardtan astamy «su daghdarysyn» bastan ótkerude.
Bir jútym taza sugha meyirimi qanbaghandyqtan, jer betinde әr tәulik sayyn 4 myng bala búl ómirmen qoshtasyp jatady eken.
Al 2025 jyly әrbir ýsh túrghynnyng ekeui sudan taryghatyn bolady degen boljam bar. Múnday sәtte damyghan elder, su tapshylyghynan otyrghan jerlerin tastap shyqqan bosqyndar legining «astynda qalu» problemasyna kezigedi. Osynyng saldarynan 2030 jylgha qaray bosqyndar sany 500 million adamnan asyp-jyghylatyn bolady. Eriksiz kóshi-qon sindromy Afrika qúrlyghyn qazirding ózinde jaylap aldy. Qara qúrlyqtyng Sahara shólinen týstikke qaray sozylghan bóligi men Ontýstik jәne Ortalyq Aziyada sudyng tapshylyghy qatty sezilude. Su mamandarynyng zertteuleri boyynsha, Indoneziya, Meksika, Qytaydyng soltýstik bóligi de su resurstarynyng jetimsizdigin sezinetin bolady.

HHI ghasyrdyng basty problemasy auyz su tapshylyghynan tuyndap otyr. Birikken Últtar Úiymynyng taratqan aqparaty boyynsha jer beti halqynyng 1,1 milliardy qazirgi tanda auyz su zardabyn tartyp otyrghan kórinedi. Onyng ýstine halyqtyng 2 milliardtan astamy «su daghdarysyn» bastan ótkerude.
Bir jútym taza sugha meyirimi qanbaghandyqtan, jer betinde әr tәulik sayyn 4 myng bala búl ómirmen qoshtasyp jatady eken.
Al 2025 jyly әrbir ýsh túrghynnyng ekeui sudan taryghatyn bolady degen boljam bar. Múnday sәtte damyghan elder, su tapshylyghynan otyrghan jerlerin tastap shyqqan bosqyndar legining «astynda qalu» problemasyna kezigedi. Osynyng saldarynan 2030 jylgha qaray bosqyndar sany 500 million adamnan asyp-jyghylatyn bolady. Eriksiz kóshi-qon sindromy Afrika qúrlyghyn qazirding ózinde jaylap aldy. Qara qúrlyqtyng Sahara shólinen týstikke qaray sozylghan bóligi men Ontýstik jәne Ortalyq Aziyada sudyng tapshylyghy qatty sezilude. Su mamandarynyng zertteuleri boyynsha, Indoneziya, Meksika, Qytaydyng soltýstik bóligi de su resurstarynyng jetimsizdigin sezinetin bolady.

Su bólinisine qatysty tuyndaytyn daular Orta Aziya memleketteri arasynda óte ótkir kýiinde túr. Osydan sәl búryn aiyrqalpaqty dosymyz Kirov su qoymasy arqyly elimizding Shu ózeninen bastau alatyn birqatar toghandargha su berudi toqtatqan bolatyn. «Eki el arasyndaghy shekara ashylmayynsha, senderge su da joq» degeni bar. Qazaqstan kórshi aqysyna kirmeyin degen niyetpen shekarasyn ashyp edi, su da jetip keldi. Sonda osy da batyrlyq is pe?!
Qyrghyz ýkimeti búl әreketimen-aq diplomatiyalyq nәzik kelisimdi, aittym-bitti ulitimatumymen shatystyryp alghan synayly.
Jalpy, Qyrghyzdyng biylik ýkimet buyndarynda «Orta Aziyadaghy sudyng qojayyny - bizbiz» degen týsinik erterek qalyptasqan. Osydan alty jyl búryn Bishkekte Qyrghyzstan preziydenti janyndaghy Strategiyalyq zertteuler institutynda Fridrih Ebert qorynyng qoldauymen basyp shygharylghan «Orta Aziyanyng su mәseleleri» atty kitapta aimaqtaghy su problemasynyng payda boluy men damuyna sholu jasalyp, onyng Ortalyq Aziya elderining qarym-qatynasyna tiygizip otyrghan әseri kórsetilip berilgen bolatyn. Qúramynda birneshe maman sarapshylar bar arnayy top, aimaqtaghy su kózderining kilti Qyrghyzstanda qalyp otyrghanyn dәleldeuge tyrysqan.
Ras, Ortalyq Aziyadaghy 170-180 tekshe shaqyrym bolatyn su resurstarynyng 90 payyzyn qyrghyz ben tәjikting mandayyna jazypty. Ómirlik manyzy bar su shýmegin uysynda ústaghan qyrghyz ben su elektr stansalaryn sayasy kózir etip otyrghan tәjik aghayyndar kez-kelgen mәseledegi kelisim taqtasyna qyltityp, syghalatyp qoyady. Jyl sayyn kórshilerding kónil-kýiine qaraymyz dep, ontýstik ónirlerdegi júrtymyz su tapshylyghynan qasiretti kórip-aq keledi. Tabighat ortaq paydalanugha bergen sudyng saudagha týskeni óz aldyna, aghayyn arasynda dýrdarazdyq tuyndap ketui yqtimal әreketterding aldynda túrmyz.
2008 jyly Jambyl oblysynyng Merke, Bayzaq, Qorday audandaryna su mólsheri jetkilikti barmaghandyqtan astyq kýiip ketken edi. Mәsele osy kýiinde jalghasa berse, bolashaqta kókónis pen astyqtyng nebir atasyn egetin Jambyl oblysy negizgi astyq alqabyn iygeruden qalady. Sondyqtan mәseleni keyinge qaldyra bermey, oblys aumaghynyng suarmaly jerlerin sumen qamtamasyz etu maqsatynda qajetti su qoymasyn jasaudy qolgha alu shart.
Sudyng da súrauy bar. Songhy 50 jylda qos qart ózen - Syr men Ámudariyanyng úshar basynda jinalghan su kózderi 40 payyzgha kemigen jәne ol jyldan-jylgha sarqylyp barady. Sudy josparsyz ysyrap etuimizding saldary aimaqtaghy býkil halyqty qara sugha tәueldi etip otyr. Kenestik kezende Qyrghyzstan men Tәjikstannan keletin su Qazaqstan men Ózbekstannyng egistik jәne tehnikalyq daqyl alqaptaryn sugharugha júmsalyp keldi. Aymaqtaghy elder óz tәuelsizdigin jariyalaghan tústa, kýnilgeri bolashaghyn oilaghan Qyrghyzstan men Tәjikstan kórshilerimen sanaspay, su elektr stansalaryn salyp, su joldaryn shegendep tastady. Ámudariyanyng suyn 40 payyzdan bólip alghan týrikmen men ózbek aghayyndar arasyna syna qaghyldy.

Kórshining tәbeti alabóten

Su degende ózbekterding de oghan tәbeti alabóten. Kenirdikten ótpegenin, bir tamshy bolsa da shekpenge tamsyn degen kórseqyzarlyqtan Qaraqúmgha sindirip aluda. 2008 jyly Ózbekstannyng transshekaralyq «Dostyq» kanalynan Qazaqstangha keletin sudyng bastapqy mólsheri 85 tekshe metr dep kelisilgenimen, ol qysqartylyp - 65 tekshe metrge týsirilgen. Aymaqtaghy әr elding óz betinshe suarmaly alqapty úlghaytugha tyrysyp baghuynyng әserinen ólkede suarmaly jerlerding aumaghy jeti payyzgha úlghayyp ketken. Josparsyz jýrgizilgen júmys qyruar shyghyngha úryndyrghan.
Su - energetikalyq konsorsiumyn qúru - Ortalyq Aziya ýshin óte manyzdy mәselelerding biri. 1993 jyly aimaq elderi memleketaralyq su resurstaryn qorghau, birlesip paydalanu jónindegi yntymaqtastyq turaly kelisimge qol qoyghan bolatyn. Alayda, ol kelisimder oryndalmady.
Biz, demokratiyalyq, zayyrly qoghamda ómir sýrudemiz. Kýni erteng aimaqtaghy sayasi, ekonomikalyq jaghdaydyng nege aparyp soqtyratynyn eshkim bilmeydi. Sondyqtan әlemdik qauymdastyqtaghy jaghdayymyzdy algha tartyp, Ortalyq Aziya elderin 1992 jyly Dublinde qabyldanghan BÚÚ Su Konvensiyasyna qosyludy sayasy túrghyda tezdetu kerek. Sonda ghana su tóniregindegi mәselelerge baylanysty aimaqtaghy barlyq elderge birdey mindetter jýkteytin konvensiya arqyly su problemasyn sayasilandyrmay, ekonomikalyq túrghyda rettep otyrugha bolady. Osyghan ýndesetin oily tújyrymdy Qazaqstan Preziydenti osydan birneshe jyl búryn aitqan bolatyn. Qazaqstan basshysy óz sózinde: «Ortalyq Aziya elderi Syrdariya ózenining su resurstaryn tiyimdi paydalanu ýshin ózara birlesken qadamdar jasauy tiyis jәne de osy mәsele boyynsha tolyq yqpaldastyqty bildiretin ortaq kelisimge qol qoy kerek» degen bolatyn. Biraq búl bastamany qoldaushylar ózdiginen shygha qoymady. Mәsele osy kýiinde túra berse, onyng sony ýlken әngimege alyp baruy qazirding ózinde kórinis berip otyr.
Sayasatkerlerding oilary boyynsha, tayau bolashaqta múnay, gaz, uran soghysy, endi su soghysyna jalghaspaq kórinedi. 2007 jyly BÚÚ-nyng Bas hatshysy Pan Gy Munnyng «Álem su ýshin soghystyng aldynda túr» dep aitqany bar. Mәselening manyzdylyghyn eskergen BÚÚ 2005-2015 jyldardy su problemalaryna arnap otyr.
Mәrtebeli úiymnyng múnday manyzdy mәselege 10 jyl bólui - Europa qúrlyghyndaghy Portugaliyanyng Qúdayy kórshisi Ispaniyany ózine tiyesili ózen suyn úrlaghany ýshin aiyptap, olardan ótemaqy retinde 6 million evro talap etuinen shyqqan aitys ýlken daugha ainaluy sebep bolghan edi. Bir tamshy sudan ýnem jasaytyn portugaldyqtar sonda «Ispaniya sudy shekten tys paydalanady» dep kinәlapty. Songhy 50 jylda әlem elderining arasynda sugha qatysty 200-den astam kelisim-shart jasalynghan. Alayda onyng oryndalmauynan 32 ret dauly mәseleler tuyndap, kýsh qoldanu әreketterine jol berilgen. Mәselen, Afrika qúrlyghyndaghy eng ýlken ózen - Nilding suyn 9 memleket paydalanady. Olardyng ishindegi eng alyp elder Sudan, Egiypet, Efiopiya arasynda su ýshin ýnemi dýrdarazdyq aitys tuyndap jatady. Keyde aitystyng sony qaruly qaqtyghystargha deyin jetken.

Taghy da Sibir sulary turaly

1946 jyly Týrkiya, Siriya jәne Iran arasynda da su mәselesinde dauly mәsele tuyndap, ol úzaq uaqytqa deyin sheshimin tappay keldi. Bir endikte jatqan Siriya, Týrkiya, Irak Tigr men Efrat ózenderining su qoryn paydalanuda ortaq kelisimge kele almady. Sol tústa resmy Irak pen Siriya sayasaty Týrkiyany «sudy retsiz paydalanasyn» dep qatang syngha alghan bolatyn.
Osy mәselelerdi óz bastarynan ótkergen Týrkiya osydan eki jyl búryn Qazaqstan Respublikasy Ýkimetine Ortalyq Aziyadaghy su bólisin retteude manyzdy úsynystar bildirgen edi. Sonyng arqasynda el Ýkimeti Kóksaray su qoymasyn saludy qolgha aldy. Búl shara der kezinde qolgha alynghan irgeli sharalar bolyp otyr. Su ýshin kýres kórshiles ózbek, qyrghyz, tәjik aghayyndardyng arasynda da kýiip jýr.
Demograftardyng zertteuleri boyynsha, aldaghy 30 jylda әlem halqynyng sany jylyna 80 milliongha kóbeyip, onyng jalpy sany 2050 jyly 9 milliardqa jetetin kórinedi. Sugha degen súranys sonda bolmaq. Resey mamandary qazirding ózinde su ortasynda otyryp, yndyny keuip otyrghanday keyip tanytuda. Resey ýshin әlemdik su daghdarysy 2025 jyly bastalmaq kórinedi. Sugha dilgirligi asa múqtaj emes Resey sol kýnderi sugha degen súranysty qamtamasyz etetin tórt eldi kórsetip berip otyr. Olar: Braziliya, Kanada, Resey, Avstriya elderi bolmaq. Osylardyng ishindegi bizge jaqyny da, qolúshyn bere alatyny da - Resey. Demek, kenes kezinde 20 jyl boyy zerttelip, onyng júmysyna 160 úiym, 48 jobalau-zertteu mekemeleri, 112 ghylymiy-zertteu instituttary, 32 odaqtyq ministrlik, 9 odaqtas respublikalardyng ministrlikteri ainalysqan Sibir ózenderin Ortalyq Aziyagha búru turaly jobany taghy bir mәrte kóteru súralyp túr. Mәskeu meri Yuriy Lujkovtyng Ob ózenderin Ortalyq Aziyagha búru turaly úsynysyn, aumaqtaghy 5 elding memleket basshylary sayasat taqtasynda taghy bir ret jyljytyp qoysa dúrys bolar edi.
«Pәleni bastalmay túryp sheshuge úmtyluymyz kerek, bolmasa su tapshylyghy halyqaralyq janjaldargha sebep bolady», - degen Garet Tomas, Úlybritaniyanyng halyqaralyq damu ministri. Búl - býgin qolgha alatyn manyzdy is. Osy orayda dәl qazir qúrghaq kontiynentaldyq aimaqta oryn tepken qazaqtyng qúdayy kórshisi qyrghyzgha jalghyz ghana daty bar. Ol - su bolyp túr.

A. Bazarbayúly

"Ýsh qiyan" gazeti