ححI عاسىردىڭ باستى پروبلەماسى اۋىز سۋ تاپشىلىعىنان تۋىنداپ وتىر. بiرiككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ تاراتقان اقپاراتى بويىنشا جەر بەتi حالقىنىڭ 1,1 ميللياردى قازiرگi تاڭدا اۋىز سۋ زاردابىن تارتىپ وتىرعان كورiنەدi. ونىڭ ۇستiنە حالىقتىڭ 2 ميللياردتان استامى «سۋ داعدارىسىن» باستان وتكەرۋدە.
بiر جۇتىم تازا سۋعا مەيiرiمi قانباعاندىقتان، جەر بەتiندە ءار تاۋلiك سايىن 4 مىڭ بالا بۇل ومiرمەن قوشتاسىپ جاتادى ەكەن.
ال 2025 جىلى ءاربiر ءۇش تۇرعىننىڭ ەكەۋi سۋدان تارىعاتىن بولادى دەگەن بولجام بار. مۇنداي ساتتە دامىعان ەلدەر، سۋ تاپشىلىعىنان وتىرعان جەرلەرiن تاستاپ شىققان بوسقىندار لەگiنiڭ «استىندا قالۋ» پروبلەماسىنا كەزiگەدi. وسىنىڭ سالدارىنان 2030 جىلعا قاراي بوسقىندار سانى 500 ميلليون ادامنان اسىپ-جىعىلاتىن بولادى. ەرiكسiز كوشi-قون سيندرومى افريكا قۇرلىعىن قازiردiڭ وزiندە جايلاپ الدى. قارا قۇرلىقتىڭ ساحارا شولiنەن تۇستiككە قاراي سوزىلعان بولiگi مەن وڭتۇستiك جانە ورتالىق ازيادا سۋدىڭ تاپشىلىعى قاتتى سەزiلۋدە. سۋ ماماندارىنىڭ زەرتتەۋلەرi بويىنشا، يندونەزيا، مەكسيكا، قىتايدىڭ سولتۇستiك بولiگi دە سۋ رەسۋرستارىنىڭ جەتiمسiزدiگiن سەزiنەتiن بولادى.

ححI عاسىردىڭ باستى پروبلەماسى اۋىز سۋ تاپشىلىعىنان تۋىنداپ وتىر. بiرiككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ تاراتقان اقپاراتى بويىنشا جەر بەتi حالقىنىڭ 1,1 ميللياردى قازiرگi تاڭدا اۋىز سۋ زاردابىن تارتىپ وتىرعان كورiنەدi. ونىڭ ۇستiنە حالىقتىڭ 2 ميللياردتان استامى «سۋ داعدارىسىن» باستان وتكەرۋدە.
بiر جۇتىم تازا سۋعا مەيiرiمi قانباعاندىقتان، جەر بەتiندە ءار تاۋلiك سايىن 4 مىڭ بالا بۇل ومiرمەن قوشتاسىپ جاتادى ەكەن.
ال 2025 جىلى ءاربiر ءۇش تۇرعىننىڭ ەكەۋi سۋدان تارىعاتىن بولادى دەگەن بولجام بار. مۇنداي ساتتە دامىعان ەلدەر، سۋ تاپشىلىعىنان وتىرعان جەرلەرiن تاستاپ شىققان بوسقىندار لەگiنiڭ «استىندا قالۋ» پروبلەماسىنا كەزiگەدi. وسىنىڭ سالدارىنان 2030 جىلعا قاراي بوسقىندار سانى 500 ميلليون ادامنان اسىپ-جىعىلاتىن بولادى. ەرiكسiز كوشi-قون سيندرومى افريكا قۇرلىعىن قازiردiڭ وزiندە جايلاپ الدى. قارا قۇرلىقتىڭ ساحارا شولiنەن تۇستiككە قاراي سوزىلعان بولiگi مەن وڭتۇستiك جانە ورتالىق ازيادا سۋدىڭ تاپشىلىعى قاتتى سەزiلۋدە. سۋ ماماندارىنىڭ زەرتتەۋلەرi بويىنشا، يندونەزيا، مەكسيكا، قىتايدىڭ سولتۇستiك بولiگi دە سۋ رەسۋرستارىنىڭ جەتiمسiزدiگiن سەزiنەتiن بولادى.

سۋ بولiنiسiنە قاتىستى تۋىندايتىن داۋلار ورتا ازيا مەملەكەتتەرi اراسىندا وتە وتكiر كۇيiندە تۇر. وسىدان ءسال بۇرىن ايىرقالپاقتى دوسىمىز كيروۆ سۋ قويماسى ارقىلى ەلiمiزدiڭ شۋ وزەنiنەن باستاۋ الاتىن بiرقاتار توعاندارعا سۋ بەرۋدi توقتاتقان بولاتىن. «ەكi ەل اراسىنداعى شەكارا اشىلمايىنشا، سەندەرگە سۋ دا جوق» دەگەنى بار. قازاقستان كورشi اقىسىنا كiرمەيiن دەگەن نيەتپەن شەكاراسىن اشىپ ەدi, سۋ دا جەتiپ كەلدi. سوندا وسى دا باتىرلىق iس پە؟!
قىرعىز ۇكiمەتi بۇل ارەكەتiمەن-اق ديپلوماتيالىق نازiك كەلiسiمدi, ايتتىم-بiتتi ۋلتيماتۋمىمەن شاتىستىرىپ العان سىڭايلى.
جالپى، قىرعىزدىڭ بيلiك ۇكiمەت بۋىندارىندا «ورتا ازياداعى سۋدىڭ قوجايىنى - بiزبiز» دەگەن تۇسiنiك ەرتەرەك قالىپتاسقان. وسىدان التى جىل بۇرىن بiشكەكتە قىرعىزستان پرەزيدەنتi جانىنداعى ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىندا فريدريح ەبەرت قورىنىڭ قولداۋىمەن باسىپ شىعارىلعان «ورتا ازيانىڭ سۋ ماسەلەلەرi» اتتى كiتاپتا ايماقتاعى سۋ پروبلەماسىنىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋىنا شولۋ جاسالىپ، ونىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرiنiڭ قارىم-قاتىناسىنا تيگiزiپ وتىرعان اسەرi كورسەتiلiپ بەرiلگەن بولاتىن. قۇرامىندا بiرنەشە مامان ساراپشىلار بار ارنايى توپ، ايماقتاعى سۋ كوزدەرiنiڭ كiلتi قىرعىزستاندا قالىپ وتىرعانىن دالەلدەۋگە تىرىسقان.
راس، ورتالىق ازياداعى 170-180 تەكشە شاقىرىم بولاتىن سۋ رەسۋرستارىنىڭ 90 پايىزىن قىرعىز بەن تاجiكتiڭ ماڭدايىنا جازىپتى. ومiرلiك ماڭىزى بار سۋ شۇمەگiن ۋىسىندا ۇستاعان قىرعىز بەن سۋ ەلەكتر ستانسالارىن ساياسي كوزiر ەتiپ وتىرعان تاجiك اعايىندار كەز-كەلگەن ماسەلەدەگi كەلiسiم تاقتاسىنا قىلتيتىپ، سىعالاتىپ قويادى. جىل سايىن كورشiلەردiڭ كوڭiل-كۇيiنە قارايمىز دەپ، وڭتۇستiك وڭiرلەردەگi جۇرتىمىز سۋ تاپشىلىعىنان قاسiرەتتi كورiپ-اق كەلەدi. تابيعات ورتاق پايدالانۋعا بەرگەن سۋدىڭ ساۋداعا تۇسكەنi ءوز الدىنا، اعايىن اراسىندا دۇردارازدىق تۋىنداپ كەتۋi ىقتيمال ارەكەتتەردiڭ الدىندا تۇرمىز.
2008 جىلى جامبىل وبلىسىنىڭ مەركە، بايزاق، قورداي اۋداندارىنا سۋ مولشەرi جەتكiلiكتi بارماعاندىقتان استىق كۇيiپ كەتكەن ەدi. ماسەلە وسى كۇيiندە جالعاسا بەرسە، بولاشاقتا كوكونiس پەن استىقتىڭ نەبiر اتاسىن ەگەتiن جامبىل وبلىسى نەگiزگi استىق القابىن يگەرۋدەن قالادى. سوندىقتان ماسەلەنi كەيiنگە قالدىرا بەرمەي، وبلىس اۋماعىنىڭ سۋارمالى جەرلەرiن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قاجەتتi سۋ قويماسىن جاساۋدى قولعا الۋ شارت.
سۋدىڭ دا سۇراۋى بار. سوڭعى 50 جىلدا قوس قارت وزەن - سىر مەن ءامۋداريانىڭ ۇشار باسىندا جينالعان سۋ كوزدەرi 40 پايىزعا كەمiگەن جانە ول جىلدان-جىلعا سارقىلىپ بارادى. سۋدى جوسپارسىز ىسىراپ ەتۋiمiزدiڭ سالدارى ايماقتاعى بۇكiل حالىقتى قارا سۋعا تاۋەلدi ەتiپ وتىر. كەڭەستiك كەزەڭدە قىرعىزستان مەن تاجiكستاننان كەلەتiن سۋ قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ ەگiستiك جانە تەحنيكالىق داقىل القاپتارىن سۋعارۋعا جۇمسالىپ كەلدi. ايماقتاعى ەلدەر ءوز تاۋەلسiزدiگiن جاريالاعان تۇستا، كۇنiلگەرi بولاشاعىن ويلاعان قىرعىزستان مەن تاجiكستان كورشiلەرiمەن ساناسپاي، سۋ ەلەكتر ستانسالارىن سالىپ، سۋ جولدارىن شەگەندەپ تاستادى. ءامۋداريانىڭ سۋىن 40 پايىزدان ءبولiپ العان تۇرiكمەن مەن وزبەك اعايىندار اراسىنا سىنا قاعىلدى.

كورشiنiڭ تابەتi الابوتەن

سۋ دەگەندە وزبەكتەردiڭ دە وعان تابەتi الابوتەن. كەڭiردiكتەن وتپەگەنiن، بiر تامشى بولسا دا شەكپەنگە تامسىن دەگەن كورسەقىزارلىقتان قاراقۇمعا سiڭدiرiپ الۋدا. 2008 جىلى وزبەكستاننىڭ ترانسشەكارالىق «دوستىق» كانالىنان قازاقستانعا كەلەتiن سۋدىڭ باستاپقى مولشەرi 85 تەكشە مەتر دەپ كەلiسiلگەنiمەن، ول قىسقارتىلىپ - 65 تەكشە مەترگە تۇسiرiلگەن. ايماقتاعى ءار ەلدiڭ ءوز بەتiنشە سۋارمالى القاپتى ۇلعايتۋعا تىرىسىپ باعۋىنىڭ اسەرiنەن ولكەدە سۋارمالى جەرلەردiڭ اۋماعى جەتi پايىزعا ۇلعايىپ كەتكەن. جوسپارسىز جۇرگiزiلگەن جۇمىس قىرۋار شىعىنعا ۇرىندىرعان.
سۋ - ەنەرگەتيكالىق كونتسورتسيۋمىن قۇرۋ - ورتالىق ازيا ءۇشiن وتە ماڭىزدى ماسەلەلەردiڭ بiرi. 1993 جىلى ايماق ەلدەرi مەملەكەتارالىق سۋ رەسۋرستارىن قورعاۋ، بiرلەسiپ پايدالانۋ جونiندەگi ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلiسiمگە قول قويعان بولاتىن. الايدا، ول كەلiسiمدەر ورىندالمادى.
بiز، دەموكراتيالىق، زايىرلى قوعامدا ءومiر سۇرۋدەمiز. كۇنi ەرتەڭ ايماقتاعى ساياسي، ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ نەگە اپارىپ سوقتىراتىنىن ەشكiم بiلمەيدi. سوندىقتان الەمدiك قاۋىمداستىقتاعى جاعدايىمىزدى العا تارتىپ، ورتالىق ازيا ەلدەرiن 1992 جىلى دۋبليندە قابىلدانعان بۇۇ سۋ كونۆەنتسياسىنا قوسىلۋدى ساياسي تۇرعىدا تەزدەتۋ كەرەك. سوندا عانا سۋ توڭiرەگiندەگi ماسەلەلەرگە بايلانىستى ايماقتاعى بارلىق ەلدەرگە بiردەي مiندەتتەر جۇكتەيتiن كونۆەنتسيا ارقىلى سۋ پروبلەماسىن ساياسيلاندىرماي، ەكونوميكالىق تۇرعىدا رەتتەپ وتىرۋعا بولادى. وسىعان ۇندەسەتiن ويلى تۇجىرىمدى قازاقستان پرەزيدەنتi وسىدان بiرنەشە جىل بۇرىن ايتقان بولاتىن. قازاقستان باسشىسى ءوز سوزiندە: «ورتالىق ازيا ەلدەرi سىرداريا وزەنiنiڭ سۋ رەسۋرستارىن تيiمدi پايدالانۋ ءۇشiن ءوزارا بiرلەسكەن قادامدار جاساۋى تيiس جانە دە وسى ماسەلە بويىنشا تولىق ىقپالداستىقتى بiلدiرەتiن ورتاق كەلiسiمگە قول قويۋ كەرەك» دەگەن بولاتىن. بiراق بۇل باستامانى قولداۋشىلار وزدiگiنەن شىعا قويمادى. ماسەلە وسى كۇيiندە تۇرا بەرسە، ونىڭ سوڭى ۇلكەن اڭگىمەگە الىپ بارۋى قازiردiڭ وزiندە كورiنiس بەرiپ وتىر.
ساياساتكەرلەردiڭ ويلارى بويىنشا، تاياۋ بولاشاقتا مۇناي، گاز، ۋران سوعىسى، ەندi سۋ سوعىسىنا جالعاسپاق كورiنەدi. 2007 جىلى بۇۇ-نىڭ باس حاتشىسى پان گي مۋننىڭ «الەم سۋ ءۇشiن سوعىستىڭ الدىندا تۇر» دەپ ايتقانى بار. ماسەلەنiڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرگەن بۇۇ 2005-2015 جىلداردى سۋ پروبلەمالارىنا ارناپ وتىر.
مارتەبەلi ۇيىمنىڭ مۇنداي ماڭىزدى ماسەلەگە 10 جىل ءبولۋi - ەۋروپا قۇرلىعىنداعى پورتۋگاليانىڭ قۇدايى كورشiسi يسپانيانى وزiنە تيەسiلi وزەن سۋىن ۇرلاعانى ءۇشiن ايىپتاپ، ولاردان وتەماقى رەتiندە 6 ميلليون ەۆرو تالاپ ەتۋiنەن شىققان ايتىس ۇلكەن داۋعا اينالۋى سەبەپ بولعان ەدi. بiر تامشى سۋدان ۇنەم جاسايتىن پورتۋگالدىقتار سوندا «يسپانيا سۋدى شەكتەن تىس پايدالانادى» دەپ كiنالاپتى. سوڭعى 50 جىلدا الەم ەلدەرiنiڭ اراسىندا سۋعا قاتىستى 200-دەن استام كەلiسiم-شارت جاسالىنعان. الايدا ونىڭ ورىندالماۋىنان 32 رەت داۋلى ماسەلەلەر تۋىنداپ، كۇش قولدانۋ ارەكەتتەرiنە جول بەرiلگەن. ماسەلەن، افريكا قۇرلىعىنداعى ەڭ ۇلكەن وزەن - نiلدiڭ سۋىن 9 مەملەكەت پايدالانادى. ولاردىڭ iشiندەگi ەڭ الىپ ەلدەر سۋدان، ەگيپەت، ەفيوپيا اراسىندا سۋ ءۇشiن ۇنەمi دۇردارازدىق ايتىس تۋىنداپ جاتادى. كەيدە ايتىستىڭ سوڭى قارۋلى قاقتىعىستارعا دەيiن جەتكەن.

تاعى دا سiبiر سۋلارى تۋرالى

1946 جىلى تۇركيا، سيريا جانە يران اراسىندا دا سۋ ماسەلەسiندە داۋلى ماسەلە تۋىنداپ، ول ۇزاق ۋاقىتقا دەيiن شەشiمiن تاپپاي كەلدi. بiر ەندiكتە جاتقان سيريا، تۇركيا، يراك تيگر مەن ەفرات وزەندەرiنiڭ سۋ قورىن پايدالانۋدا ورتاق كەلiسiمگە كەلە المادى. سول تۇستا رەسمي يراك پەن سيريا ساياساتى تۇركيانى «سۋدى رەتسiز پايدالاناسىڭ» دەپ قاتاڭ سىنعا العان بولاتىن.
وسى ماسەلەلەردi ءوز باستارىنان وتكەرگەن تۇركيا وسىدان ەكi جىل بۇرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكiمەتiنە ورتالىق ازياداعى سۋ ءبولiسiن رەتتەۋدە ماڭىزدى ۇسىنىستار بiلدiرگەن ەدi. سونىڭ ارقاسىندا ەل ۇكiمەتi كوكساراي سۋ قويماسىن سالۋدى قولعا الدى. بۇل شارا دەر كەزiندە قولعا الىنعان iرگەلi شارالار بولىپ وتىر. سۋ ءۇشiن كۇرەس كورشiلەس وزبەك، قىرعىز، تاجiك اعايىنداردىڭ اراسىندا دا كۇيiپ ءجۇر.
دەموگرافتاردىڭ زەرتتەۋلەرi بويىنشا، الداعى 30 جىلدا الەم حالقىنىڭ سانى جىلىنا 80 ميلليونعا كوبەيiپ، ونىڭ جالپى سانى 2050 جىلى 9 ميللياردقا جەتەتiن كورiنەدi. سۋعا دەگەن سۇرانىس سوندا بولماق. رەسەي ماماندارى قازiردiڭ وزiندە سۋ ورتاسىندا وتىرىپ، ىندىنى كەۋiپ وتىرعانداي كەيiپ تانىتۋدا. رەسەي ءۇشiن الەمدiك سۋ داعدارىسى 2025 جىلى باستالماق كورiنەدi. سۋعا دiلگiرلiگi اسا مۇقتاج ەمەس رەسەي سول كۇندەرi سۋعا دەگەن سۇرانىستى قامتاماسىز ەتەتiن ءتورت ەلدi كورسەتiپ بەرiپ وتىر. ولار: برازيليا، كانادا، رەسەي، اۆستريا ەلدەرi بولماق. وسىلاردىڭ iشiندەگi بiزگە جاقىنى دا، قولۇشىن بەرە الاتىنى دا - رەسەي. دەمەك، كەڭەس كەزiندە 20 جىل بويى زەرتتەلiپ، ونىڭ جۇمىسىنا 160 ۇيىم، 48 جوبالاۋ-زەرتتەۋ مەكەمەلەرi, 112 عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى، 32 وداقتىق مينيسترلiك، 9 وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ مينيسترلiكتەرi اينالىسقان سiبiر وزەندەرiن ورتالىق ازياعا بۇرۋ تۋرالى جوبانى تاعى بiر مارتە كوتەرۋ سۇرالىپ تۇر. ماسكەۋ مەرi يۋري لۋجكوۆتىڭ وب وزەندەرiن ورتالىق ازياعا بۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسىن، اۋماقتاعى 5 ەلدiڭ مەملەكەت باسشىلارى ساياسات تاقتاسىندا تاعى بiر رەت جىلجىتىپ قويسا دۇرىس بولار ەدi.
«پالەنi باستالماي تۇرىپ شەشۋگە ۇمتىلۋىمىز كەرەك، بولماسا سۋ تاپشىلىعى حالىقارالىق جانجالدارعا سەبەپ بولادى»، - دەگەن گارەت توماس، ۇلىبريتانيانىڭ حالىقارالىق دامۋ مينيسترi. بۇل - بۇگiن قولعا الاتىن ماڭىزدى iس. وسى ورايدا ءدال قازiر قۇرعاق كونتينەنتالدىق ايماقتا ورىن تەپكەن قازاقتىڭ قۇدايى كورشiسi قىرعىزعا جالعىز عانا داتى بار. ول - سۋ بولىپ تۇر.

ا. بازاربايۇلى

ء"ۇش قيان" گازەتى