2005 jyldyng 24-25 nauryzy Qyrghyz elinde Asqar Aqaevtyng biyligin qúlatqan «Qyzghaldaq tónkerisimen este qaldy. Osy jyldyng nauryz aiynyng alghashqy kýnderinen elding ontýstik ónirinde bastalghan kóterilis el astanasyna auysyp qyrghyz preziydenti A.Aqaevtyng elden ketumen ayaqtalghanyn kópshilik jaqsy biledi. Halyqtyng narazylyghyn tudyrghan A.Aqaevtyng biyligi múnday jaghdaygha nelikten dushar boldy? Alghashqy kezden bastap-aq balamaly saylauda jeniske jetken, Batys elderining maqtauyna da ie bolghan A.Aqaevtyng jetistigi men qateligi nede boldy. A. Aqaev joghary biylikke qalay keldi?   

Asqar Aqaevtyng sayasy qyzmeti onyng Qyrghyzstannyng túnghysh preziydenti boluymen ghana erekshelenbeydi. Ol KSRO qúramynda bolghan basqa respublikalarmen salystyrghanda basqasha jolmen preziydent bolyp saylandy. Basqa respublikalarda sol respublikanyng sol kezdegi partiya Ortalyq komiytetining birinshi hatshysy preziydent bolghanyn kópshilik jaqsy biledi. Qyrghyzstandaghy preziydenttik qyzmetti engizu men búl oryngha túnghysh preziydentti saylau Qazaqstandaghydan basqasha ótti. Qyrghyzstanda preziydenttik qyzmetti engizu turaly zandy Qyrghyz Respublikasynyng Jogharghy Kenesi 1990 jyly  24 qazanda qabyldady. Elding túnghysh preziydentin saylau ýsh kýnnen keyin, 27 qazanda ótkizildi. Yaghny barlyq qoghamdyq úiymdar men azamattargha óz ýmitkerlerin úsynugha mýmkindik berildi. Al búl jaghday Qazaqstanda basqasha boldy.  

1990 jyly 24 sәuirde Qazaq KSR-ning Jogharghy Kenesi «Qazaq KSR Preziydenti qyzmetin taghayyndau jәne Qazaq KSR Konstitusiyasyna ózgerister men tolyqtyrular engizu» turaly zang qabyldap, dәl osy kýni týsten keyin Joghary Keneste túnghysh preziydentti saylau ótkizildi. Yaghny basqa qoghamdyq úiymdargha jәne jeke azamattargha óz ýmitkerlerin úsynugha mýmkindik berilmedi. Qazirgi zannama boyynsha parlament qabyldaghan  jәne memleket basshysy qol qoyghan zang baspasózde jariyalanghan song ghana kýshine enetinin bilemiz. 1990 jylghy 24 sәuirde Jogharghy Kenesting preziydenttik qyzmetti taghayyndau turaly zanynyng baspasózde jariyalanbay túryp kýshine engenin kópshilik әli kýnge deyin týsine almauda.  

Qyrghyzstanda alghashqy preziydent saylauyna 12 ýmitker úsynyldy. Onyng ishinde  sol kezdegi respublika partiya úiymynyng birinshi hatshysy Á.Masaliyev, sol kezdegi ýkimet basshysy  Júmaghúlov jәne  taghy basqalar boldy. Jәne búl saylauda búrynghy partiya nemese ýkimet basshysy emes, eng sonynan úsynylghan jәne tirkelgen Asqar Aqaev deputattardyng basym kópshiligining dauysyn alyp   jeniske jetti. 

Jogharghy Kenestegi preziydent saylauynda aiqyn jeniske jetken A.Aqaev «Ýkimetti jasaqtaugha bir apta jetkilikti ma» degen súraqqqa  ol «ýkimetti qazir-aq jasaqtay bastayyq, saylauda maghan qarsylas bolghandardyng bәrin  joghary basshylyqqa taghayyndaudy úsynamyn» dep jauap beredi. Solay bolady da. Óitkeni, olardyng әrqaysynyng sonynda óz qoldaushylary men jaqtastary, ónirlik jәne ru-taypalyq toptary boldy jәne olardyng әrqaysysy  óz salalary men ónirlerin jaqsy bildi, onday adamdardy ókpeletuge jәne olardan aiyrylyp qalugha da bolmaytyn. Búl jaghday da A. Aqaevtyng sol kezdegi batyl qadamdarynyng biri bolatyn.

Qazaqstandaghy preziydent saylauynda bir adam ghana úsynylyp, sol adam preziydent bolyp saylandy. Asqar Aqaevtyng preziydent bolyp saylanuy turaly aitqanda Qazaqstandaghy osy jaghday eriksiz  eske týsedi. Asqar Aqaev sonymen qatar ghylym salasynan sayasatqa, akademiya preziydentinen el preziydentine auysqan túlgha boluymen de erekshelenedi.

GhYLYMNAN SAYaSATQA

Qyrghyzstannyng túnghysh preziydenti Asqar Aqaev 1944 jyly 10 qarashada Shu oblysynyng Kemin audanyndaghy Qyzyl-Bayraq auylynda dýniyege keldi. Ákesi Aqay Toqaev qarapayym kolhozshy-sharua boldy. Biraq óz zamandastarynan birshama sauattylyghymen  kózge týsti. Medrese bitirgen ol arab jәne latyn әlippesin jaqsy mengerdi. Anasy Ásel Toqaeva da qarapayym otbasynan shyqqan sharua әiel  boldy. Áselding qazaq qyzy bolghandyghyn da  aita ketuge bolady. 

Asqar Aqaevtyng ózining aituynsha Qyrghyz tarihyndaghy tanymal túlgha Taghay by Asqar Aqaevtyng tikeley arghy atasy bolyp keledi. Taghay by HVI ghasyrdyng bas kezinde qyrghyz taypalarynyng joghary biyleushisi bolghan. Onyng biyligi kezinde qyrghyzdar jatjerlik basqynshylargha qarsy erlikpen kýresip, ózderining tәuelsizdigi men bostandyghyn qorghay bilgen. Qyrghyzdardyng Sarybaghysh ruynan shyqqan Atake by de elge tanymal bolghan. Ol da A. Aqaevtyng arghy atalarynyng biri bolyp keledi. Ol 1787 jyly Reseyden kelgen orys elshiligin Shu alqabynda qarsy alghandardyng qatarynda bolady. Asqar Aqaev ózining ata-babalarynyng el qorghauda tanymal boluymen qatar, orys elimen de erte kezden bastap-aq baylanys ornatqanyn maqtan etedi.

Oquda alghyr da zerek bolghan Asqar 1961 jyly orys orta mektebin altyn medalimen bitiredi. Alghashqy enbek jolyn osy jyly «Frunzemash» zauytynda slesarlyqpen bastaydy.  Mektep qabyrghasynda jýrgende aviakonstruktor boludy armandaghan  armanshyl bala júrtshylyqqa tanymal akademik V. M. Glushkovtyng kiybernetika turaly jazghan birneshe maqalasyn oqyghannan  keyin osy salanyng mamany boludy maqsat etip qoyady. Osylaysha eki jylghy enbek tәjiriybesinen keyin 1963 jyly Leningradtaghy  dәl mehanika jәne optika institutyna oqugha týsip, ony 1968 jyly ýzdik bitiredi.

Oquyn odan әri osy instituttyng aspiranturasynda jalghastyrghan ol 1971 jyly kandidattyq dissertasiyasyn da sәttti qorghap shyghady. 1973-1976 jyldary atalghan instituttyng doktoranturasynda oqidy. Frunze poliytehnikalyq institutynda injener, assistent, agha oqytushy, dosent, kafedra mengerushisi qyzmetterinde bolady. Qyrghyzstandaghy alghashqy esepteu tehnikasy kafedarasyn A.Aqaev Leningradataghy bilikti ústazdarynyng kómegimen jәne qoldauymen ashady. Ol kezde joghary oqu ornynda kafedra ashu ortalyqtan sheshiletin.

1980 jyly Mәskeu injener-fizika  institutynda doktorlyq dissertasiya qorghaghan ol ghylymnyng osy salasyndaghy jas ta talantty, bolashaghynan zor ýmit kýttiretin maman retinde atala bastaydy. Ol әsirese esepteu tehnikasy men golografiya salasyndaghy bilgir ghalym retinde tanylady. Golografiya salasynyng iri mamany Yu.Denisukting aituynsha «ol optika men kompiuterlik tehnologiyada tanqalarlyq tabysqa qol jetkizgen myqty maman, bilikti ghalym boldy».

A.Aqaev 1984 jyly Qyrghyz Ghylym Akademiyasynyng korrespendent-mýshesi bolyp saylanady. 1987 jyly akademik atanady. Qyrghyz Ghylym Akademiyasynyng viyse-preziydenti, 1989 jyly preziydenti lauazymyna kóteriledi. Ghylymgha shyn berilgen, qay isti bolsyn jan-tәnimen jәne adal isteytin A.Aqaev sayasiy-qoghamdyq júmystarda da tanymal bolady.

A.Aqaevtyng sayasiy-qoghamdyq júmystargha aralasuy 1986 jyldan bastalady. Ol osy jyly Qyrghyzstan partiya Ortalyq komiytetining apparatyna auystyrylady, ghylym jәne joghary oqu bólimin basqarady. Onyng basqaru tәsili turaly onymen birge istegender erekshe iltipatpen eske alady.  A.Aqaevtyng basqaru tәsilinde qatal әkimshilik talap pen kýshteu sharasy bolghan emes. Ol adamdardy sendiru men qyzyghushylyghyn arttyru arqyly basqardy jәne birge júmys istedi. Basqalardan da solay etudi talap etti.

Biraq A.Aqaevqa Ortalyq komiytette úzaq isteuge tura kelmedi. Sol kezde M.Gorbachevtyng «Qayta qúru» baghyty boyynsha bilim men ghylym salasynda da janashyldyq pen reformalar jýrgizu qajet boldy. Biraq A.Aqaevtyng búl saladaghy janasha kózqarasy sol kezdegi Qyrghyzstan partiya ortalyq komiytetining birinshi hatshysy A.Masaliyevtyng kózqarasymen ýndespedi. Partnomenkulatura A.Aqaevtyng janashyldyghyn qabylday almady. Sondyqtan da ol ghylymmen ainalysu ýshin qyzmetinen bosatudy súraydy. Ótinishi oryndalghan A.Aqaev respublikanyng Ghylym Akademiyasyna qyzmetke keledi. 1989-1990 jyldary Qyrghyz Ghylym Akademiyasynyng preziydenti bolady.

1989 jyly nauryzda M.S.Gorbachevtyng «Qayta qúru» baghytyna sәikes KSRO Joghary Kenesine balamaly saylau ótedi. Búl kezde qayta qúru men janasha oilau tolqyny el azamattary men sayasatqa qyzyghushylyq tanytatyndar arasynda edәuir beleng ala bastaghan bolatyn. Jas sayasatkerlerding jana tolqyny ósip kele jatty. Olar demokratiyany odan әri ilgeriletudi jaqtady. Partiyanyng әkimshilik-burokratyq basqaruyn synady jәne elding qoghamdyq-sayasy ómirin janartu ýshin jana qadamdargha baru kerektigin ashyq aita bastady. Gorbachev ózi bastaghan isting tym demokratiyalanyp bara jatqanynnan qauiptenip, búdan әri isten góri sózge kóbirek boy úrghandy jón kórdi.

Búl saylauda A.Aqaevtyng da kandidaturasy úsynylyp, saylauda jeniske jetken ol Jogharghy Keneske deputat bolyp saylanady. Ol KSRO Joghary Kenesining mýshesi jәne ekonomikalyq mәseleler jónindegi komiytet mýshesi de bolady. Qayta qúru baghytynyng demokratiya lebimen sayasatqa aralasqan A.Aqaev  jana kózqarasymen jәne batyl úsynystarymen de elge tanylady. Ol KSRO Konstitusiyasyndaghy «Kommunistik partiya qoghamnyng basshy jәne baghyt berushi kýshi»  dep atalatyn atyshuly 6-babyn alyp tastaudy jaqtaghan sanauly deputattardyng biri boldy. Qyrghyzstan delegasiyasynan A.Aqaev pen Sh.Aytmatov ekeui ghana atalghan bapty alyp tastu turaly úsynysty qoldap dauys beredi.

Joghary Kenesting III siezinde jeke menshik turaly zang jobasyn qyrghyz delegasiyasynan A.Aqaevtan basqa deputattar qoldamaydy.  Jeke menshik turaly zandy qabyldamay naryq ekonomikasyna ótuding mýmkin emestigin keybireuler týsinbedi nemese týsingisi kelmedi. Joghary Kenestegi birneshe jylghy  júmys A.Aqaevtyng aldaghy sayasy qyzmetining tamasha mektebi boldy.

AQAEVTYNG TAMYZ TÓNKERISIN BATYL AYYPTAUY  JÁNE KSRO-NYNG KÝIREUI

KSRO-daghy 1988-1989 jyldardaghy oqighalar, qayta qúru ýrdisining tyghyryqqa tirele bastauy, әleumettik-ekonomikalyq qiynshylyqtar jәne taghy basqalar sosialistik jýiening úzaqqa bara almaytyndyghyn anghartqanday boldy. Batys elderining keybir sayasattanushylary men bilgirleri de KSRO-nyng kóp úzamay kýireytindigi turaly boljamdar da aita bastady. Olardyng búl sәuegeylikteri kóp kýttirmey rasqa ainaldy.

KSRO  irgesining shayqala bastauy 1986 jylghy Almatydaghy Jeltoqsan oqighasynan bastaldy. Respublikalardaghy narazylyq oqighalary 1988-1989 jyldary Pribaltika respublikalarynda jalghasty. Búl elderding halqy ghana emes, basshylyghy da KSRO-dan shyghu turaly talaptar qoya bastady. KSRO-gha keyinnen qosylghan jәne Evropa elderine jaqyndau jatqan búl respublikalarda qayta qúru men jariyalylyq tiyimdi paydalanyldy. Jariyalylyq pen demokratiyany paydalana bilgen búl respublikalardyng túrghyndary sherulerge shyqty. Respublikalardyng KSRO-gha zorlyqpen, basqynshylyq sayasat barysynda qosylghandyghy turaly jii aityldy. Búl әreket 1991 jyldyng basynan bastap tegeurindi sipatqa ie boldy.

1991 jyly kýn tәrtibine janarghan Odaqtyq shart jasau mәselesi qoyyldy. Jana Odaqtyq shart turaly әngime 1990 jyldyng ortasynan bastap qozghala bastaghan edi. Osy jyldyng shilde-qyrkýiek ailarynda KSRO Jogharghy Kenesi Últtar Kenesining tóraghasy R.Nishanov odaqtas jәne avtonomiyaly respublikalardyn, sayasy partiyalar men qozghalystardyng ókilderimen jana Odaqtyq sharttyng tújyrymdamasyn әzirleu jóninde konsulitasiyalar jýrgizdi. Osy konsulitasiyalar negizinde jana Odaqtyq shartty әzirleu barysy turaly KSRO Jogharghy Kenesi qazan aiynyng basynda qauly qabyldady.

Jana Odaqtyq Sharttyng 23 baptan túratyn jobasy qarasha aiynyng sonyna taman dayyn bolyp, odaqtas respublikalargha, avtonomiyaly respublikalardyng Jogharghy Kenesterine, avtonomiyaly oblys pen avtonomiyaly okrugter halyq deputattarynyng Kenesterine jiberildi jәne baspasózde jariyalandy. 17 nauryzda janarghan Kenes Odaghyn saqtap qalu mәselesi qoyylghan býkilodaqtyq referendum ótkizildi. KSRO boyynsha dauys beruge 147 mln. adam qatysyp, olardyng 112 milliony (76%) janarghan jana Odaqty jaqtady. KSRO Jogharghy Kenesi referendum nәtiyjelerin eskere otyryp, Jana Odaqtyq Shartty әzirleudi jedeldetu turaly qauly qabyldady.

Mausym aiynda «Egemendi memleketter Odaghy turaly Sharttyn» jana jobasy baspasózde jariyalandy. Biraq, jana Odaqtyq Shart jobasy da júrttyng bәrine únay qoymady. Qayta qúru kósemderi ortalyqtyng biyligin barynsha saqtay otyryp, naryq pen demokratiyagha kóshken jana odaq jasaghylary keldi. 1922 jylghy Sharttyng syrtqy boyauy ózgergenmen, onyng ishki mazmúny sol kýiinde qaldy.

Tamyz aiyna deyin úsynylghan jәne jasalghan jobalardan keyin Novo-Ogarevoda jasalghan «9+1» jobasy qabyldandy. Yaghni, búl shart boyynsha toghyz respublika jana shartqa qol qongha әzir ekendikterin bildirse, «+1» degeni jana shartqa qosylushylargha esikting ashyq ekendigin bildiretin edi. Búl shartqa 1991 jylghy 20 tamyzda qol qoyylatyn bolyp kelisildi.

12 mausymda Reseyde ótken preziydenttik saylauda jeniske jetken B.Elisin KSRO Preziydenti M.Gorbachevti, ýkimet basshysy V.Pavlovty syngha aldy jәne olardyng otstavkagha ketuin talap etti. Kóp úzamay B.Elisin partiyasyzdandyru turaly jarlyqqa qol qoydy. Jarlyq boyynsha, Resey territoriyasyndaghy kәsiporyndar men mekemelerde qanday da bolmasyn partiya úiymdaryn qúrugha tyiym salyndy. Kenes Odaghynda bir ghana partiya ómir sýrgendikten, búl jarlyqtyng kimge baghyttalghandyghy da belgili edi. Resey Preziydentining búl әreketi qayta qúru kósemderining tónkeris jasauyna  alyp keldi. 1991 jyly 19 tamyzda joghary biylikting bir top ókilderi KSRO-ny saqtap qalu maqsatynda memlekettik tónkeris úiymdastyrdy.

Asqar Aqaev alghashqy saghattan bastap-aq býlikshilerdi batyl aiyptady jәne respublika territoriyasynda tótenshe jaghdaydyng engizilmeytindigin mәlimdedi. Ol Elisinmen birge tónkeris jasaushylardy batyl aiyptaghan respublika basshylarynyng biri retinde tanyldy. 19 tamyz kýni A. Aqaev Jana Odaqtyq Shartqa qol qon ýshin Mәskeuge úshugha tiyis bolatyn. Tanerteng ýkimet ýiine kelgen A. Aqaevty  respublika qauipsizdik komiytetining tóraghasy  general Asanqúlov qarsy alyp, oghan «Eldegi býkil biylik Tótenshe jaghday jónindegi Memlekettik (TJMK) komiytetting qolyna kóshkendigin, Siz de de soghan baghynugha tiyissiz, al maghan sony baqylau tapsyryldy» degendi aitady jәne Mәskeuden kelgen shifrovkany kórsetedi. Oghan jauap retinde A.Aqaev «Joldas general, әzirge men býkil halyq saylaghan el preziydentimin, búl jerde men búiryq beremin, al Sizdi qyzmetinizden shettetemin» dep dәl sol jerde búiryqty da shygharady. 

Sәl uaqyttan keyin Týrkistan әskery okrugynan  telefon arqyly ózin okrug komandashysy dep ataghan adam «Siz Marshal Yazovtyng búiryghyna baghynugha tiyissiz, Siz býkil biylikti qolgha alghan Komiytetke qarsy kelip otyrsyz, óz degeninizge salsanyz onyng arty qiyn bolady, Sizge bir tәulik uaqyt beriledi, jaghdaydy dúrys baghamdap TJMK-nyng sheshimderine baghynynyz. Óitpegen jaghdayda el aimaghyna jәne Bishkekke tanki engizemiz» degendi aitady.  A.Aqaev búl qoqan-loqygha da kónbeydi, respublika telearasynan sóz sóilep, tónkerisshilerdi qoldamaytyndyghyn, óitkeni búl naghyz býlik ekendigin mәlimdeydi. Ýkimet ýii aldyndaghy alangha 20-30 mynday adam jinalyp, El preziydentining sheshimine qoldau bildiredi.

Tamyz býligin Qazaqstan da qalypty jaghdayda qarsy aldy. 19 tamyz kýni týsten keyin N.Nazarbaev respublikalyq organdardyng barlyq basshylaryn jinady. Endi ne isteu kerektigi jóninde aqyldasty, basqalardyng oi-pikirin súrady. Kópshilik Tótenshe jaghdaylar jónindegi Komiytetti aiyptap sóilemeu kerektigin aitsa, oghan ashyq qarsylyq bildiru kerek degen de pikir aityldy. N.Nazarbaev Qazaqstan halqyna arnap jazghan mәlimdemesining mәtinin oqyp berdi. Kelesi kýni Elbasynyng Qazaqstan halqyna arnaghan mәlimdemesi jariyalandy. Onda bylay dep jazylghan edi:

«Qymbatty qazaqstandyqtar!

Respublika Jogharghy Soveti Prezidiumynyng jәne Ministrler kabiynetining mýshelerimen kenese kelip, men sizderge mynaday Mәlimdeme jasamaqpyn.

Elimiz ýshin osynau jauapty sәtte sizderdi baysaldylyq pen ústamdylyq saqtaugha shaqyramyn. Qazir búl erekshe qajet, óitkeni bizding әrqaysymyz tarapynan jasalghan qanday da bolsyn qyzbalyq, oilastyrylmaghan is-әreket asa auyr әleumettik silkinisterding bastamasyna ainaluy mýmkin.

Men sózimdi barlyq azamattargha, bizding kóp últty respublikany mekendeytin barlyq últtar men úlystardyng ókilderine arnaymyn. Búl kýnderi ózimiz ýshin әrqashanda birlik pen ózara týsinistikting negizi bolyp kelgen halyqtar arasyndaghy dostyqtyng ghasyrlar boyyna jinaqtalghan tәjiriybesine arqa sýieuge tiyispiz.

Men sózimdi Qazaqstannyng enbek kollektivterine arnaymyn. Qazir joghary sanalylyq pen úiymshyldyqty saqtau asa manyzdy. Halyq sharuashylyghynda alasapyrangha jol beruge bolmaydy. Eginnin, azyq-týlik resurstarynyng taghdyry qolynda túrghan selo enbekkerlerine erekshe jauapkershilik jýkteledi.

Men sózimdi respublikanyng barlyq sayasy kýshteri men qozghalystarynyng ókilderine arnaymyn. Ótkinshi alauyzdyqtan boydy aulaq salu, aqyl-parasatty, halyq aldyndaghy jauapkershilik sezimin basshylyqqa alu, egeske jol bermeu óte manyzdy.

Men Qazaqstan territoriyasynda ornalasqan SSRO Qaruly Kýshteri, memleket qauipsizdigi komiyteti jәne Ishki ister bólimderi men bólimshelerining әsker qúramyn Konstitusiyalyq normalargha adaldyqqa, jeke adamnyng pravolary men jergilikti ókimet organdaryn qúrmetteuge shaqyramyn. Qazaqstan territoriyasynda tótenshe jaghday engizilmeytinin, býkil ókimet biyligi Qazaq SSR-ining memlekettik egemendigi turaly qabyldanghan Deklarasiyasyna jәne Konstitusiyasyna sәikes tolyghymen sovet organdaryna tiyesili ekenin erekshe atap kórsetkim keledi.

Men respublikanyng egemendigin nyghaytu sayasatyna jәne demokratiya Odaghymyzdyng birligi prinsipterine adaldyqty quattaymyn, bastalghan reformany jýzege asyrugha bekemdik bildiremin. Qazaqstan halqy joghary sanalylyq, qyraghylyq pen toptasqandyq tanytady dep kәmil senemin.

Qazaq SSR Preziydenti  N.Nazarbaev

Almaty, 1991 jylghy tamyzdyng 19-y.

Qazaqstan basshylyghynyng 19 tamyz kýni jasaghan mәlimdemesinde Tótenshe jaghdaylar jónindegi Komiytetti (TJMK) aiyptap sóileu kórinbeydi jәne oghan tikeley qoldau kórsetu turaly da aitylmaydy. Tek kelesi kýni ghana TJMK-nyng kýireytindigi belgili bola bastaghanda N.Nazarbaev Qazaqstan halqyna ekinshi ret Ýndeu tastap, KSRO Joghary Soveti men Respublikalar qatyspaghan komiytet әuel bastan-aq zansyz qújattardy dýniyege әkelude, olar basqalaryna qosa, egemendik turaly respublikalyq deklarasiyalardy ayaq asty etude, naryq ekonomikasyna kóshudin tandap alghan baghytyn elep-eskermeude. ...Eng aldymen el ýshin osynau qiyn-qystau kýnderde M.S.Gorbachevtyng ózining pikirin estigimiz keledi, ol ózine jýktelgen mindetterdi jýzege asyra almaytyn kýide ekenin tikeley quattay týsui tiyis», - dep aitty. Ortalyq gazetting tilshileri de Qazaqstan basshysy N.Nazarbaevtyng kesheuilden jatqanyna (TJMK-ny alghashqy kýnnen bastap-aq tikeley aiyptamauyna) tanqalystyq bildirip jatty.

Býlikshiler jospary iske aspady. Gorbachevty «tútqynnan» alyp qaytugha A. Ruskoy jiberildi. Biraq, M.S.Gorbachev jurnalisterding biri aitqanday «basqa elge oralghan edi». Tamyz býliginen keyin KSRO-ny saqtap qalu mýmkin emestin. Gorbachevtyng uaqyty bitti. Býlikten keyin B.Elisinning uaqyty bastaldy. Resey Preziydenti óz әkimshiligimen Kremlige kelip jayghasty.

Býlik basylghannan keyingi ótken KSRO Jogharghy Kenesining sessiyasynda A. Aqaev Resey Federasiyasynyng atynan sóilgen R. Hasbulatovtan keyin ekinshi bolyp sóileydi. Óitkeni, býlikshilerdi qúlatuda Resey basty ról atqarghan bolatyn. Ýshinshi bolyp býlikshilerdi alghashqy kýnnen bastap aiyptaghan A. Sobchak sóileydi. Sessiyada Gorbachevtyng Jana Odaqtyq Shartqa qol qongha kóndirmek bolghan әreketinen eshtene shyqpaydy. Tamyz býligi KSRO-nyng ydyrauyn tezdete týsti. Jana Odaq turaly shart sóz boludan qalyp, KSRO-nyng irgesi sógilip sala berdi. Nebәri bir apta aralyghynda Ukraina (24 tamyz), Belorussiya (27 tamyz), Moldova (27 tamyz), Ózbekstan (29 tamyz), Ázirbayjan (30 tamyz), Qyrghyzstan (31 tamyz) óz tәuelsizdikterin jariyalady. Oghan deyin Baltyq boyy elderi men Gruziya jәne Resey (12 mausym) óz tәuelsizdikterin jariyalaghan bolatyn. Tәuelsizdik sheruin búdan әri Tәjikstan (9 qyrkýiek), Armeniya (24 qyrkýiek), Týrikmenstan (27 qazan) jalghastyrdy. 16 jeltoqsanda eng sony bolyp Qazaqstan da el tәuelsizdigin jariyalady.

8 jeltoqsanda Resey, Ukraina jәne Belorusi Respublikalarynyng basshylary Minsk manyndaghy Belovejie kelisiminde KSRO-nyng taratylghandyghy jәne ýsh slavyan memleketining – Tәuelsiz memleketter Dostastyghynyng qúrylghandyghy turaly mәlimdedi. Jyl sonynda, әlem tarihyna enetin taghy bir eleuli oqigha boldy. 21 jeltoqsanda búrynghy Kenes Odaghynyng on bir memleketining basshylary Almatyda bas qosyp, Tәuelsiz Memleketter Dostastyghyn qúru jónindegi Shartqa qol qoydy. Osy qújattan keyin alyp imperiya – KSRO taratyldy. Erteninde, 25 jeltoqsanda M.S.Gorbachev ómir sýruden qalghan KSRO Preziydenti qyzmetin dogharatynyn mәlimdedi. Birer kýnnen keyin Odaqtyq Jogharghy Kenesting songhy mәjilisi ótkizilip, Kenestik Sosialistik Respublikalar Odaghy atty memleketting taratylghandyghy turaly resmy týrde jariya etildi.

AQAEV TÁUELSIZ QYRGhYZ ELINING PREZIYDENTI

 Tamyz býliginen keyin ile shala 31 tamyzda Qyrghyzstan óz tәuelsizdigin jariyalaydy. Osy jyly 12 qazanda A. Aqaevtyng bastamasy boyynsha  elde alghash ret jalpyhalyqtyq preziydent saylauy ótedi. Saylaugha qatysushylardyn  95,3%  Aqaevty jaqtap dauys beredi. 1994 jyly  qantarda jalpyhalyqtyq referendumda A. Aqaevtyng ókilettigi taghy da býkil halyq tarapynan moyyndalady. Al 1995 jyly 24 jeltoqsanda 1993 jylghy qabyldanghan el konstitusiyasyna sәikes respublikada ekinshi ret jalpyhalyqtyq preziydent saylauy ótkizildi. Halyqtyng 70 payyzdan astam dauysyn alghan A. Aqaev bes jyl merzimge Qyrghyz Respublikasynyng preziydenti bolyp  saylandy. Osylaysha bar-joghy  tórt jylda  Qyrghyzstan halqy Aqaev ýshin ýsh ret dauys berdi. Búl býkil halyqtyng qoldauyna jәne senimine ie bolghan A. Aqaevtyng ýlken jenisi bolatyn. 2000 jyly 29 qazanda býkilhalyqtyq preziydent saylauynda A. Aqaev kezekti jenisine jetedi.

1990-jyldardyng ortasyna deyin respublika  ómirindegi jaghday eng auyr kezeng bolghanymen búl jyldar A. Aqaevtyng preziydenttik qyzmetindegi en  tabandy da jemisti jyldar retinde tariyhqa endi.  Jer reformasy  belgili ekonomist Chayanovtyng klassikalyq qaghidasy boyynsha sәtti jýrgizildi. Biraq ónerkәsip, sauda, aqsha mәseleleri tәuelsizdikting alghashqy jyldarynyng qiynshylyghymen este qaldy. Qyrghyzstan men Tәjikstan KSRO qúramyndaghy  elektr energiyasymen jabdyqtaluda eng artta qalghan respublikalardyng biri boldy. Respublikada su qorlary mol bolghanymen elektr  energiyasy  jetispedi. Elektr energiyasy jetpegendikten jәne respublikalar arasyndaghy búrynghy ekonomikalyq baylanystar ýzilgendikten zauyt-fabrikalar birinen song biri toqtady. Eldi inflyasiya jәne giyperinflyasiya jaylady. Qiyn jaghdaydan shyghu ýshin әlemge tanymal Shumpeter, Keyns, Fridman siyaqty  myqtylardyng enbekterin qaraugha tura keldi. Qyrghyz eli tәuelsizdik alghan kezden bastap-aq jekeshelendiru men jer reformasyna kiristi, ony Qazaqstandaghyday keyinge qaldyrmady.

1992 jyly últtyq valuta – somdy qúpiya týrde basyp shygharugha búiryq berildi. 1993 jyly  mamyr aiynda Qyrghyzstan alghashqylardyng biri bolyp óz aqshasyn engizdi. Ol ýshin parlamentti kóndiruge  edәuir kýsh salugha da tura keldi. Qyrghyzstannyng óz valutasyn erterek shygharuy kóp úzamay-aq óz jemisin berdi. Kýzge qaray rublidyng qúnsyzdanuy sharyqtau shegine jettti. Odan kórshi respublikalar, әsirese Qazaqstan men Ózbekstan kóbirek zardap shekti. Qyrghyz elinde inflyasiya toqtatyldy, búl jaghdaygha qyrghyz somynyng atqarghan róli joghary boldy. Aqaevtyng biyligi kezinde Qyrghyzstan TMD elderi arasynda alghashqy bolyp Dýnie jýzilik sauda úiymyna mýshe bolyp kirdi.

Sayasy salada da zor tabystargha qol jetkizildi. Demokratiya tolqynymen biylikke kelgen A. Aqaev demokratiyanyng taraluyna qiyanat jasamady.  AQSh biyligi Qyrghyzstandy  «demokratiya aralyna» da tenedi.  Respublikada jana partiyalar qúryldy, 5 milliongha jeter jetpes halqy bar Qyrghyzstanda sol kezding ózinde-aq ýkimetttik emes úiymdardyng sany  bes myngha jetti. Olardyng kópshiligin amerikalyq, europalyq jәne basqa da halyqaralyq úiymdar qarjylandyrdy. Olardyng búl «kómegi» 2005 jylghy nauryz aiyndaghy «Qyzghaldaq tónkerisinde» Aqaev ýshin soqqy bolyp tiydi.

A.Aqaev Qyrghyzstannyng Birikken Últtar Úiymyna mýshe bolu saltanatyna ózi baryp qatysty. 1992 jyly 2 nauryzda BÚÚ-nyng shtab-pәteri janynda Qyrghyzstan tuynyng kóteriluinine el preziydentining ózi kuәger boldy.

Aqaevtyng syrtqy sayasattaghy tabystary da az bolghan joq. Ol eng aldymen kórshiles eldermen, KSRO qúramynda bolghan respublikalarmen búrynghy qarym-qatynasty saqtap qalugha kýsh saldy. Ortaaziyalyq respulikalarmen ekonomikalyq jәne tuystyq baylanysty odan әri keneytuge úmtyldy. Reseyding halyqaralyq arenadaghy bedeli men әskery kýsh quatyn da paydalandy. Qytaymen jәne batys elderimen de sayasi-ekonomikalyq baylanystardy ornyqtyrdy.

2001 jylghy 11 qyrkýiektegi halyqaralyq terrorizmning әreketinen keyin AQSh-tyng Ortalyq Aziyadaghy geosayasaty batyldau jýre bastady. Dj. Bushtyng halyqaralyq terrorizmmen kýresu turaly úsynysyn býkil әlem qoldady. Aughanstandaghy terroristermen kýresu ýshin AQSh Bishkek manyndaghy Manas әskery bazasyn óz úshaqtarynyng úshyp qonuy ýshin paydalanugha súraydy. Aqaev búl bazany naqty talap qoyyp bir jylgha ghana paydalanugha beredi. Biraq amerikalyqtardyng búl jerde úzaqqa qalghysy kelgenin angharghan Aqaev  Resey Preziydenti Putinge Kanttaghy әskery әue bazasyn paydalanudy úsynady. 2003 jyly qazanda Resey ýshin әskery әue bazasy ashylyp AQSh-tyng qyrghyz jerinde jeke dara qojalyq etuine tosqauyl qoyylady. Artynsha AQSh-tyng memlekettik hatshysy Manas әskery әue bazasyna AVAKS úshaqtaryn әkeluge rúqsat súraydy. Aqaev amerikalyqtardyng búl ótinishine «joq» dep jauap beredi. A. Aqaev ózining estelikterinde jәne baspasózge bergen súhbatttarynda «AQSh mening búl әreketimdi kek sanap 2005 jylghy «Qyzghaldyq  tónkerisin» úiymdastyrdy» dep aitady.

2005 jyly respublikada «qyzghaldaq tónkerisi» oryn alyp A.Aqaev biylikten ketiriledi. Búl tónkeriske 2005 jyly aqpan-nauryz aiynda ótken kezekti parlament saylauynyng әdil ótpegendigi sebep boldy. Búl saylaudy halyqaralyq baqylaushylar da syngha aldy, olar saylau zanynyng búzylghandyghyn jәne saylaudyng әdil ótpegendigi turaly óz pikirlerin bildirdi.  Saylaudyng әdil ótpeui jәne osy kezde qarapayym halyqtyng túrmys jaghdayynyng nasharlauy, sonymen qatar Aqaev otbasynyn, qyzynyn, úlynyng jәne basqa da tuystarynyng sayasy biylikke aralasuy, sybaylas jemqorlyqtyng keng etek aluy, elding shet elge qaryzynyng kóbengi jәne basqa da sayasiy-әleumettik jaghdaylar  halyqtyng renishi men narazylyghyn tughyzdy. Aqaevtyng ýlken úly men ýlken qyzynyng Jogharghy Keneske saylanuy saylaudyng әdil ótpegendigi turaly halyqtyng kýmәnin odan úlghayta týsti.

Halyqtyng osy kónil kýiin Aqaevtyng qarsylastary tiyimdi paydalandy. Aqaev tónkerisshilerge qaru qoldanugha búiryq bermeydi. Nәtiyjesinde ontýstikten bastau alghan býlik el astanasyna da jetedi. Tónkerisshiler ýkimet ýii men preziydent әkimshiligin basyp alady. Aqaev Qazaqstan arqyly Reseyge ketuge mәjbýr bolady. 2005 jyly 4 sәuirde Mәskeudegi Qyrghyz elshiliginde Qyrghyz parlamentining spiykeri Ómirbek Tekebaev bastaghan delegasiyanyng qatysuymen ózining preziydenttik ókilettigin 5 sәuirden bastap dogharatynyn mәlimdeydi jәne biylikti konstitusiyalyq jolmen bere almaghanyna ókinetinin aityp otandastarynan  keshirim súraydy. 8 sәuirde Qyrghyz Parlamenti «Qyrghyz Respublikasy preziydenti qyzmetining kepildigi turaly» zangha ózgeris engizip, A. Aqaevty elding túnghysh preziydenti mәrtebesinen jәne oghan berilgen jenildikterden aiyrady. A. Aqaev ózining otandastary men qyrghyz halqynan keshirim súrauda myna tómendegi sózderdi aitty:

«Qúrmettti mening otandastarym! Qyrghyzdar men Qyrghyzstan júrtshylyghy! Men býgin Qyrghyzstan halqyn tәuelsizdik merekesimen qúttyqtay otyryp, osy sәtti paydalanyp keshirim súraudy jón dep sanadym. Men el basqarghan 14 jyl boyy maghan senip keldinizder. Qatelikter boldy, tipti ýlken qatelikter boldy. Mine, sol qatelikterim ýshin, el ýshin keri әserin tiygizgen sheshimderim ýshin keshirim súraymyn.

Qyrghyzstan halqyna tynyshtyq pen birlik tileymin. Aldaghy uaqytta Qyrghyzstan eng kýshti demokratiyalyq irgeli elge ainalatyna senemin».

Qateligi ýshin, jónsiz qabyldaghan sheshimderi ýshin keshirim súrau ekining birining qolynan kele bermeydi. Keshirim súrasa talay basshynyng keshirim súraghanyna kuә bolar edik ghoy. Keshirim súrau, qatesin moyyndau da ýlken batyldyqty talap etedi. Mine, óz halqynan keshirim súrauy A.Aqaevtyng taghy bir ereksheligi bolyp tabylady.

OTBASY

Asqar Aqaev ýlken otbasy iyesi. Áyeli Mayram ekeuining eki úl, eki qyzy bar. Mayram Asqar  Aqaevtyng biyligi kezinde «Halyqaralyq «Meyirim» ana men balany qorghau qayyrymdylyq qorynyn»  preziydenti boldy. Sonymen qatar «SOS» - Qyrghyzstan balalar auyly halyqaralyq qoryn» jәne «iyNESKO-nyng Qyrghyzstandaghy mektep jәne aulalar assosiasiyasyn» basqardy. Aqaevtyng ýlken úly Aydar Qazaqstan Preziydenti N. Nazarbaevtyng kishi qyzy Áliyagha ýilendi. Biraq búl neke úzaqqa sozylmady. Olar1998-2001 jyldary ghana nekede boldy.

Aydar AQSh-taghy Meriylend uniyversiytetinde oqydy. 2005 jylghy parlament saylauynda birinshi turda jeniske jetti. Tónkeristen keyin elden ketuge mәjbýr boldy. Ýlken qyzy Bermet  birneshe jyl Shveysariyada túrdy jәne osyndaghy Birikken Últtar Úiymynyng qúrylymynda qyzmet atqardy. 2003 jyly  el preziydenti A. Aqaevty qoldaytyn «Algha, Qyrghyzstan» qozghalysyn qúrdy. Aghasy Aydarmen birge 2005 jyly parlament deputaty bolyp saylandy. Bermettting kýieui Ádil Toyghanbaev Qyrghyzstandaghy eng iri bay adam bolyp sanaldy. Onyng qaramaghynda respublika ekonomikasynyng manyzdy salalary telekommunikasiya, kólik, әue tasymaldau, energetika, otyn jәne basqa ónerkәsip oryndary kirdi. Preziydentting kishi qyzy Saadat AQSh-ta uniyversittete bilim aldy, kishi úly Ilim de osynda oqydy.

 A.Aqaev «Qyzghaldaq tónkerisinen» beri Mәskeude túrady. 2006 jyldan Resey Ghylym Akademiyasynyn  mýshesi, M. Lomonosov atyndaghy Mәskeu uniyversiytetining professsory. 150-den astam ghylymy júmystyn, ongha juyq ghylymy janalyqtyng avtory.  20 ghylym kandidatyn, 3 ghylym doktoryn dayyndaghyn bilikti ústaz. Sonymen birge A. Aqaevtyng 7 shәkirti  әrtýrli syilyqtyng laureaty da atandy.  «Úly adamdar eki topqa bólinedi: birinshisin adamdar úmytqysy kelmeydi, ekinshisin úmyta almaydy» dep aitatynday A.Aqaevtyng osy eki toptyng qaysysyna jatatyn qyrghyz halqy ghana aiqyndaydy jәne bagha beredi.

Bekmyrza SYRYMBETÚLY

Abai.kz