Qúrmetti «Abai.kz» aqparattyq portaly! Aqiyq aqyn Múqaghaly Maqataevtyng Jazushylar odaghy mýsheliginen «shygharylghany» turaly uaq-uaq aityla beretin «janalyqmy» jariyalay beretinderge jauap bolsyn degen oimen myna maqalamdy joldadym, «jóni bar» deseniz, - jariyalaghaysyz.

Avtor. 

                                                     *** 

KSRO Jazushylar odaghy Ádeby qorynyng Qazaq bólimshesine diyrektorlyqqa taghayyndalghan kezim. 1975 jyldyng ayaq sheni. Bir kýni bólmemning esigi keng ashylyp, alyp deneli Múqaghaly tisi aqsiyp kirip keldi. Úshyp túryp, sәlem berip, qarsy qabyrgha irgesindegi divangha jayghasuyna ishara jasadym. Ol divangha emes, ýstelimdi janay túrghan biyik arqalyqty oryndyqqa otyrdy. Ýstinde — qonyrqay jyly kýrteshesi, basynda — qauqighan sary malaqayy. Óni jýdeu. Ánsheyinde jymiysyn jarasymdy etip týratyn bet shúnqyry sualynqy jaghyna sinip ketkendey. Men irge jaqtaghy oryndyqtardyng birin alyp, Múqanmen dize týiistire bere:

- Múqa, hal-ahualyng qalay? - dedim.

Múqanmen tanystyghymnyng bastauy 1970 jylda, men "Qazaq әdebiyeti" gazetining redaksiyasynda qyzmet istep jýrgen tústa bastalghan jәne qalaysha ekenin bilmeymin, men әu deskennen-aq "sen" dep  ketkenmin-di.

- Divanyna otyrmaghanyma sen renjime, qyztalaqtyng júmsaghyn da, qattysyn da kórip jýrmin ghoy, auruhanadan keshe shyqtym, jaraydy, ony qoyshy, saghan kelgen sebebim: sening anau búghaltyryng bar ghoy, sol mening "kókqaghazymdy" kórse-aq jaman shoshidy, ei! Soghan aitaryndy aitshy! -     dedi ol. Boyynan әldebir tanys dәri iyisin sezgenmin, biraq mәnisin súraghym kelmegen.

- Shoshyghany qalay? - dedim, eshtene týsinbey.

- Ózinen súra, - dep sәl jymidy da, malaqayyn alyp divangha tastay saldy. Qobyraghan shashyn salaly sausaqtarymen artqa qaray tarap-tarap jiberdi. Keng mandayy jarqyray ashyldy.

- Qazir súrayyn, - dep orynyma bardym da, buhgalteriyagha telefon shalyp, bas buhgalter Farida Miniykeevany shaqyrdym. Múqan:

- Qyzyq, - dedi.

- Ne "qyzyq"?  Qay súlu esine týsti? - dedim, әzildese beretin әdetimmen. Sol әredikte kelip kirgen Fakeng ne ýshin shaqyrylghanyn angharsa kerek, qolyndaghy "kókqaghazdy" - enbekke jaramsyzdyq jónindegi bulletenidi maghan úsyna jaqyndap, Múqaghaligha qarap: - Búlaryna  aqsha tóleuge pravomyz joq desem, myna tentek úqpaydy, - dedi.

- "Pravomyz joghy" qalay? - dedim. "Kókqaghaz" ekeu eken.

- Litfondtyng mýsheliginen shygharylghan, ózine aitqanmyn.

- "Shygharylghany" qalay?! - dedim, eriksiz tandanyp.

- Postanovleniyeni alyp keleyin, kórinder, - dep Fakeng búrylyp jónele berdi.

- Ayttym ghoy, «qyzyq» dep?! - dedi Múqan, tiyisti aqshasyn sanap alghan  kisishe jyly kýlip.

- "Qyzyghyn"  bar  bolsyn!  -  dedim. "Kókqaghazdaryna"  qarasam: bireui jaqynda ghana berilipti, ekinshisi tórt ay mólsheri búrynda jazylghan.

Fakeng qaytadan kelip, bir paraqty aldyma qoydy. Bólimshening resmy blankisinde "Postanovlenie pravleniya" dep orys tilinde sayrap túrghan qaulynyng tújyrymy: "Múqaghaly Maqataevtyng SSSR Jazushylar odaghynyng mýsheliginen shygharylghany SSSR Jazushylar odaghy Ádeby qorynyng mýsheliginen de shygharylghany bolyp tabyladyny" aityp aiqúlaqtanghan. Bólimshe diyrektory Ábdirashit Ahmetov qol qoyyp, mór basqan.

- Mynau qate.  Anau jolghy kәsipodaq úiymynyng qisynsyz u-shuy siyaqty birdeneni maldanyp jazghansyzdar ghoy?! - dep Fakene orynsyz renjigenimdi angharmay da qaldym. Faken:

- Ghabbas, sen qyzyqsyng ghoy, men pravleniyege baghynatyn buhgalter ghana emespin be? - dep oryndy keyidi.

- IYә, qyzyq! - deydi Múqan, jaybaraqat sóilep.  Onyn  sózi qityghyma tiyip:

- Myna qaulyny Mәskeu bekitip qoysa, "qyzyq" sonda bolady, "qyzyqtyn" kókesin sonda kóremiz! Múqa, sen tyrp etpey otyr, men qazir kelemin, - dedim de, Ánuar Álimjanovqa  baryp keletinimdi aityp, esikke bettedim.

- Birinshi sekretarigha barasyng ba? Ol shesher me eken? - dedi Faken, maghan ilese shyghyp. Ýndemedim.

Ánuar Túrlybekýly Álimjanov - Jazushylar odaghynyng basshysy - bólmesinde onasha eken. Sәlemdestim de, mәn-jaydy aityp, әlgi qaulyny úsyndym:

- Múqaghalidy odaq mýsheliginen shygharghandarynyz ras pa? Qashan boldy? Sekretariatta sheshilip pe edi? - dep súraqty shúbyrttym. Ánekenning qabaghy týiilip, kózi ótkirlene qaldy. Basyn shayqap:

- Ákәu, (Ánekende osylay "әkәu" deytin sóz syralghysy bar-dy, - Gh.Q.), bir ret syrtynan aqyldasqanbyz onyng mәselesin. Birimiz: "odaqtan shygharayyq!" dep, birimiz: "mýsheligin bir jylgha toqtatyp, shartty jaza qoldanayyq!" dep talqylaghanbyz. Men ol eki úsynysqa da kelisim bergen joqpyn, úyat bolady ghoy! Ol Múqaghaly ghoy, әkәu! Aytpaqshy, kәsipodaq mýsheliginen shyghyp qalghan Múqaghalidyng mәselesin qarap, bizding jigitter úyatqa qalypty ghoy, ózderi osy qyzyq! - dep iyghyn kujyng etkizdi.

- "Qyzyq" kóbeydi, aqyry qayyrly bolsyn, al andaghy qaulyny zansyz dep Mәskeuge basqarmanyng atynan jana qauly jiberemin de, o jaqtyng jauabyn tospay-aq bulleteniderining aqshasyn tólep beremin, - dedim. Ánekeng qaulyny maghan qayyryp:

- Dúrys, dúrys!  - dedi. Men ýstelge qaulyny audaryp tósedim:

- Áneke, osy aitqandarynyzdy mynanyng syrtyna qazir jazyp qoyamyn, - dedim.

- Sóit, men qol qoyyp bereyin,  - dedi ol.

Bólmeme oralsam - Múqang joq! Buhgalteriya bólmesine bas súqsam, әldeneni aityp, qyz-kelinshekterdi mәz-mәirәm etip sonda otyr!

- Fake, "tenteginizdin" mýshelikten shygharylghany zansyz, Ánekenmen kelistim, myna qaulylarynyz kýshin joydy, endi bulleteniderining aqshasyn tez tólep beriniz! - dedim.

- Maghan bәribir, - dedi Faken, "qaulylarynyz" degenimdi taghy únatpay.

- Al, Múqa, aqshandy erteng alasyn, sen endi auyrghandy qoy, uәdendi ber, әkel qolyndy! - dep әzildedim. Ol qolymnan ústap kýlimdep otyrdy da:

- Áy, Ghabbas, auylda senimen jasty inim bar, aty - Toqtarbay, menen tórt jas kishi, ekeuing týidey qúrdas ekensinder, ekeuindi әli tanystyramyn, - dep ornynan túryp, iyghymnan bir qaqty da, manqiyp shyghyp ketti. Mening kóz aldyma Múqanmen jasty agham Qadesting (Óskemende túrady) qymbat kelbeti kele qaldy...

Múqaghaliymen   Jazushylar    odaghynda,   kóshede   talay   ret   kezdesip, әngimeleskenmin. Dúrys sәtinde de, "búrys" sәtinde de. "Búrys" dep otyrghanym - qyzu jýretin kezderi. Onysyn tóniregindegiler týgel biletin edik qoy. Ol kónilshek adam bolatyn. Keyde «әtten» bolyp qalatyny sol minezinen edi. Ánuar Álimjanovtyng Múqaghalidy da, Toqashty da "búrys" sәtterinde kelgenderinde de qalayda qaljyng kýlkimen qarsy alyp, qiyas qylyqtaryn keshirip, aldap-sulap shygharyp salyp túrghanyn birneshe ret kórdim. "Ákәu, jaraydy dedim toy, jaraydy endi, erteng kelshi, bәri bolady, erteng kel!" dep, shaghyn denesi selkildey kýlip, qarap túratyn. Meninshe, ekeuining talantyna sýiinetin. Silamasa, adaldyghyna, aqjýrektiligine senbese, birinshi basshynyng aty - birinshi basshy, mysaly, ekeuin Jazushylar odaghynyng mýsheliginen shygharugha tyrysqandardy jaqtay salatyn edi, әste qarsy bolmas edi, qorghamas edi.

Múqaghaly Maqataev ta, Toqash Berdiyarov ta Jazushylar odaghynyng mýsheliginen shygharylghan emes, "Shyghardy" dep әldekimder alypqashty sóz taratyp jiberipti. Al eki aqynnyng Qazaqstan jazushylarynyng sol jyldardaghy jiyndaryna, plenumdaryna, qúryltaylaryna kәdimgi resmy delegat bop qatysqandary  anyq.

Osy tústa myna bir jәitti de mәlim eteyin. Jogharyda Ánuardyng "bizding jigitter qyzyq" degeni kәsipodaq jinalysy jayynda. Bir kýni odaqtyng kәsipodaq komiyteti jalpy jinalysyn shaqyrdy. Qaralmaq mәselelerding biri - Mýqaghaly Maqataevtyng tәrtibi. Jinalysty Oljas Sýleymenov  ashyp, jýrgizip otyrdy. Negizgi mәsele boyynsha bayandama jasalyp, jaryssóz bolyp, odan song kýntәrtibindegi basqa mәselelerdi qaraugha kezek keldi.  Oljas әdetinshe Múqaghaligha shýiilip biraz sóilep: "Maqataevty kәsipodaqtan, Jazushylar odaghyna mýsheliken shygharu kerek!" dep úsynys jasady. Minberge shyqqan bir-ekeu qostay sóiledi.  Men qystygha shyghyp: - Múqaghalidyng anda-sanda masandau jýretini ras, biraq, eshkimning basyn jarghan joq, kózin shygharghan joq. Ishpeytin qaysymyz barmyz? Múqaghalidan kóp ishetinder de joq emespiz, biraq biz ýiden shyqpay ishemiz, al Múqaghaly syrtta iship, kózge týsip qalady, aiby - sol... Sәkeninen, Iliyasynan, Beyimbetinen, Múhtarynan, Sәbiytinen, basqa da ýlken-kishi túlghalarynan aiyrylghan qazaq әdebiyetine endi jetpey túrghany Múqaghalidy  kuyp tastau ma? - dey kelip, Oljastyng orynsyz úsynysyna mýlde qarsy ekenimdi aittym. Eger janylyspasam, Orazbek Sәrsenbaev pen Beksúltan Núrjekeev meni qoldap sóiledi. II-qii órshidi. O tústan, bú tústan ala-qúla sózdi aiqay shyqty. Sol kezde әldekim:

- Múqaghaly kәsipodaqtyng mýshelik jarnasyn uaqtyly tólep jýr me, sony aitsynshy ózi! - dedi.

Múqaghaly zaldyng orta sheninde otyrghan-dy. Júrt: "IYә, iyә, aitsyn!" desip, Múqaghaligha jalt-jalt qarasty. Ol tisi aqsiya kýlip otyr. Qolyn silteydi. Jәne bireu: "Onyng aitqysy kelmese, komiytetting jarna jinaushysy kim edi, sol aitsyn!" dep talap etti. Komiytet tóraghasynyng túrmys mәseleleri jónindegi orynbasary bizding buhgalterimiz Farida Miniykeeva edi, sol kisi ornynan túrdy da: Mýshelik jarnasyn ýsh jyl boyy tólemegendigi sebepti Maqataev joldas mýshelikten aldynghy jyly shygharylghan bolatyn, - dedi. Qarq-qarq kýlki zaldy jaryp jibere jazdady. Qyzyl sheke bola bastaghan kópshilik sol kýlgen boyy tarap kete bardy. «Bizding jigitterding qyzyghy» - sol!

Qúltóleu Múqash maqalasynda Múqaghalidyng Ánuargha jazghan hatynan ýzindi keltiripti (ol hatty Ánuarding múraghatynan tauyp alyp, 2000-jyly Ánekeng turaly esteligimde tolyq jariyalaghanmyn, yaghny oghan toqtalmaymyn).

Sol hattan keyin ekeui jaqsylap әngimelesken bolar. Kóp keshikpey  Múqaghaly Mәskeuge, Ádebiyet institutyna oqugha jiberilgen. Ol Ánuardin: múndaghy «dostarynan» uaqytsha bolsa da qol ýzsin, ýlken ortany kórsin, oqysyn, oilansyn degen qamqorlyq niyeti ghoy. Biraq Múqaghaly tiyanaqtap oqy almady. Sol turaly Ánuargha instituttan 1973-jylghy qarashada hat kelipti. Joldaghan kisi aty-jónin anyq jazbastan iyirlep qol qoya salghan. Ol bizding aqyndy «stihiynaya odarennosti kotorogo nesomnenna» dep baghalay kelip, oqudan shygharugha mәjbýr bolghandaryn ókine mәlimdepti. Al Ánuar hat iyesin әbden tanityn bolsa kerek, jauabyn: «Uvajaemyy Aleksandr Petrovich!» dep bastap, Múqaghalidy ózining joghary qúrmetteytinin aityp (múraghatjaydaghy oryssha núsqasynan qazaqshalap úsyndym): «...Múqaghaly Mәskeuden qaytyp kelgende men shet elde edim, ol ornymda qalghan hatshygha: -Jazushylar odaghy aldynda úyattymyn. Endi múnda jýre almaymyn, auylyma ketip baramyn, jana jyr jinaghymdy dayyndap bolghan song kelemin, - dep ketipti... Talantty aqynnyng odaqqa tanyluy ýshin kitabyn Mәskeude orys tilinde shygharghymyz keledi, Siz kómektesseniz jarar edi», dep jazypty. Keyinde aqynymyzdyng «Zov dushiy» degen atpen shyqqan (orysshalaghandar – mәskeulik Yuriy Aleksandrova men Mihail Kurgansev) ýsh dastany men 55 óleni engizilgen jinaghyna alghysózin Ánuar: «...tvorchestvo Mukagaly Makataeva – yarkaya stranisa kazahskoy poeziiy  shestiydesyatyh-semiydesyatyh godov nashego stoletiya», dep bastap: «Poroy on byval grusten, poroy bespokoen, zadirist v spore. No vsegda ostavalsya jiznelubom y optimistom...  Dobrotoy napolneny ego stroki, dobrotoy y luboviu k cheloveku» dep tújyrypty. Osynday adal pikirli Ánuarding Múqaghaligha qashanda ong kózimen qaraghanyna búl - jәne bir dәlel. Ánuar bolmasa, ol jinaq shyqpas ta edi (sóz ynghayyna qaray aita otyrugha bolar bir jәit: keyinde Leningrad baspasynan jaryq kórgen «Poety Kazahstana» jinaghyn Múhtar  Maghauinge qúrastyrtyp, jolyn ashqan da Ánuar eken). 

«Ánuar Jazushylar odaghyn basqaryp túrghanynda Múqaghalidy odaq mýsheliginen shygharyp tastaghan bolatyn» degen  «janalyqtyn» mýlde beker ekenine kózderiniz jetti dep bilem. Al «shygharyp tastalghany» jóninde Múqannyng D. Qonaevqa qalaysha qate jazghanyn men týsine almadym.

Qazaqstan Jazushylar odaghynyng múraghat jayynda basqarma hatshylary alqasynyng 1974 jylghy qantardyng 24-i kýni ótkizgen mәjilisining №3 «a» qaulysy bar. Onda Múqaghaly Maqataevty KSRO Jazushylar odaghy mýsheliginen shygharugha sheshim qabyldanghany jazylghan. Ol — jalghan sheshim. Sebebi: birinshiden, sol mәjiliste qaralghan negizgi mәsele jayynda bayandama jasaghan Qalaubek Túrsynqúlovtan (odaq basqarmasynyng ýshinshi hatshysy) keyin súraghanymda ol joly Múqaghaly turaly eshqanday sóz bolmaghanyn aitty. Ekinshiden, QJO basqarmasynyng birinshi hatshysy Á.Álimjanov Mәskeude issaparda jýrgen, al birinshi basshy joq kezde kimdi bolsyn mýshelikten shygharu siyaqty kýrdeli mәsele qaralmaytyny ózinen ózi belgili. Eger tipti bir shúghyl sebeptermen qarau qajet bolghan kýnning ózinde mәjilisti birinshi basshynyng mindetin uaqytsha atqarushy ekinshi basshy – Iliyas Esenberlin ótkizip, sheshimge sol qol qoigha mindetti edi. Olay bolmaghan. Syrtqy baylanys jónindegi hatshy (tórtinshi) O.Sýleymenov qol qoyypty, Esenberlin otyrghanda onyng dәl sol joly óituge qúqy joq bolatyn. Ýshinshiden, qaulynyng ózin «a», «ә», «b»... dep nómirleu eshqashan bolghan emes. Qosymsha mәsele qaralghan bolsa, onda sol qaulynyng baptaryna qosymsha retinde: «a», «ә», «b»... dep tarmaq engiziledi. Yaghny mynau «№3 «a» qauly» әldekimge ne Múqaghalidy múqatu ýshin, ne Ánuardi arandatu ýshin kerek bolghan da, keyin, mәjilisten song jazylghan, demek, jalghan qújat ekeni dausyz. Jalghandyghyna jәne bir dәlel — ol mәjiliste Múqaghalidyng tәrtibi qaralsa, sheshim qabyldanbastan búryn talqylau, pikirlesu boluy, sheshimning neshe dauyspen maqúldanghany aityluy talap etiledi ghoy, al Jazushylar odaghynyng múraghatjayynda onday eshtene joq, pәlenbay mәjilis ótti, týglenbayynshy qauly qabyldandy degen sholaq jazba ghana bar.

Qanshama jyl qyzmettes, joldas bolyp jýrgenimde Ánekenning qolastyndaghy qyzmetkerlerding birde-birin, tipti júmystan shygharmaq túrghay, renjitkenin de kórgen emespin. Ýlken-kishimen әzildesip, qatar qúrbysynday teng sóilesetin, olardyng aghattyqtaryna keshirimdi edi.

Ánuarding hatyndaghy Aleksandr Petrovichtin  әigili aqyn, audarmashy Mejirov ekenin Ótegen Kýmisbaevtyng «Mәskeuge simaghan Múqaghaliy» dep jazghan  esteliginen  bildim («Ayqyn» gәzeti, 14-tamyz, 2010-jyl).  Ótegen aqynnyng Mәskeumen hosh aitysqan óleninen mynau joldardy keltiripti:

...Ýirenip qalghan úyamday,

Mәskeudi baram qiya almay.

Milliondardyng ishinde

Bir basym mening siya almay.

Ensemdi bir sәt jiya  almay.

Ne betimdi aittym, Almatym,

Ne deymin saghan, úyalmay?!.

Tanghy shyq.

Ayaz soryp túr.

Soghyp túr boran,

Soghyp túr.

Aq qúsym, meni aman-sau

Almatymmen jolyqtyr!..

Múqannyng Ánuarmen jýzdese almay, hatshysyna: «auylyma ketip baramyn» degeni osy kónil kýiining jalghasy eken-au!..

Múqaghalidy aqyrghy kórgenim 1976 jyldyng qantary bolar. Bir jaqqa әldebir sharuamen barugha bólmemnen shygha bergenimde onymen betpe-bet úshyrastym.

- O, Múqa, assalaumaghaleykum! - dedim, sәl antarylyp.

- Uaghaleykýmassalam! Kabiynetine kireyik, sende srochnyy sharuam bar, - dedi. Auruhana iyisi mýlde mýnky qaldy.

- Súlu medsestralaryng dәrige shomyldyryp jibergen be, nemene? -dep qaljynday kirdim bólmege. Onyng alyp denesi mýjilip ketkenin angharyp, ishtey tiksindim de.

- Ayaushy ma edi qyztalaqtar, ayamaydy ghoy, - degen Múqang keng palitosynyng týimelerin aghytyp jiberdi de: - Mine! - dedi. Palitosynyng asty - auruhananyng tanys kiyimi: týsi onghan bozghylt pijama, sarghysh kóilek.

- Oibay-au, Múqa-au, tonyp ketken joqsyng ba?! Mynauyng ne, búl qay jýrisin?!

- Búl bәtshәgharda tonatyn eshtene qalghan joq, mynadan tómen qaray, - dep ol kindik túsyna alaqanyn kóldeneng ústady, - mine, mynadan tómen qaray ukol salmaq túrghay kezdik súghyp alsang da týk sezbeydi qyztalaq. Tihiy chasta tyraghaylap qashyp keldim, bauyrym, aghana aqyrghy ret bir kómek kórset, mә, aryzym, - dedi de, býktelgen paraqty ústata salyp, divangha baryp jantaydy.

- Qashyp kelseng - kel, tek "aqyrghy" degen sózindi qaytyp al! -  dedim.

- Aytylar sózding aitylghany jaqsy. Búl aghang ...  qap, andaghyny ólenmen jazbaghan ekenmin, eskertkish bolatyn.

- Qaydaghyny aitpa! - dep taghy renjidim de, aryzyna kóz tastadym. "Densaulyghymnyng nasharlap bara jatqanyn eskerip, materialdyq kómek kórsetsenizder eken" degen jalghyz sóilem jazypty. Qaghazynan da dәri iyisi shyghyp túrghany esimde. Buhgalteriyadan kassir qyzdy shaqyryp aldym da, aryzdyng etegine "150 som" dep jazyp, kassirge tez alyp keludi sybyrlap qana tapsyrdym, Múqana búrylsam, ol terezege bey-jay qarap, jantayyp jatyr eken. Qyz shyghyp ketken song aqyryn jótkirindi de:

- Ómir-ay, ómir dep jýrdik, bir jyladyq, bir kýldik... Solay, bauyrym, búl jaman aghang auruhanada aqyrghy ólenderin jazyp jatyr, Qúdekeng endi bir ay múrsat berse, sonysyna da shýkirshilik etermin, - dedi. Jýregim dir etti. Keudeme bir suyq qúiyn sýngy kirip, qayta shyghugha arpalysyp, qúddy beymәlim bir hayuansha qútyrynyp, ishki sarayymdy әlde tyrnalap, әlde tistelep júlqylaghanday auyr kýy keshe bastadym. Múqana qaraugha da, birdene deuge de dәtim qalmaghanday. Qaghazdarymdy audarystyryp, aqqúla joqty izdeuge kiristim. Ánsheyinde bezildey beretin telefonym da tym-tyrys.

Esik ashyldy. Farida eken.

- Fuh, dәri sasyp túr ghoy! - dep sóilep kelip, Múqaghaligha qarap:

- Á, tentek, hal qalay? - dedi jymiyp. Múqang manqiya býrylyp, ornynan jaylap túryp:

- E, Fake, hal deytin hal qalghan joq, qoshtasqaly keldim, - dedi.

- Áy, tentek, jaman sóz aitpa, ne boldy saghan? Bú kýnde kim auyrmay jýr?! - dedi Faken. Men ol kisi alyp kelgen 150 somdy jәne shyghys orderin Múqana úsynyp:

- Ázirshe osyny ala túr, әlgi maksimalinyy mólsher degenimiz ghoy, keyinirek taghy bolady, - dedim. Ol aqshany qoyyn qaltasyna "bissimildә" dep salyp, orderge qolyn qoydy. Sóitti de Fakendi iyghynan aqyryn qúshaqtap, samayynan sýidi. Odan song meni keng qúlashyn jaya qúshaqtay bere betime qarap kidirdi. Kózining qiyghy úzaryp, múrnynyng dónesi kóterilip ketken eken. Kózin kózime qadap, mandayyma mandayyn tirep:

- Kóp jasa! Qosh bol! - dep qystygha kýbirledi de, bayau búrylyp, jyljyp kete bardy. Mening kensirigim uday ashydy...

Men búl estelikti jazghanda Múqaghaliday aqiyq  aqynmen jaqsy qarym-qatynasta bolyp edim, oghan qamqorlyq jasap jýrip edim deudi, "ózi joqtyng kózi joqtyghyn" paydalana onay úpay-bedel aludy, yaghny betime jasandy shyray jinaudy maqsat etpedim. Men ony aq kónil, adal peyil azamat dep, shyn mәnindegi qúdiretti aqyn dep jaqsy kórdim. Al onyng zor talant iyesi ekenin týsinuge tiyisti keybireulerding әlde pendeshilikpen týsine almaghandary, әlde baqal-baghamshyldyqpen týsingileri kelmegeni, әriyne, óte ókinishti. Ýkimetting qolynda bar syi-siyapat, ataq-dәrejening bәrin jiyp-terip bersek te, ol Múqaghalidyng aqyndyq darynyn baghalaugha jetpes edi. Múqang ony bilgen bolar, kemenger Abaydyn: "Arsyz bolmay ataq joq, aldamshy bolmay baq qayda?" degen tújyrymyn kókeyine tútqan bolar... 

Enbegimen emes, empendeuimen sanatqa qosylyp, ózinen ilgerining sybaghasyn qaqshyp ketetinder qashan az bolyp edi? Múqang ondaylardy bildi de, kórdi de. Ondaylardan jiyirkendi ol. Ózindey tabighy talantqa, kesek túlghalargha mintaqqyshtardan, qaraday jauyqqyshtardan jәne ondaylardy qolpashtaytyn biteukeude biylikshilderden jiyirkendi, - eshqaysysyna bas iymedi. Tik jýrdi, tik sóiledi. Búl pikirimdi aqiyq aqyn aghanyn:

"...Áyteuir kinә tauyp bir jerinnen,

Synaugha tipten qúmar kim kóringen.

Biraq ta,

Bilesing be, ei, kim kóringen,

Aytsyn dep aqiqatty til berilgen!" - deui quattaydy!..

B i r e r    q o s y m sh a.

Qabdesh Júmadilovting "Tanghajayyp dýniye" romanynyng bir túsynda: "...Aqyn ólgen kýni jedel jinalys ashylyp, mýsheligin qalpyna keltirdi" dep jazylghan. Ángime Múqaghaly jayynda. Ol tújyrymdy da týzete týsinik bereyin. Múqaghalidyng qaytys bolghanyn esty sala odaqqa jetken qalamdastarynyng jasy ýlkeni Ábdilda Tәjibaev birden:  «Ol Jazushylar odaghynyng mýsheliginen shygharylyp tastalghan emes pe edi?! Hatshylar qayda?! Dereu sekretariat ótkizu kerek te, Múqaghalidyng mýsheligin qalpyna keltiru kerek!» dedi. Men: «Olay bolghan joq qoy, ol - jay sóz» dep edim, Ábeken: «Sózdi qoy! Ol shygharylghan, solay bolghan, bolghan! Davayte, sekretariatty  jinandar!» dep ashulandy. Birinshi hatshynyng bólmesi aldynda osharylghan top sol jerde bólmege kirdi de, Ánuar joq edi, hatshylardyng basqa qaysysy qatysqany jadymda qalmapty, shúghyl mәjilis 15-20 miynótte ótkizilip, Múkaghalidyng "mýsheligi qalpyna keltirildi". Qaza sәtinde jaghdaydy anyqtap jatugha uaqyt ótkizbeudi jón kórgendikten kedergisiz jasalghan ol "mәjilistin" sheshimi qaltarysta qala berdi. Sebebi tirisinde mýshelikten shygharylmaghan adamnyn  ólisinde "mýsheligi qalpyna keltirilgendi" kim kóripti?

Orkestr keltiru sóz bolghanda Ábeken: Múqaghaly osobyy aqyn boldy, erekshe aqyn boldy. Daryldaq orkestrding keregi joq. Mәdeniyet ministrligining dombyrashylar orkestri bar, sony shaqyru kerek! — degendi aitty. Janylmasam, ekinshi hatshy Sherhan Múrtaza bolar, ol: Ábeke, ministirlikpen siz sóilesiniz, sizding sóziniz ótedi ghoy, dedi. Ekinshi qabatta, dәlizde túrghanbyz.

Sonymen ýsh-tórt kisi ekinshi hatshynyng bólmesine bardyq. "Bazarbaevpen sóilesip kóreyin, tәuekel. Ol ekeumiz it pen mysyqtay edik, qosyndarshy!" - dep Ábekeng kýldi. Tóte telefonmen jalghadyq. Ábekeng sózin daghdysynsha kýle sәlemdesumen bastap, qyzyna jalghap, bulygha ayaqtady. Mening qúlaghymdy shaghyp alghan sózi ministr Mýsilim Bazarbaevqa: "Múqaghaly Maqataev keshegi Iliyas Jansýgirovten artyq bolmasa, tipti de kem aqyn emes! Oghan bermegen orkestrindi endi kimge beresin, sóit, ber orkestrindi!" degeni boldy. Men ishtey qatty tiksindim. Ilekennin, Mýqaghalidyng kim ekenin Bazarbaev bilmey me eken?! Marqúm eki aqyndy búl jerde shendestirudin, Múqaghalidyng qazasynda Ilekendi alasarta sóileuding qajeti qansha edi?! Aqsaqal basymen aruaq salystyrghany nesi?!.

Sol soraqy kóriniske eriksiz kuә bolghan bir aqyn aghamyz ekeuimiz syrtqa shyqqanymyzda ol:

- Tiri Tәjibaev óli Iliyastan esesin әli qaytara almay jýr eken ghoy, -    dep nazaly myrs etti de: - Ilekeng kezinde búnyng teris qylyqtarynan týnilip, asa uytty syqaq óleng arnapty, ony bilesing be? - dedi.

- Joq, bilmeymin, - dedim.

- Maghjan Jýmabaev aghamyz da búghan súmdyq әjuә óleng shygharghan, -dey bergeninde aqyn-jazushylarymyzdyng ekeu-ýsheui kele qaldy da, sóz ýzildi...

Al Mýsilim Bazarbaev dombyrashylar orkestrin bergen joq. Sirә, Tәjibaevpen "dostyghy" tejegen shyghar. O, jalghan! .. O, pendeshilik!..                          

«Múqaghaly shetqaqpay bolyp, jinaqtaryn uaqtyly shyghara almay jәbirlenip jýrdi» degen de - alypqashty sóz.

Men bilgende Múqaghali: «sen mynany jaz, anany jazba; sen ólendi olay jazba, bylay jaz; sen jinaqtaryndy nege tyqpalay beresin?» degen sózdi estumen jigeri qúm bolyp jýrmedi. Qolyn eshkim qaqqan joq. Búlay degende eskerer bir jәit: ol kezde respublikalyq Baspasóz komiytetimiz boldy. Ol Jazushylar odaghy, kitap baspalary  shygharugha úsynghan qoljazba jinaqtardy sapasy jaghynan qosymsha súryptaudan ótkizetin jәne qay aqyn-jazushynyng kitaby qay jyly, qanday kólemmen shyqty, qaysysynyng kitaby shyqpay jatyr degen mәselelerge sergek qaraytyn. Ol tәrtip kenestik jýiening qalam iyelerine materialdyq  qamqorlyq, moralidik qoldau jasap otyruy  edi. Soghan saydyra qaraghanda, Múqaghalidyng kózi tirisinde shyqqan kitaptary  mynalar:

1. «Iliich», poemalar. 1964 jyl.

2. «Armysyndar, dostarym?!», 1966 j.

3. «Qarlyghashym, kelding be?», 1967 j.

4. «Mavr»,  1969 j.

5. «Darigha jýrek», 1972 j.

6. «Aqqular úiyqtaghanda», 1974 j.

7. «Shuaghym menin», 1975 j.

8. «Ómir - dastan», Tandamaly, 1976 j.

9. «Ómir - ózen», 1976 j.

Demek, 12 jylda 9 jinaq! Ekining birine búiyrmaghan  kenshilik. Al: «Búl sany ghoy, әrbir kitabynyng kólemi, oghan berilgen qalamaqy qansha boldy eken?» degisi kelgenderge aitarym: ol mәseleni kezinde baspa-avtor-redaktor ýsheui sheshken bolar, býgin biz shandatpay-aq qoyalyq. Bizding este ústauymyzgha tiyistisi: atalghan osy  kitaptarynyng әrqaysysy jana ólender men dastandar jinaghy bolghany!

Ghabbas QABYShÚLY

Abai.kz