QYTAYLARDYNG TEGI KIM?

Qytay Halyq Respublikasy ‎ — Júnxua Halyq Respublikasy — Aziya qúrylyghynda ornalasqan memleket. Halyq sany boyynsha, әlemdegi 1-shi memleket (1,3 mlrd sanynan astam, halyq kópshiligi — etnikalyq qytaylyqtar, óz atauy — hәn); jer aumaghy boyynsha Resey jәne Kanadadan keyingi 3-shi orynda. 1949 jyly Qytay Halyq Respublikasy jariyalanghannan beri eldi Qytay Kommunistik partiyasy biyleude. 14 memleketpen shektesedi: Aughanstan, Butan, Mianma, Ýndistan, Qazaqstan, Qyrghyzstan, Laos, Mongholiya, Nepal, QHDR, Pәkistan, Resey, Tәjikstan jәne Vietnam.        

Qytaylarda  óz tegining bastauyn Manqystaudan alady. Olarda Mannyng úrpaqtary, yaghny Manghyt taypasynan taraghan. Búl jerde  «Ad»-qa «ay» degen kópshe jalghau jalghanyp, Aday sózining dýniyege kelgeni siyaqty, «Manghytqa» da «ay» jalghauyn jalghasaq Manqytay bolyp shyghady da, «Man» men «Ad»-tyng bir maghynada ekendigine baylanysty (aqiqatynda Ad - Mannyng atasy), aldynghy Man degen atasy aitylmay «Qytay» bolyp shyghady. Mine osylaysha, «qytay» taza qazaq sózi. Orystardyng «Orys (Rus)» degen sózding shyghu tegi men maghynasyn bilmeytini siyaqty, býgingi Qytaylyqtar da búl sózding shyghu tegi men maghynasyn bilmeydi. Qazaqtar olardy kýni býginge deyin Qara Qytay dep te atay beredi. Olar erte zamandarda Manghystaulyq Qaraqan qaghandyghynan bólinip shyqty, tipti kýni keshege deyin qazaqtyng úly qaghany Shynghyshan qúrghan alyp imperiyanyng qúramynda boldy.

Manghytay (Manghyt, Manghybay) taypasy Adaydyng shejire deregi boyynsha bylaysha taratylady: «Aday – Qúdayke – Qosay – Baybol – Qadyr  Qilybay – Manghytay» («Manqystau ensiklopediyasy» Almaty, 1997. 198-199 better).

         «Qazaq qarttyng balasy

         Eleu menen qyrghyzdy

         Eleu erding balasy,

          Manghybay menen alash-ty» (Ybyrayym Ahún Qúlbayúly. «Altyndy Orda qonghan jer» Aqtóbe-1994. 13 bet). Qytaylardyng qazaq shejiresindegi tegi osy.

Adamzat mәdeniyetindegi eng kónesi, eng úzaqqa jalghasatyny, arada san myndaghan jyldar ótse de qalpy birshama jaqsy saqtalyp kele jatqany da til ekendigi belgili. Sondyqtan, til qazir de adamzat tarihy men mәdeniyetining jýiesin qualauda eng senimdi qúraldardyng biri sanalady. 

 «Qytay tili qalyptasu barysynda týrki tilderin (qazaq tilin M.Q.)  ózining leksikalyq qaynary etken. Qazirgi qytay tilindegi kóptegen týbirler baba týrki tilinen (qazaq tilinen M.Q.) barghan. Búl osy eki tildegi jer, su, topyraq, japyraq, kýn, tang (aspan), jar, ýi, sausaq, tynda, kór, jýr, kel, ket, jýz, soy, ýiren, jebe, qap, qoy, kent, úlu (aydaghar) siyaqty eng bayyrghy jýzdegen negizgi týbir sózderde bayqalady» (Ya. Qúmarúly: «Alystaghy ata múra», Últtar baspasy, 2003 j. 41 bet).            

 «Búl kezde (H111 ghasyrdyng basy M.Q.) býkil Orta Aziyagha qaraqytaylyqtar iyelik etetin. ...Qaraqytaylyqtardy monghol shapqynshylyghynan keyin bir jaqqa qonys audaryp, auyp ketti deuge negiz joq ekenin aita kelip, ózi tapqan eki derekke nazar audarady. Onyng biri Qúrbanghaly Halitovtyng «Tauarih Hamsasy», ekinshisi shýrshit taypasynan shyqqan Temirbay Bektasovtyng jazdyrghan shejiresi. Ol, mynanday: Nayman, odan Belgibay, odan Elte (El-ata), Baghanaly, Baltaly, Sýgirshe, Sýiinish, osynyng Sýgirshesinen Saryjomart pen Tólegetay, Tólegetaydan Qytay, odan Qaragerey, Matay, Sadyr, Tórtuyl taraydy.

S.Amanjolov osyndaghy Qytaydy taypalar odaghynyng aty dep qabyldaydy. T.A.Jdankonyng derekterine sýiene otyryp, H11 ghasyrdan beri olardyng qazirgi Taldyqorghan oblysynyng teristik shyghysy men Shyghys Qazaqtan oblysynyng ontýstik shyghysyn mekendegenin anyqtaydy. Sóitip qaraqytaylar sol kezennen bastap qazirgi naymandardyng bir bútaghy bolyp keledi degen tújyrym jasaydy. Oghan mynanday dәlelderdi negiz etedi:

        birinshi, Orhon-Enesey jazba eskertkishterinde qazirgi úghymdaghy qytaylardy tabghash nemese tavgash dep ataydy. Sonda basqa týrki taypalarymen birge, mysaly, usundarmen, qyrghyzdarmen, tatarlarmen, ashinalarmen (Alshyndarmen M.Q.) ýsh qúryqandarmen qosa qytay atauy da atalady. Búl basqa emes, osy Sadyr, Matay, Tórtuyl jәne Qaragereyden túratyn taypalar odaghy. Qytaylar búghan deyin óz aldyna jeke derbes bolghanymen, H11 ghasyrdan keyin naymandar odaghyna qosylghan;

         ekinshi, Mahmúd Qashqaridyng «Divan Lúghat-at-týrk» (H1 gh.) atty shygharmasynda qytaylar týrki taypalaryna jatqyzylady;

        ýshinshi, akademik V.Bartolid: «Músylman tarihshylary Hijranyng 408  jyly (jyl sanauymyz boyynsha 1017-18 jyldar) músylman emes týrikter qonys audarghanda arasynda qytaylardyng bolghany jóninde aitady...

        tórtinshi, G.E.Grumm-Grjimaylonyng mәlimeti boyynsha Sadyr taypasynyng qytaysha shato bolyp atalatynyn kóruge bolady. Shatolar Shyghys týrikterining ómirinde ýlken roli atqarady. Múnyng syrtynda Orhon-eniysey eskertkishterinde atalatyn chuy taypalarynyng biri chue kazirgi Sadyrlardyng arasynda bar. (M.Tynyshpaev úsynghan kestede Sadyrdan Ton Chue jәne Saryjetim, osynyng Chuesinen IYtemgen, Degenshi jәne Shaghyr taraydy).

Besinshi, qytay degen taypa atauy ózbekterding arasynda da saqtalghan. Ózbekterde qytay atauy qosarlanyp (qytay-qypshaq) atalatyndyqtan, olardyng býkil Orta Aziyagha ýstemdik etip túrghan kezinde Qazaqstannyng shyghys oblystarynan kelgenin angharugha bolady. Osy orayda qytay taypasy ataularynyng teneulerining mysaly, chereushi-qytay, mәnjuli-qytay, aralbay-qytay, qayshyly-qytay, qazayaqty-qytay, qayyn-qytay, ekisheyh-qytay bolyp kelui erekshe nazar audarady. Qytay bashqúrttar men qaraqalpaqtardyng arasynda da bar.

...Qytay atauy tek naymandarda ghana emes, qazaqtyng biraz ru-taypasynda bar. Aytalyq, jogharyda aitylghan qypshaqtar arasyndaghy qytay-qypshaq, sary-qytay, qúlan-qytay jalayyrlardyng shumanaghyndaghy manghytay, qonyrattardyng kótenshisindegi manghytay kereylerding abaghyndaghy shereushi-qytay jәne basqalar. Osynyng bәrin kezdeysoq úqsastyq dep qaraugha bola ma? Tarih deregine qarasaq, batysqa ne shyghysqa qonys audaryp, auyp ketken, bolmasa qyrghyngha úshyraghan qaraqytaylyqtar jәne bayqalmaydy. Sonda bir kezde kóshpeli imperiya dәrejesine jetken qara qytaylyqtar qayda ketti? Kókke úshty ma, әlde jer jútty ma? Eger osynyng biri de bolmasa, sóz joq, onda olar kórshi taypalardyng qúramyna kirip, sinisip ketken bolady ghoy. Endeshe búl da halqymyzdyng kóne tarihyn uaqyt talabyna say jana baghytta zertteytin ghalymdardyng nazardy basa audarar bir ýlken mәselesi bolugha tiyis. Búl arada qaraqytaylyqtardyng tegi qytay emes ekenin de este ústaghan jón. Osy aitylghan әngimelerden mening bir bayqaghanym qazaq halqynyng qúramyna  engen qay taypa turaly sóz qozghasaq ta, әli kýnge bireuining ne ataulyq mәni ashylmaghan, ne shyghu tegi naqty kórsetilmegen, bәri de shamasy osylay degen boljam tónireginde. Sonda qazaq halqynyng kóne dәuirining naqty tarihy qalay jazylmaq? Búl shamasy tayau uaqytta bitpeytin sharua bolsa kerek? (Salgharaúly Qoyshyghara «Qazaqtyng qily tarihy» Almaty-1992. 257-259 b.b.).  Búl súraqtardyng jauaby tómendegishe:

     -  Qytaylyqtardyng óz tegin Manghystaudan shyqqan Manghyt taypalarynan alatynyn jogharyda aittyq. Búghan basqa dәlel izdep bas qatyrudyng da qajeti shamaly. Manghyttyng da, Manqystaudyng da bastau alar jeri Man atamyzdyng atynan shyghady.

    -   Qaraqytay atauyndaghy Qara sózi de óz bastauyn Manqystaudyng eng týkpirindegi Týpqaraghannan (Qaraghan týp, Qaraghan týbek) alady. «Týp» sózi kez kelgen úghymnyng bastau alatyn jerin bildiredi. Mysaly, qazannyng týbi, qúdyqtyng týbi, tenizding týbi, týp ata, osyghan sәikes sóz týbiri (óz týbi, óz atasy) t.t. bolyp jalghasyp kete beredi. Osyndaghy Qara sózining týbiri býkil әlemge Ar degen úghymdy da, osy esimdi ózderine atau etip alghan elderding bәrining shyqqan tegi men jerin bildiredi. Olardyng qataryna Qazaqtyng ýsh arysy, Segiz Arys Adaylar, yaghny Adaydyng segiz nemeresi, Ýndi – Ariyler, Parsylar, Arap elderi t.b. jatady.

-   Búny týsinu ýshin Qaz (an, ar, aq, iya, stan) atanghan elding býkil әlem elderining bastau alatyn el ekendigin moyyndauymyz kerek. Búl jerde shyndyghynda adam týsinbey, bas qatyrarday dәnene de joq. Sebebi, býkil әlem elderining týp atasy  qazaqtyng ru, taypa attarynda әli sol búrynghy bastau alghan kýiinde saqtalyp qalyp otyr. Búny tolyq týsinu ýshin Qazaq elin Adam atanyng qara shanyraghy ekendigin moyyndasaq jetip jatyr. Qazaqtyng ejelgi shejire, jyr-dastaryndaghy Ózbekti de, Qaraqalpaqty da, Qyrghyzdy da tipti bәri-bәrinde óz agham dep ataytyny osydan. Býkil әlem elderi memleketterining dýniyege kelui, qazaq otbasylarynyng dýniyege keluimen birdey. Aytalyq, bir Atamyzdyng on eki balasy bar. Atamyz eng birinshi, eng ýlkenin ýilendirip, enshisin bólip berip, bólek otau etip tigedi. Qalghan onyn da osy retpen otau etip shygharady. Atamyz eng sonynda kenje balanyng qolynda qalyp, ol ýy Qarashanyraq nemese Oshaq dep, al balalarynyng eng ýlkeni Taq múrageri dep atalady.  Qazaqtyng Otbasy Otannyng shaghyn maketi, Otan otbasydan bastalady deytini osydan.  Mine osylaysha, býkil әlem elderi qazaqtan bólinip otau tikti. Bólinbegenderi qara shanyraqta qalyp 105 tanbaly býgingi qazaq memlekettigin qúrap otyr.  Býgingi әlem elderi  ataularynyng barlyghy derlik  qazaqtyng ru, taypa ataularynda saqtalyp qalghanynyng syry osy.

- Qytaylyqtar Manqystaudan ketken jeti júrttyng biri retinde Týmen Baltabasúlynyng «Manghystau» atty jyrynda atalady:

                           ...«Búl jerden kimder ketip, kim qalmaghan?       

                           Qara jer qaza jetse kimdi almaghan?       

                           Qyzylbas, Qytay, Qypshaq, Qyrym, Qyrghyz,

                           Ayladyr altau bolsa, qalmaq jeteu -

                           Erlerden ertedegi qalynghan jer» (Á.Qonarbaev «Týmen Baltabasúly» Almaty-2009. 22 bet).  Ózderiniz kórip otyrghanday attary atalghan elderding eshqaysysy Manghystaugha jaulaushy bolyp kelgen el emes, otau bolyp ketken el  retinde jyrlanady. Áytpese, olar Er (batyr) dep dәriptelmegen bolar edi. Mysaly, Altyn Orda men Osman imperiyasyn kýiretken Temirdi, myna kórshi ózbekter Ámir, Kóregen, Saqypqyran dep ýlken qúrmetpen atasa, bizding atalarymyz ony auyl, ýiding tentek balasy ispetti, jay ghana Aqsaq Temir dep ataghan. Qazaqta deni dúrys, qúrmet kórsetetin adamynyng dene kemshiligin esimine qosyp atamaydy. Áytpese, ejelgi qazaqta dene kemshilikteri (soqyr, sholaq, býkir t.t.) bar biyleushiler (handar men qaghandar) az bolmaghan.

Armyan tarihshysy Egiyshe Vardapet 450 jyly bylay dep jazypty. «Ý ghasyrdyng 50 jyldarynda Aqhúndar irgeli elge ainalyp, parsylardy yghystyryp, olardyng shabuylyna toytarys berip, ata qonys kórshisi Qytaygha 456 jyly túnghysh elshiligin jóneltti. Bir kezde ózderin mekeninen qughan Qytaymen qarym-qatynas jasamaq bolghany, eng әueli, qyr kórsetu ghana emes, ózining әlemge әigili túlghaly el bolghanyn Irannyng Sasanit әuletining patshasy Perozdy (459-484) kýirete jenui negizgi sebep boldy» (B.Q.Albany «Qazaqiya» Almaty. 1998. 75 bet).

Qytay elinde birtútas din qalyptaspaghan. Dao (daosizm) dinining qaghidalaryn halyqtyng kópshiligi moyyndamaydy. Ári din, әri filosofiyalyq ilim bolyp sanalatyn konfusiyshildikti (konfusianstvo – juszyao) kóbinese biyleushi jәne ziyaly qauym ókilderi ústandy. B.z. 2 ghasyrynda Ortalyq Aziyadaghy Kushan patshalyghynan Shyghys Týrkistan arqyly Qytaygha budda dini taralghan. Buddizm qytay mәdeniyetine, filosofiyasyna, әdebiyetine, arhiytekturasy men beyneleu ónerine kýshti yqpal etti. Orta ghasyrlar men jana zamanda qytaygha aragidik zoroastrizm, islam, hristian (katoliyk, nestorian, maniyhey) dinderi de taralyp, óris jaydy. Olar da bizder siyaqty ata-baba aruaghyna minәjat etedi.

Qytaydyng qazirgi astanasy Pekin ejelde Han balyq dep atalghan. Qytay astanasynyng Hanbalyq atalu sebebi, ol kezende olar da  Alashqa jatqan alty elding biri bolyp Balyqshy atanghan. Al, Balyqshy ruy Adaydyng shejire deregi boyynsha Aday – Kelimberdi – Balyqshy bolyp taratylady. Qytaydyng qazirgi astanasy Pekinning ejelde «Hanbalyq» dep, atalyp jýrgenining syry osy.   Ejelgi atalarymyzda osynday, yaghny astanasyna ruynyng atyn qoyatyn dәstýr bolghan. Mysaly, Shynghys qaghan qúrghan úly imperiyanyng astanasy Qaraqúrym bolatyn sebebi, Qara da, Qúrym da onyng arghy atalarynyng aty bolatyn. Astanasy Balasaghún dep atalghan memleketti de osy balyqshylar qúrghan bolatyn. Balqan (Oq Balqan) taularynyng atauy da solardan qaldy. Aday shejiresindegi Múnaldyng úrpaghy Qian, Qiat, Qidan, Qypshaq, Qytay ataularynyng bir týbirden (bir atadan) bolatyny da osydan. Olardyng ózderin Júng dep atap jýrgenderi de osydan. Júnhua men Múnal týbirles bolyp túr. Ayyrmasy, múnaldar Kelimberdiden tarasa, qytaylar Qúdaykeden taraymyn dep otyr. Qaz Adaydyng rulyq shejire deregi Qúdayke men Kelimberdini bir atanyng aghaly-inili eki balasy dep dәldep túryp kórsetedi.

Býgingi Qytaydyng resmy deregi boyynsha da b.z.b. 140 – 87 jyldary konfusiyshildik resmy iydeologiyagha ainalghan. Hani әuleti túsynda birynghay qytay halqy qalyptasty. Halyq ózin hanidyqtarmyz dep atady. Biraq 184 jyly 20 jyldan astam uaqytqa sozylghan kóterilisten Hani әuleti qúlap, ýsh patshalyq qúryldy. Soltýstik Qytaydy kóshpeli taypalar basyp aldy. Elde týrli kezenderde qytaylyq emes 16 patshalyq qúryldy. 589 jyly el Suy әuletining tóniregine qayta birikti. 618 jyly onyng ornyna Tan әuleti keldi. Qytay eli qayta gýldendi. Imperiya týrli baghytta basqynshylyq soghystar jýrgizdi. 630 jyly Shyghys Týrik qaghandyghyn joydy. 8 ghasyrdyng bas kezinde Jetisugha basyp kirip, 751 – 52 jyly Atlah shayqasynda arabtar men jergilikti týrki taypalarynyng odaghynan kýirey jenildi. 10 ghasyrdyng basyna qaray Tan imperiyasy ydyrap, 960 – 1279 jyly Ontýstik Qytaydy Sun әuleti biriktirdi. Soltýstikte, soltýstik-shyghysta, soltýstik-batysta kóshpeli taypalar biylegen memleketter ómir sýrdi. Olar bir-birimen jәne Sun әuletimen ýzdiksiz soghystar jýrgizdi. 13 ghasyrdyng bas kezinen Qytaydy Shynghys han biylegen týrki-monghol (qazaq-múnal M.Q.) taypalary jaulap ala bastady. 1271 jylgha qaray Shynghys hannyng nemeresi Qúbylay býkil Qytaydy ózine baghyndyryp, Yuani әuletining negizin qalady.

B.e.d. III mynjyldyqtaghy Qytaydyng ejelgi túrghyndary Huanhe ózenining (Sary ózen) orta jәne tómengi aghysynda tústaryn, Boqay shyghanaghynyng janyndaghy jazyqtyqty, jәne Qytaydyng basqa aumaqtarynyng keng jazyqtaryn mekendegen. Búl aumaqtarda ómir sýrgen taypalar týrlishe atalghan: soltýstikte — «liy», shyghysta — «iy», batysta — «jun» nemese «szyan», ontýstikte — «man». Ejelgi halyqtar taypalargha birikken rulyq qauymdarmen ómir sýrgen jәne ortaq sharuashylyqty jýrgizgen. Shamamen b.e.d. 1600 j. shyghys «y» taypalary Soltýstik Qytaydyng ýlken aumaghyn jaulap alyp, óz qarsylastaryn jendi de, Shan (ini) memleketin kúrdy.

Mine býgingi Qytaydy qúraghan elderding sol ónirge qazaq dalasynan barghandyqtarynyng aiday aighaghy. Qytaydyng negizin qalaghan Han әuleti degenimiz, Manghystaulyq Qangha babalyqtar (Qan  agha) bolyp tabylady. Olardyng ózderin Handyqtarmyz dep atap jýrgenderining syry osy. Qytay jerindegi jer-su, ru, taypa ataularynyng bәri-bәri qazaqy ataular. Al, olardyng ózderin «Y» dep ataytyndary, búl Atanyng (Adanyn) balasymyz degeni. «Man» men «Jýnge» kelsek, Manymyz sirә Man (Manqystau), al Jýn (Jun), búl Kýn elining úrpaghy, yaghny mal baqqan elding úrpaghymyz degenderi bolyp tabylady. Kýn, Jýn, Múnaldyng týbirles, yaghny bir atadan bolatyny osydan.

«Qytay tarihshylary óz elining eng ejelgi tarihyn bylay bastaydy: «Qytaylarmen alghashqy baylanysqa týsken Siunnular men Qytaydyng alghashqy biyleushi әuleti bir әuletten bolatyn». Nemese qysqasha aitqanda «Qytaylardyng alghashqy biyleushi әuleti kóshpendiler әuletinen shyqqan» degen sóz. Qytaydyng alghashqy biyleushi әuleti de, kóne Qytaydaghy birneshe knyazdikting basyn biriktirip, «Aspan asty imperiyasyn» qúrghan Shy Huan-dy patsha da kóshpendiler әuletining ókilderi. Osy jerde týrik imperatorlary ózderin «Kókting úly», «Tәnir qút» dep ataghanyn aita ketken jón. Týrikterding ústanatyn dini – Tәnir dini desek, týrikter Tәnir qúdaydyng mekeni aspanda, zengirkókte dep eseptegen. Al, ózderin tәnirding jerdegi ókili – Kókting úly dep ataghan. Sondyqtan da, olar qúrghan imperiya Kókting úly imperiyasy – Aspan asty eli dep atalghan.

Qansha erte damyghan degenmen qazirgi ghylymgha belgili qytay jazba tarihy b.d.d birneshe ghasyrdan ghana osylay bastalady» (Bekjan Beysenbay, otyrartanushy «Piramidalardy salghan kim?).

«Kezinde bizding babalarymyz Qytaylardy «jiyrma tórt shýrshit», ýndilerdi «on jeti deldir» dep ataghan eken. Sonshama kóp halyqtyng tek jiyrma neshe familiyadan qúralatyndyghyn olar sol kezde-aq bilgen. Solardyng bir bóligi bolyp kelgen Altynhan eli ejelgi nayman-kerey handyqtarymen irgeles otyrghandyqtan әri naymandardyng sol kezde eng ýlken handyq ekendigin bilgendikten onyng hanyn «Dauan» (ýlken knyaz) dep, al Kerey hanyn «Uan» (jay knyaz) dep ataghan. Qytaylarda «Da» degen әripti «Day» dep te oqidy. Osylaysha «Dauan» birtindep «Dayuan» onan baryp «Tayan» bolyp qalyptasqan. Al Kerey hany «Uan» (jay knyaz) birtindep «Uang han Túghyryl» bolyp ózgergen. Ony tipti Evropanyng missonerleri «Ivan pop» dep atap ketken». (Zeynolla SÁNIK, zerteushi, Ýrimji qalasy).

 Zeynolla zamandasymyzdyng búl sózi Adaydyng shejire deregimen jәne olardyng sóz jasau qaghidasymen de tolyqtay sәikes keledi.

        -   Aday (Atay) - Ad (At), Ada (Ata), Ay jәne Day (Tay) birikken sózderden túrady.        

         a. Ad - eng alghashqy mәdeniyet degen úghymdy dýniyege әkelgen qauym. Qasiyetti Qúran Kәrimde Adtyqtar jayly ayattar bar.

         ә. At – adamnyng aty (esimi). Atyng kim?    

         b. Qolgha ýiretilgen minis aty. (At erding qanaty). Minis atynyng avtory osylar.

          g. Ata, óz atannan bastap týp atana, yaghny Adam atana deyingi jiyntyq atau. Adagha jalghanghan «Y», balasy, úrpaghy degen maghyna beredi. Ejelde atalarymyz qazirgi «ov» pen «ich» terding ornyna osy «Y, I, Y, I» dybystaryn qoldanghan.

Atam Qazaqta sonau Adam atadan beri  Qoja Ahmet Iassaui, Ahmet Iugineki, Ál-Farabi, Álisher Nauayi, Firdausy (Shahnama), Ábdirahman Jәmy (parsy-tәjik әdebiyetining klassiygi),   Qadyrghaly Jalayri, Jary Aday, Jýsip Balasaghúny t.t. dep qoldanylyp keledi. Búl qaghida qazaqta kýni býginde  qoldanysta bar. Mústafa Shoqay, Ghabdolla Toqay, Túnghyshbay Ál Tarazi, Ánes Saray, Islam Jemeney, Ordaly Qosay, t.t. bolyp kete beredi. Búl úghym bastauyn Ada (y), yaghny Ata (Ada) degen úghymymyzgha «y» dybysyn jalghaghan jerden alady, yaghny Aday -  Atanyng balasy, úrpaghy dep otyr. Qazaq shejiresinde Adaydyng eng sonynda túruy, Adaylar Adam atanyng da, býkil Qazaqtyng da kenjesi, «qarashanyraq» iyeleri degen sóz. Múny moyyndau da, moyyndamau da әrkimning óz sharuasy.

Tarih taghlymy: Árkim óz sanasynyn, yaghny aqyly men bilimining jetken jerining qonaghy bolmaq.         

gh.  Álem tarihyndaghy attary anyzgha ainalghan Day taypasy.  Býkil әlem tarihshylarynyng býgingi qazaqtargha qatysy joq dep jýrgen Daylary osy. Aqyl-esi dúrys jandargha sol ejelgi Daylardyng qazirgi qazaqtar mekendegen jerdi qonystanuy jәne Day atauynyng Aday Ata esimining qúramynda boluy, olardyng tegining qazaq ekendigining aiday aighaghy bolmaq. Eske ústa! Sóz týbiri (óz týbi) eshqashan janylysqan emes.

d. Aday eki buynnan túrady, Ad jәne Ay. Ad – atan, Ay – anan. Aspanda Ay, jerde әiel (bәibishe), negizinen búl esim әiel adamdargha tәn. Ay aspanda jerding serigi bolsa, jerde әiel erding serigi. Demek, Adaydyn  taghy bir maghynasy Er adam men әiel adam degen sóz.

Ad-At, Ada-Ata, Aday-Atay, Adam-Atam, MAD-Mat (Mәd, Mat, araptyng Meke, Mәdiynesi men orystardyng anasyn «Mat» deytinderi osydan), Maday-Matay (Altaylyqtardyng Maaday-Qara dastanyn eske alynyz), Day-Tay («Adtyng ornyn Day basar, Attyng ornyn Tay basar», Altay atauynyng tegi osy) degen ataulardy (el esimderdi) dýniyege әkelgender býgingi Qazaqtyng ata-babalary, yaghny olar osy úghymdardyng bәrining Atasy, yaghny býgingishe aitqanda «avtory». Býgingi Qaz Adaylar Adam atanyng qarashanyraghynyng iyesi bolyp tabylady. Sondyqtan da, Adam ata úrpaqtarynyng 70 000 jylghy shejire-tarihy Aday ata úrpaqtarynyng arasynda saqtalyp otyr.

Búl kýnde Qytaygha  qola qorytu tehnikasynyng da, qola qarulardy óndiru ónerining de qazaq dalasynan, qazaq elinen barghandyghy arheologiyada dәleldengen shyndyq.

Qytaylar tegining Man Adaydan taraytynyn olardyng aqshalarynyn  «nan» degen atauynan da aiqyn kóre alamyz. Man men Yuannyng «an» degen bir týbirden bolatyny osydan.

Qytay aqshasynda tanbalanghan Qytaydy qúraushy eng negizgi tórt últ bar. Olar qytay, múnal (monghol), juanzu, mәnzu. Qytaylar múnaldar qúrghan patshalyqty óz handyghymyz dep sanap, olardy tolyqtay moyyndap otyr.

 1279 jyly Shynghys qaghannyng nemeresi Qúbylay ózin «yan Shyzu» dep, Yuan patshalyghyn qúryp, býkil Qytaydyng basyn qosyp, ekinshi ret qytay jerin biriktirdi.

Mine osylaysha, qytaydyng da ata-tegin qualasaq, bәrimizding arghy tegimiz bir bolyp shyghady.

Qazirgi qytay ejelgi týp tarihyn (ózderi shyqqan kóshpendi elining shejiresin, tilin, dinin, salt-dәstýrin t.b.) týgeldey úmytqan dese de bolady. Qytaygha qatysty qazaq ta mynaday sóz bar. «Qara qytay qaptasa, sary orysty әkem dersin» degen. Sebebi, olarmen jaqyn aralasqan  elder «tenizge tamghan tamshyday» joghalyp ketip otyrghan. Ashyghyn aitqanda jútyp qoyghan.        Sondyqtan, Qytaylyqtardyng tegi kim ekenin jәne olardyng qaydan shyqqanyn esterine salyp qoyghanymyz artyq bolmaydy.

Bizding búl qauipimiz negizsiz emes. Qytay tóraghasy Dyng Shaupyng tandamaly shygharmasynda: «Batysqa qaray myng bes jýz shaqyrym jerimiz bar, biraq ol oilanatyn mәsele» dep jazdy. Olardyng ara-túra «Balqashqa deyingi jer bizdiki» deytinderin de әldeqashannan beri estip kelemiz. Olardyng mektep oqulyqtaryndaghy kartasyn da qazirgi qazaq jerining biraz bóligi qytaydyng jeri dep syzylghan. Demek, olar óz úrpaqtarynyng sanasyna osy pighyldy mektep partasynan bastap sinirip jatyr dep, batyl tújyrym jasauymyzgha negizimiz bar.  

Demek, Qytaymen qarym-qatynasymyzda ózimizge qauipsiz bolatynday dәreje de ara-qashyqtyqty saqtaghanymyz jón.        

Tarih taghlymy:  Atadan qalghan úly sózdi basshylyqqa alyp «El ishine qara qytaydy qaptatugha bolmaydy».

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystau

Abai.kz