Al ol... ashqan janalyqtaryn jýzege asyra almay jýr. Nege? Búl súraqqa jauap bermesten búryn  myna tómendegi jayttardy bayan etelik.  

(Ghalym qazir 72 jasta…. Ony qazir sheteldikter shaqyryp jýr, alayaqtar da ainaldyryp baghuda).

Jer betindegi adamzat balasy býgingi kýngidey ómir sýre berse, 15 jyldan song tabighy apattar qatary kóbeye týsui yqtimal degen boljamdar bar.   Ótken jyly Qytaydyng eki qalasynda auanyng qúramy búzylyp, ottegi jetispegeni jayly aqparat  qazaq baspasózining betinde de jariya kórdi. Ekologiyalyq apattyng jaqyndauyna baylanysty adamzat balasy kómirsutekting qaldyghyn auagha taratpau ýshin ony birte-birte qoldanystan shygharyp tastaugha mәjbýr. Býgingi kýni órkeniyetti elderding barlyghy osynyng qamynda. Sonyng eng ýlken bir sharasy, qazirgi múnay ónimimen júmys isteytin ishten janu dvigateliderin elektr dvigatelderimen almastyru bolyp túr.

Býgingi tanda elektr energiyasynyng 90%-y elektr generatorlarynan alynady da, búnyng 60%-y dvigateliderge júmsalady. 2010 jylghy derek boyynsha, elektr dvigateliderdi eksportqa shygharghan alghashqy 10 el mynaday: Qytay — 7 mlrd dollar, jyldyq ósimi 13%; Germaniya — 6 mlrd dollar, jyldyq ósimi 9 %; Japoniya — 3 mlrd dollar, AQSh — 3 mlrd dollar, Meksika — 2 mlrd dollar, Fransiya — 2 mlrd dollar, Italiya — 2 mlrd dollar, Chehiya — 1 mlrd dollar, Shveysariya — 1 mlrd dollar, Tayland — 1 mlrd dollar. Alayda, býgingi elektr dvigateliderining paydaly әser koefisiyenti (PÁK) tómen. Europalyq Odaq ES 60034-30 standartyna oray  2017 jylgha deyin elektr dvigateliderding ortasha PÁK-in 86%- gha jetkizudi talap etip otyr. Múndaghy negizgi maqsat: qazirgi úshatyn apparattardaghy, avtokólikterdegi ishten janu dvigateliderin elektr dvigatelimen almastyru. Sóitip, aua tazalyghyn saqtau. Mәselen, Germaniya 2020 jyly 1 million elektromobili jasap shygharmaq. Onyng sanyn 2030 jylgha sheyin 6 milliongha jetkizbek. Europadaghy basqa elder de osy tarapta enbek etude. Al Qytay 2020 jyly elektromobiliderding sanyn 5 milliongha jetkizbek edi, byltyrghy qaterden song múny eki ese arttyrudyng jolyn qarastyruda. Búlay istemeske amaldary da joq, sebebi «Qashqanmenen qoya ma Qodar aghannyn» keri kelip túr. Qytaygha tóngen qauip irgedegi bizge de jaqyn ekenin oqyrmanymyz úghyp otyrsa kerek.

Osy mәseleni sheshuge Qazaqstannyng aldynghy qatarly ghalymdary da talap qyluda. Mәselen, professor Aldan Saparghaliyev úsynyp otyrghan dvigateliderding ortasha PÁK-i 94%. Elektr energiyasyn 2 esening ýstinde ýnemdeydi. Búl — jana qondyrghyny jappay paydalanghan kezde milliardtaghan aqsha ýnemdeledi degen sóz. Múnyng ýstine onyng dvigatelideri týrlerine baylanysty 2-den 4 esege deyin jenil bolmaq. Qolynda Halyqaralyq jәne Amerikanyng patentteri bar. Qytay men Japondyki taghy túr. Barlyq detalidary eseptelgen, matematikalyq modeli jasalghan. A.Saparghaliyev — elektronika salasynyng mamany. 01.04.04 – fizikalyq elektronika, onyng ishinde kvanttyq elektronika mamandyghy boyynsha 1989 jyly Harikov qalasynda doktorlyq dissertasiya qorghaghan.

«Zaryadtalghan bólshekterding túraqty elektromagnitter órisindegi kenistik jәne uaqyt boyynsha fokusteluining jalpy teoriyasy» dep atalatyn dissertasiyalyq júmysynyng nәtiyjelerin joghary baghalap, ghalymdy Amerikanyng Kosmosty zertteu ortalyghy (NASA) 22 jyldan keyin Nobeli syilyghynan ýmitkerlerding qataryna úsyndy. Sondyqtan óz salasynyng naghyz mamanynyng búl janalyghyna kýmәn keltiruding reti joq dep esepteymiz.

Adamzat býgingi kýni elektromobilider men úshu apparattarynda jana túrpattaghy elektr dvigateliderin synaqtan ótkizude. Bortynda eki adamy bar birinshi kommersiyalyq elektrlik samolet «E-Ghan» auada bir saghat qana úshyp jýre alghan. Al tegis jolda elektrlik avtomobili akkumulyatorlaryn zaryadtamastan 400 shaqyrymgha deyin bara alghan. Alayda, onyng negizgi jýgi akkumulyatorlar bolghan. Osyghan qaraghanda qazaq ghalymynyng elektr quatyn 2 eseden astam ýnemdeytin, әldeneshe ese jenil dvigatelining qanshalyqty paydaly ekeni mektep oqushysyna da týsinikti bolsa kerek.

Áue qatynasy qyzmeti songhy jyldarda eselep ósude. Mәselen, úshaqtardyng 2014 jyldan 2017 jylgha deyingi ósimi 35% bolatyndyghy eseptelip shygharylghan. Shaghyn aviasiyanyng — úshatyn apparattardyng qaryshtap ósui de bayqalyp otyr. Úshatyn apparattarda Aldan Saparghaliyev úsynyp otyrghan elektrlik dvigatelidi paydalanghan jaghdayda energiya 2-den 5 esege sheyin ýnemdeledi.

Ónertapqyshtyng ekinshi bir halyqaralyq patentke ie bolghan janalyghy —«Analitikalyq elektrondyq sistema» salasynda.  Mass-spektrometriya jәne spektrometriya negizindegi búl qondyrghy arqyly jeke adamdardyn, sonday-aq qoghamnyn, qorshaghan ortanyn, taghamdardyng (ESRSM) qauipsizdigin qamtamasyz etuge bolady. Biologiya men medisinada asa biyik dengeydegi diagnostikalyq zertteuler jýrgizuge, tehnologiyalyq prosesterdi basqaru jәne baqylaudy birneshe ese jetildiruge bolady. Elektrondy kólenkeli mikroskop arqyly tiri kletkany zertteuge mýmkindik tuady.

Álemdegi eng jetilgen mass-analizatorlardyng (AQSh-tyng Leso kompaniyasy shygharghan) aiyruy (razresheniye) 50 000-nan artpaydy. Organikalyq zattargha analiz jasau ýshin búl kórsetkish 100 000-nan kem bolmauy kerek. Ghalym úsynyp otyrghan qúraldyng aiyruy (razresheniye) 200 000-nan artyq, onyng ýstine kólemi shaghyn.

Osy janalyq negizinde jasalghan kólenkeli mikroskoptyng aiyruy qazirgi әlemdegi eng tәuir mikroskop dep esepteletin TEAM 0,5-ten 100 ese artyq bolghandyqtan, tiri kletkalardy erkin zertteuge mýmkindik beredi. Búl jaghday qazirgi medisina men biologiya salasyndaghy asa auqymdy janalyqtargha jol ashady.

Týsiniktirek bolu ýshin jәne bir mysal, jana sypattaghy mass-analizatormen hrom rudasynan hromnyng 95%-yn aiyryp alugha bolady. Altyn, mys, t. b. týsti metaldar ýshin de osylay. Qarabayyr týrde týsindirsek, mysaly  Hromtauda (Aqtóbeoblysy) tau-tau bolyp ýiilip jatqan ruda qaldyghynan taghy da aldynda óndirilgendey myndaghan tonna hrom alasyz.

Jer sharynda analitikalyq elektrondyq qondyrghylardyng satyluy 2010 jylghy aqpar boyynsha jylyna 40 mlrd dollardy qúrady.

Ghalymnyng esepteui boyynsha, ózi jetildirgen elektrondyq analitikalyq qondyrghyny seriyaly týrde jasap satudyng ózinen-aq 2-3 jylda 1 mlrd dollargha sheyin tabys tabugha bolady eken.

Qarapayym oqyrmannyn: «E, әueli priboryn sol ghalymnyng ózi jasasyn, paydasyn kórsetsin, sonda ony kim satyp almaydy?» deui әbden mýmkin, alayda mәsele osy «jasaugha» tirelip túr. Almatydaghy Yadrolyq fizika institutynyng «Mass-spektrometriya» laboratoriyasynyng pribor jasaushy mamandary oghan kemi bir million dollar kerek deydi. Qatardaghy ghalym Saparghaliyevtyng qaltasy múny kótermeydi. Onyng ýstine jasy kelgen ghalymnyng aqsha izdep sabylugha kóp uaqyty da joq, sebebi búl ashqan ghylymy janalyghy eshtene emes, onyng arghy jaghynda múnyng «kókesindey» janalyqtardyng sheti qyltiyp túrghan kórinedi. Alla ghúmyr berse, olardy әri ketkende on jylda bitirip qalaryna bek senimdi.

Shyntuaytyna kelgende, bir million anau aitqanday onsha kóp aqsha emes siyaqty, nege deseniz Aqtóbe qalasynda túrghan  bir tatar aghayyn aldynghy jyly әidik ýiin bir milliongha satqanyn kózimiz kórip edi… Gazetterding aqparat-derekterine sensek, birdene milliondy shetten kelgen dop oinaushylar da jalaqy esebinde alady eken…

Ghalym qazir 72 jasta…. Ony qazir sheteldikter shaqyryp jýr, alayaqtar da ainaldyryp baghuda.  Óz enshimizge tiyesili nәrsening ózgege auyp ketui bizde auyq-auyq bolyp túratyn jaghday ekeni búl kýnde kópke mәlim. Bizdinshe,  onday kelensizdikting aldyn alghan dúrys.

Júbanazar ASANOV, filologiya ghylymdarynyng doktory, Qazaqstan Pedagogika ghylymdary akademiyasynyng akademiygi, Q.Júbanov atyndaghy Aqtóbe ónirlik memlekettik uniyversiytetining oqytushysy.

Abai.kz