Qasqyrlar – tumysynan anshy. Ash kezderinde bir jegende 10 keli et jey alady. Olar jeti qaranghy týnde anyq kóre alatyn, 16 shaqyrym jerdegi dybysty esty alatyn, 200 million iyisti ajyrata alatyn qasiyetke iye. Kiyeli babalarymyzdyng totemi bolghan jyrtqyshtyng siz ben biz bile bermeytin erekshelikterin "Alauinform" sayt jazypty.

Qasqyr erkindikti jaqsy kóretin an. Tumysynan óte tózimdi keledi jәne óz aumaghynda eng qaharly jyrtqysh sanalady. Olar ózindik qúpiyalarymen erekshelenedi. Erkek qasqyrlardyng salmaghy meken etetin jerine baylanysty 50-80 keli aralyghynda bolady. Neghúrlym soltýstikke jaqyn mekendese, soghúrlym iri keledi. Keybirining salmaghy 100 kelige deyin jetedi eken.

Ádette, otbasynda 5-6 kýshikten bolady. Olar keyde 10-13, tipti, 17-ge deyin jetui mýmkin eken. Alayda, múnday jaghday siyrek kezdesedi. Úrghashy qasqyr kýshikterin 65 kýndey kóteredi. Bóltirikteri soqyr, sanyrau bolyp tuylady. Alghashqyda kózderi kókshil keledi. Eseye kele ghana sarghysh týske ainalady. Ekinshi aptanyng songhy kýnderinde dybys estu qabiletine ie bolsa, ýsh aptadan keyin birinshi ret apannan shyghyp, etting dәmin kóre bastaydy eken. Jalpy, mamandar bóltirikting damuyn 5 kezenge bólip qarastyrady:

1)     Tughannan, kózin ashqangha deyingi kezen;

2)     Kózin ashqannan, eng alghashqy dybys estuge deyingi kezen;

3)     Apannan shyghu jәne et taghamyna auysu kezeni;

4)     Kýshikterding eng alghashqy úzaq ekskursiyasy, aumaqtardy iygerushilik kezeni;

5)     Jynystyq kәmelet kezeni.

Neontalidi kezende bóltirik әlsizdeu keledi. Sol sebepti, anasynyng kómegine zәru bolady. Olardyng tez jetilui ýshinshi aptanyng basynda bilinedi. Búl kezde estiydi, jortady jәne kóre alady. Tipti, bir-birimen oinaudy bastaydy.

Biologiya ghylymdarynyng doktory Ya. K. Badriyze ózining jiyrma jylday ómirinde qasqyrlardyng is-әreketin zertteumen ainalysty. Senesiz be? Búl adam eki jyl ghúmyryn qasqyrlardyng ýiirinde ótkizedi. Jýz shaqty qasqyrlardy óz qolymen tamaqtandyrdy jәne tәrbiyeledi. Jabayy andardy beyimdep, tabighatqa jiberuge әzirledi. Badriyzening zertteu nәtiyjeleri boyynsha, úrghashy qasqyr bóltirikterdi 6 saghattan – 68 saghatqa deyin tastap ketedi eken.

Búl bóltirikterding 3 tәulik boyy tamaqtanbay jýre alatyndyghyn bildirse kerek.

Bir qyzyghy, qasqyrlar bóltirikterin ómirding barlyq qiyndyqtarymen kýresuge ýiretedi eken. Barynsha erkeletip, olardy tәrbiyeleude asqan tózimdilik tanytady.

Kýshikteri artyq ketkende nemese ózderining bauyrlaryn renjitkende olardy jazalaydy.

 Al, múnday jaghdayda kinәliler ózderining qatelikteri ýshin jazalanghandaryn týsinedi. Qasqyrlardyng ózara qatynasy óte qatty rettelip otyrady.

Myna qyzyqqa nazar audarayyqshy! Bir top qasqyr. Eng aldynda ýsh әlsiz qasqyr keledi. Eger alda bir tótenshe jaghday bola qalsa, aldymen olar qúrban bolady. Sonday-aq, búl ýsheui jol taptap, keyingilerding kýshin saqtap qaluyna yqpal etedi. Odan keyin 5 erkek qasqyr keledi. Búl – negizgi toptyng basy. Ortada 11 úrghashy qasqyr ketip barady.

 Olardan song taghy 5 erkek qasqyr, al eng sonynda – basshy bóri keledi. Ol toptyng jýru barysyn qadaghalap, baqylap әri retteydi. Sol ýshin toptyng artynda jýredi. Ayta ketetin bir jayt, qasqyrlar ózderine apan qazyp әurelenbey, ózderinen әlsiz andargha shabuyl jasyp, apandaryn iyemdenedi.

Shildede barlyq qasqyrlar úly bastaydy. Úlyghan dauystaryna qarap, olardyng jas ereksheligin anyqtaugha bolady desedi. Basqa andardan kommunikasiya mýmkindigining jogharlylyghymen erekshelenedi. Olar bet әlpeti arqyly birneshe emosiya bildire alady. Al, ýru, úlu, yryldau arqyly ózderining qayda túrghanyn nemese qay jerde jemtik baryn anghartady. Búl turaly qasqyrlardyng qyr-syryn jaqsy mengergen Farly Mouet: «Qasqyrlar ózderining úluy arqyly úzaq araqashyqtyqtan aqparattardy tez jetkizedi», – deydi. Qasqyrlardyng otbasymen birge úlyghany hormen aitylghan әn bolmasa da, ózindik bir ýilesimdiligin tabady.

Tipti, Kanadanyng Algonkin sayabaghyna myndaghan turister «bórilikter konsertin» tyndau ýshin ghana jinalady eken. Al olardyng qoryqpastan, ne ýshin әn salyp túratyndyqtary belgisiz…

Olardy alghash qyzyl kitapqa engizgen – Germaniya memleketi. Búl sheshim 1934 jyly Fridrih Nidsshe men Osvolid Shpenglerding yqpalymen qabyldanghan. Qyzyl kitapqa engen januarlardyng eng alghashqysy osy qasqyrlar bolyp tabylady. Olardy ýy kýzetuge mәjbýrleu mýmkin emes. «Qasqyrdyng kýshigin qansha asyrasanda, ormangha qarap úlidy» – degen sóz beker aitylmasa kerek.

Abai.kz