قۇرمەتتى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى! اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ جازۋشىلار وداعى مۇشەلىگىنەن «شىعارىلعانى» تۋرالى ۋاق-ۋاق ايتىلا بەرەتىن «جاڭالىقmى» جاريالاي بەرەتىندەرگە جاۋاپ بولسىن دەگەن ويمەن مىنا ماقالامدى جولدادىم، ء«جونى بار» دەسەڭىز، - جاريالاعايسىز.

اۆتور. 

                                                     *** 

كسرو جازۋشىلار وداعى ادەبي قورىنىڭ قازاق بولىمشەسىنە ديرەكتورلىققا تاعايىندالعان كەزىم. 1975 جىلدىڭ اياق شەنى. ءبىر كۇنى بولمەمنىڭ ەسىگى كەڭ اشىلىپ، الىپ دەنەلى مۇقاعالي ءتىسى اقسيىپ كىرىپ كەلدى. ۇشىپ تۇرىپ، سالەم بەرىپ، قارسى قابىرعا ىرگەسىندەگى ديۆانعا جايعاسۋىنا يشارا جاسادىم. ول ديۆانعا ەمەس، ۇستەلىمدى جاناي تۇرعان بيىك ارقالىقتى ورىندىققا وتىردى. ۇستىندە — قوڭىرقاي جىلى كۇرتەشەسى، باسىندا — قاۋقيعان سارى مالاقايى. ءوڭى جۇدەۋ. انشەيىندە جىميىسىن جاراسىمدى ەتىپ ءتۇراتىن بەت شۇڭقىرى سۋالىڭقى جاعىنا ءسىڭىپ كەتكەندەي. مەن ىرگە جاقتاعى ورىندىقتاردىڭ ءبىرىن الىپ، مۇقاڭمەن دىزە تۇيىستىرە بەرە:

- مۇقا، حال-احۋالىڭ قالاي؟ - دەدىم.

مۇقاڭمەن تانىستىعىمنىڭ باستاۋى 1970 جىلدا، مەن "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن تۇستا باستالعان جانە قالايشا ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن ءاۋ دەسكەننەن-اق "سەن" دەپ  كەتكەنمىن-ءدى.

- ديۆانىڭا وتىرماعانىما سەن رەنجىمە، قىزتالاقتىڭ جۇمساعىن دا، قاتتىسىن دا كورىپ ءجۇرمىن عوي، اۋرۋحانادان كەشە شىقتىم، جارايدى، ونى قويشى، ساعان كەلگەن سەبەبىم: سەنىڭ اناۋ بۇعالتىرىڭ بار عوي، سول مەنىڭ "كوكقاعازىمدى" كورسە-اق جامان شوشيدى، ەي! سوعان ايتارىندى ايتشى! -     دەدى ول. بويىنان الدەبىر تانىس ءدارى ءيىسىن سەزگەنمىن، بىراق ءمانىسىن سۇراعىم كەلمەگەن.

- شوشىعانى قالاي؟ - دەدىم، ەشتەڭە تۇسىنبەي.

- وزىنەن سۇرا، - دەپ ءسال جىميدى دا، مالاقايىن الىپ ديۆانعا تاستاي سالدى. قوبىراعان شاشىن سالالى ساۋساقتارىمەن ارتقا قاراي تاراپ-تاراپ جىبەردى. كەڭ ماندايى جارقىراي اشىلدى.

- قازىر سۇرايىن، - دەپ ورىنىما باردىم دا، بۋحگالتەرياعا تەلەفون شالىپ، باس بۋحگالتەر فاريدا مينيكەەۆانى شاقىردىم. مۇقاڭ:

- قىزىق، - دەدى.

- نە "قىزىق"?  قاي سۇلۋ ەسىڭە ءتۇستى؟ - دەدىم، ازىلدەسە بەرەتىن ادەتىممەن. سول ارەدىكتە كەلىپ كىرگەن فاكەڭ نە ءۇشىن شاقىرىلعانىن اڭعارسا كەرەك، قولىنداعى "كوكقاعازدى" - ەڭبەككە جارامسىزدىق جونىندەگى بيۋللەتەندى ماعان ۇسىنا جاقىنداپ، مۇقاعاليعا قاراپ: - بۇلارىڭا  اقشا تولەۋگە پراۆومىز جوق دەسەم، مىنا تەنتەك ۇقپايدى، - دەدى.

- "پراۆومىز جوعى" قالاي؟ - دەدىم. "كوكقاعاز" ەكەۋ ەكەن.

- ليتفوندتىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارىلعان، وزىنە ايتقانمىن.

- "شىعارىلعانى" قالاي؟! - دەدىم، ەرىكسىز تاندانىپ.

- پوستانوۆلەنيەنى الىپ كەلەيىن، كورىڭدەر، - دەپ فاكەڭ بۇرىلىپ جونەلە بەردى.

- ايتتىم عوي، «قىزىق» دەپ؟! - دەدى مۇقاڭ، ءتيىستى اقشاسىن ساناپ العان  كىسىشە جىلى كۇلىپ.

- "قىزىعىڭ"  بار  بولسىن!  -  دەدىم. "كوكقاعازدارىنا"  قاراسام: بىرەۋى جاقىندا عانا بەرىلىپتى، ەكىنشىسى ءتورت اي مولشەرى بۇرىندا جازىلعان.

فاكەڭ قايتادان كەلىپ، ءبىر پاراقتى الدىما قويدى. بولىمشەنىڭ رەسمي بلانكىسىندە "پوستانوۆلەنيە پراۆلەنيا" دەپ ورىس تىلىندە سايراپ تۇرعان قاۋلىنىڭ تۇجىرىمى: "مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارىلعانى سسسر جازۋشىلار وداعى ادەبي قورىنىڭ مۇشەلىگىنەن دە شىعارىلعانى بولىپ تابىلادىنى" ايتىپ ايقۇلاقتانعان. بولىمشە ديرەكتورى ءابدىراشيت احمەتوۆ قول قويىپ، ءمور باسقان.

- مىناۋ قاتە.  اناۋ جولعى كاسىپوداق ۇيىمىنىڭ قيسىنسىز ۋ-شۋى سياقتى بىردەڭەنى مالدانىپ جازعانسىزدار عوي؟! - دەپ فاكەڭە ورىنسىز رەنجىگەنىمدى اڭعارماي دا قالدىم. فاكەڭ:

- عابباس، سەن قىزىقسىڭ عوي، مەن پراۆلەنيەگە باعىناتىن بۋحگالتەر عانا ەمەسپىن بە؟ - دەپ ورىندى كەيىدى.

- ءيا، قىزىق! - دەيدى مۇقاڭ، جايباراقات سويلەپ.  ونىڭ  ءسوزى قيتىعىما ءتيىپ:

- مىنا قاۋلىنى ماسكەۋ بەكىتىپ قويسا، "قىزىق" سوندا بولادى، "قىزىقتىڭ" كوكەسىن سوندا كورەمىز! مۇقا، سەن تىرپ ەتپەي وتىر، مەن قازىر كەلەمىن، - دەدىم دە، ءانۋار الىمجانوۆقا  بارىپ كەلەتىنىمدى ايتىپ، ەسىككە بەتتەدىم.

- ءبىرىنشى سەكرەتارعا باراسىڭ با؟ ول شەشەر مە ەكەن؟ - دەدى فاكەڭ، ماعان ىلەسە شىعىپ. ۇندەمەدىم.

ءانۋار تۇرلىبەكۇلى ءالىمجانوۆ - جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى - بولمەسىندە وڭاشا ەكەن. سالەمدەستىم دە، ءمان-جايدى ايتىپ، الگى قاۋلىنى ۇسىندىم:

- مۇقاعاليدى وداق مۇشەلىگىنەن شىعارعاندارىڭىز راس پا؟ قاشان بولدى؟ سەكرەتارياتتا شەشىلىپ پە ەدى؟ - دەپ سۇراقتى شۇبىرتتىم. انەكەڭنىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ، كوزى وتكىرلەنە قالدى. باسىن شايقاپ:

- اكاۋ، (انەكەندە وسىلاي "اكاۋ" دەيتىن ءسوز سىرالعىسى بار-دى، - ع.ق.), ءبىر رەت سىرتىنان اقىلداسقانبىز ونىڭ ماسەلەسىن. ءبىرىمىز: "وداقتان شىعارايىق!" دەپ، ءبىرىمىز: "مۇشەلىگىن ءبىر جىلعا توقتاتىپ، شارتتى جازا قولدانايىق!" دەپ تالقىلاعانبىز. مەن ول ەكى ۇسىنىسقا دا كەلىسىم بەرگەن جوقپىن، ۇيات بولادى عوي! ول مۇقاعالي عوي، اكاۋ! ايتپاقشى، كاسىپوداق مۇشەلىگىنەن شىعىپ قالعان مۇقاعاليدىڭ ماسەلەسىن قاراپ، ءبىزدىڭ جىگىتتەر ۇياتقا قالىپتى عوي، وزدەرى وسى قىزىق! - دەپ يىعىن كۋجىڭ ەتكىزدى.

- "قىزىق" كوبەيدى، اقىرى قايىرلى بولسىن، ال انداعى قاۋلىنى زاڭسىز دەپ ماسكەۋگە باسقارمانىڭ اتىنان جاڭا قاۋلى جىبەرەمىن دە، و جاقتىڭ جاۋابىن توسپاي-اق بيۋللەتەندەرىنىڭ اقشاسىن تولەپ بەرەمىن، - دەدىم. انەكەڭ قاۋلىنى ماعان قايىرىپ:

- دۇرىس، دۇرىس!  - دەدى. مەن ۇستەلگە قاۋلىنى اۋدارىپ توسەدىم:

- انەكە، وسى ايتقاندارىڭىزدى مىنانىڭ سىرتىنا قازىر جازىپ قويامىن، - دەدىم.

- ءسويت، مەن قول قويىپ بەرەيىن،  - دەدى ول.

بولمەمە ورالسام - مۇقاڭ جوق! بۋحگالتەريا بولمەسىنە باس سۇقسام، الدەنەنى ايتىپ، قىز-كەلىنشەكتەردى ءماز-ءمايرام ەتىپ سوندا وتىر!

- فاكە، "تەنتەگىڭىزدىڭ" مۇشەلىكتەن شىعارىلعانى زاڭسىز، انەكەڭمەن كەلىستىم، مىنا قاۋلىلارىڭىز كۇشىن جويدى، ەندى بيۋللەتەندەرىنىڭ اقشاسىن تەز تولەپ بەرىڭىز! - دەدىم.

- ماعان ءبارىبىر، - دەدى فاكەڭ، "قاۋلىلارىڭىز" دەگەنىمدى تاعى ۇناتپاي.

- ال، مۇقا، اقشاندى ەرتەڭ الاسىڭ، سەن ەندى اۋىرعاندى قوي، ۋادەندى بەر، اكەل قولىندى! - دەپ ازىلدەدىم. ول قولىمنان ۇستاپ كۇلىمدەپ وتىردى دا:

- ءاي، عابباس، اۋىلدا سەنىمەن جاستى ءىنىم بار، اتى - توقتارباي، مەنەن ءتورت جاس كىشى، ەكەۋىڭ تۇيدەي قۇرداس ەكەنسىندەر، ەكەۋىندى ءالى تانىستىرامىن، - دەپ ورنىنان تۇرىپ، يىعىمنان ءبىر قاقتى دا، ماڭقيىپ شىعىپ كەتتى. مەنىڭ كوز الدىما مۇقاڭمەن جاستى اعام قادەستىڭ (وسكەمەندە تۇرادى) قىمبات كەلبەتى كەلە قالدى...

مۇقاعاليمەن   جازۋشىلار    وداعىندا،   كوشەدە   تالاي   رەت   كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەنمىن. دۇرىس ساتىندە دە، "بۇرىس" ساتىندە دە. "بۇرىس" دەپ وتىرعانىم - قىزۋ جۇرەتىن كەزدەرى. ونىسىن توڭىرەگىندەگىلەر تۇگەل بىلەتىن ەدىك قوي. ول كوڭىلشەك ادام بولاتىن. كەيدە «اتتەڭ» بولىپ قالاتىنى سول مىنەزىنەن ەدى. ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ مۇقاعاليدى دا، توقاشتى دا "بۇرىس" ساتتەرىندە كەلگەندەرىندە دە قالايدا قالجىڭ كۇلكىمەن قارسى الىپ، قياس قىلىقتارىن كەشىرىپ، الداپ-سۋلاپ شىعارىپ سالىپ تۇرعانىن بىرنەشە رەت كوردىم. "اكاۋ، جارايدى دەدىم توي، جارايدى ەندى، ەرتەڭ كەلشى، ءبارى بولادى، ەرتەڭ كەل!" دەپ، شاعىن دەنەسى سەلكىلدەي كۇلىپ، قاراپ تۇراتىن. مەنىڭشە، ەكەۋىنىڭ تالانتىنا سۇيىنەتىن. سيلاماسا، ادالدىعىنا، اقجۇرەكتىلىگىنە سەنبەسە، ءبىرىنشى باسشىنىڭ اتى - ءبىرىنشى باسشى، مىسالى، ەكەۋىن جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارۋعا تىرىسقانداردى جاقتاي سالاتىن ەدى، استە قارسى بولماس ەدى، قورعاماس ەدى.

مۇقاعالي ماقاتاەۆ تا، توقاش بەردياروۆ تا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارىلعان ەمەس، "شىعاردى" دەپ الدەكىمدەر الىپقاشتى ءسوز تاراتىپ جىبەرىپتى. ال ەكى اقىننىڭ قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ سول جىلدارداعى جيىندارىنا، پلەنۋمدارىنا، قۇرىلتايلارىنا كادىمگى رەسمي دەلەگات بوپ قاتىسقاندارى  انىق.

وسى تۇستا مىنا ءبىر ءجايتتى دە ءمالىم ەتەيىن. جوعارىدا ءانۋاردىڭ ء"بىزدىڭ جىگىتتەر قىزىق" دەگەنى كاسىپوداق جينالىسى جايىندا. ءبىر كۇنى وداقتىڭ كاسىپوداق كوميتەتى جالپى جينالىسىن شاقىردى. قارالماق ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ ءتارتىبى. جينالىستى ولجاس سۇلەيمەنوۆ  اشىپ، جۇرگىزىپ وتىردى. نەگىزگى ماسەلە بويىنشا بايانداما جاسالىپ، ءجارىسسوز بولىپ، ودان سوڭ كۇنتارتىبىندەگى باسقا ماسەلەلەردى قاراۋعا كەزەك كەلدى.  ولجاس ادەتىنشە مۇقاعاليعا ءشۇيىلىپ ءبىراز سويلەپ: "ماقاتاەۆتى كاسىپوداقتان، جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىكەن شىعارۋ كەرەك!" دەپ ۇسىنىس جاسادى. مىنبەرگە شىققان ءبىر-ەكەۋ قوستاي سويلەدى.  مەن قىستىعا شىعىپ: - مۇقاعاليدىڭ اندا-ساندا ماساڭداۋ جۇرەتىنى راس، بىراق، ەشكىمنىڭ باسىن جارعان جوق، كوزىن شىعارعان جوق. ىشپەيتىن قايسىمىز بارمىز؟ مۇقاعاليدان كوپ ىشەتىندەر دە جوق ەمەسپىز، بىراق ءبىز ۇيدەن شىقپاي ىشەمىز، ال مۇقاعالي سىرتتا ءىشىپ، كوزگە ءتۇسىپ قالادى، ايبى - سول... ساكەنىنەن، ءىلياسىنان، بەيىمبەتىنەن، مۇحتارىنان، سابيتىنەن، باسقا دا ۇلكەن-كىشى تۇلعالارىنان ايىرىلعان قازاق ادەبيەتىنە ەندى جەتپەي تۇرعانى مۇقاعاليدى  كۋىپ تاستاۋ ما؟ - دەي كەلىپ، ولجاستىڭ ورىنسىز ۇسىنىسىنا مۇلدە قارسى ەكەنىمدى ايتتىم. ەگەر جاڭىلىسپاسام، ورازبەك سارسەنباەۆ پەن بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ مەنى قولداپ سويلەدى. يۋ-قيۋ ءورشىدى. و تۇستان، بۇ تۇستان الا-قۇلا ءسوزدى ايقاي شىقتى. سول كەزدە الدەكىم:

- مۇقاعالي كاسىپوداقتىڭ مۇشەلىك جارناسىن ۋاقتىلى تولەپ ءجۇر مە، سونى ايتسىنشى ءوزى! - دەدى.

مۇقاعالي زالدىڭ ورتا شەنىندە وتىرعان-دى. جۇرت: ء"يا، ءيا، ايتسىن!" دەسىپ، مۇقاعاليعا جالت-جالت قاراستى. ول ءتىسى اقسيا كۇلىپ وتىر. قولىن سىلتەيدى. جانە بىرەۋ: "ونىڭ ايتقىسى كەلمەسە، كوميتەتتىڭ جارنا جيناۋشىسى كىم ەدى، سول ايتسىن!" دەپ تالاپ ەتتى. كوميتەت توراعاسىنىڭ تۇرمىس ماسەلەلەرى جونىندەگى ورىنباسارى ءبىزدىڭ بۋحگالتەرىمىز فاريدا مينيكەەۆا ەدى، سول كىسى ورنىنان تۇردى دا: مۇشەلىك جارناسىن ءۇش جىل بويى تولەمەگەندىگى سەبەپتى ماقاتاەۆ جولداس مۇشەلىكتەن الدىڭعى جىلى شىعارىلعان بولاتىن، - دەدى. قارق-قارق كۇلكى زالدى جارىپ جىبەرە جازدادى. قىزىل شەكە بولا باستاعان كوپشىلىك سول كۇلگەن بويى تاراپ كەتە باردى. ء«بىزدىڭ جىگىتتەردىڭ قىزىعى» - سول!

قۇلتولەۋ مۇقاش ماقالاسىندا مۇقاعاليدىڭ انۋارعا جازعان حاتىنان ءۇزىندى كەلتىرىپتى (ول حاتتى ءانۋاردىڭ مۇراعاتىنان تاۋىپ الىپ، 2000-جىلى انەكەڭ تۋرالى ەستەلىگىمدە تولىق جاريالاعانمىن، ياعني وعان توقتالمايمىن).

سول حاتتان كەيىن ەكەۋى جاقسىلاپ اڭگىمەلەسكەن بولار. كوپ كەشىكپەي  مۇقاعالي ماسكەۋگە، ادەبيەت ينستيتۋتىنا وقۋعا جىبەرىلگەن. ول ءانۋاردىڭ: مۇنداعى «دوستارىنان» ۋاقىتشا بولسا دا قول ءۇزسىن، ۇلكەن ورتانى كورسىن، وقىسىن، ويلانسىن دەگەن قامقورلىق نيەتى عوي. بىراق مۇقاعالي تياناقتاپ وقي المادى. سول تۋرالى انۋارعا ينستيتۋتتان 1973-جىلعى قاراشادا حات كەلىپتى. جولداعان كىسى اتى-ءجونىن انىق جازباستان يىرلەپ قول قويا سالعان. ول ءبىزدىڭ اقىندى «ستيحينايا ودارەننوست كوتوروگو نەسومنەننا» دەپ باعالاي كەلىپ، وقۋدان شىعارۋعا ءماجبۇر بولعاندارىن وكىنە مالىمدەپتى. ال ءانۋار حات يەسىن ابدەن تانيتىن بولسا كەرەك، جاۋابىن: «ۋۆاجاەمىي الەكساندر پەتروۆيچ!» دەپ باستاپ، مۇقاعاليدى ءوزىنىڭ جوعارى قۇرمەتتەيتىنىن ايتىپ (مۇراعاتجايداعى ورىسشا نۇسقاسىنان قازاقشالاپ ۇسىندىم): «...مۇقاعالي ماسكەۋدەن قايتىپ كەلگەندە مەن شەت ەلدە ەدىم، ول ورنىمدا قالعان حاتشىعا: -جازۋشىلار وداعى الدىندا ۇياتتىمىن. ەندى مۇندا جۇرە المايمىن، اۋىلىما كەتىپ بارامىن، جاڭا جىر جيناعىمدى دايىنداپ بولعان سوڭ كەلەمىن، - دەپ كەتىپتى... تالانتتى اقىننىڭ وداققا تانىلۋى ءۇشىن كىتابىن ماسكەۋدە ورىس تىلىندە شىعارعىمىز كەلەدى، ءسىز كومەكتەسسەڭىز جارار ەدى»، دەپ جازىپتى. كەيىندە اقىنىمىزدىڭ «زوۆ دۋشي» دەگەن اتپەن شىققان (ورىسشالاعاندار – ماسكەۋلىك يۋري الەكساندروۆا مەن ميحايل كۋرگانتسەۆ) ءۇش داستانى مەن 55 ولەڭى ەنگىزىلگەن جيناعىنا العىسوزىن ءانۋار: «...تۆورچەستۆو مۋكاگالي ماكاتاەۆا – ياركايا سترانيتسا كازاحسكوي پوەزي  شەستيدەسياتىح-سەميدەسياتىح گودوۆ ناشەگو ستولەتيا»، دەپ باستاپ: «پوروي ون بىۆال گرۋستەن، پوروي بەسپوكوەن، زاديريست ۆ سپورە. نو ۆسەگدا وستاۆالسيا جيزنەليۋبوم ي وپتيميستوم...  دوبروتوي ناپولنەنى ەگو ستروكي، دوبروتوي ي ليۋبوۆيۋ ك چەلوۆەكۋ» دەپ تۇجىرىپتى. وسىنداي ادال پىكىرلى ءانۋاردىڭ مۇقاعاليعا قاشاندا وڭ كوزىمەن قاراعانىنا بۇل - جانە ءبىر دالەل. ءانۋار بولماسا، ول جيناق شىقپاس تا ەدى ء(سوز ىڭعايىنا قاراي ايتا وتىرۋعا بولار ءبىر ءجايت: كەيىندە لەنينگراد باسپاسىنان جارىق كورگەن «پوەتى كازاحستانا» جيناعىن مۇحتار  ماعاۋينگە قۇراستىرتىپ، جولىن اشقان دا ءانۋار ەكەن). 

ء«انۋار جازۋشىلار وداعىن باسقارىپ تۇرعانىندا مۇقاعاليدى وداق مۇشەلىگىنەن شىعارىپ تاستاعان بولاتىن» دەگەن  «جاڭالىقتىڭ» مۇلدە بەكەر ەكەنىنە كوزدەرىڭىز جەتتى دەپ بىلەم. ال «شىعارىپ تاستالعانى» جونىندە مۇقاڭنىڭ د. قوناەۆقا قالايشا قاتە جازعانىن مەن تۇسىنە المادىم.

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇراعات جايىندا باسقارما حاتشىلارى القاسىنىڭ 1974 جىلعى قاڭتاردىڭ 24-ءى كۇنى وتكىزگەن ءماجىلىسىنىڭ №3 «ا» قاۋلىسى بار. وندا مۇقاعالي ماقاتاەۆتى كسرو جازۋشىلار وداعى مۇشەلىگىنەن شىعارۋعا شەشىم قابىلدانعانى جازىلعان. ول — جالعان شەشىم. سەبەبى: بىرىنشىدەن، سول ماجىلىستە قارالعان نەگىزگى ماسەلە جايىندا بايانداما جاساعان قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆتان (وداق باسقارماسىنىڭ ءۇشىنشى حاتشىسى) كەيىن سۇراعانىمدا ول جولى مۇقاعالي تۋرالى ەشقانداي ءسوز بولماعانىن ايتتى. ەكىنشىدەن، قجو باسقارماسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءا.ءالىمجانوۆ ماسكەۋدە ءىسساپاردا جۇرگەن، ال ءبىرىنشى باسشى جوق كەزدە كىمدى بولسىن مۇشەلىكتەن شىعارۋ سياقتى كۇردەلى ماسەلە قارالمايتىنى وزىنەن ءوزى بەلگىلى. ەگەر ءتىپتى ءبىر شۇعىل سەبەپتەرمەن قاراۋ قاجەت بولعان كۇننىڭ وزىندە ءماجىلىستى ءبىرىنشى باسشىنىڭ مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارۋشى ەكىنشى باسشى – ءىلياس ەسەنبەرلين وتكىزىپ، شەشىمگە سول قول قويۋعا مىندەتتى ەدى. ولاي بولماعان. سىرتقى بايلانىس جونىندەگى حاتشى ء(تورتىنشى) و.سۇلەيمەنوۆ قول قويىپتى، ەسەنبەرلين وتىرعاندا ونىڭ ءدال سول جولى ويتۋگە قۇقى جوق بولاتىن. ۇشىنشىدەن، قاۋلىنىڭ ءوزىن «ا»، ء«ا»، «ب»... دەپ نومىرلەۋ ەشقاشان بولعان ەمەس. قوسىمشا ماسەلە قارالعان بولسا، وندا سول قاۋلىنىڭ باپتارىنا قوسىمشا رەتىندە: «ا»، ء«ا»، «ب»... دەپ تارماق ەنگىزىلەدى. ياعني مىناۋ «№3 «ا» قاۋلى» الدەكىمگە نە مۇقاعاليدى مۇقاتۋ ءۇشىن، نە ءانۋاردى ارانداتۋ ءۇشىن كەرەك بولعان دا، كەيىن، ماجىلىستەن سوڭ جازىلعان، دەمەك، جالعان قۇجات ەكەنى داۋسىز. جالعاندىعىنا جانە ءبىر دالەل — ول ماجىلىستە مۇقاعاليدىڭ ءتارتىبى قارالسا، شەشىم قابىلدانباستان بۇرىن تالقىلاۋ، پىكىرلەسۋ بولۋى، شەشىمنىڭ نەشە داۋىسپەن ماقۇلدانعانى ايتىلۋى تالاپ ەتىلەدى عوي، ال جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇراعاتجايىندا ونداي ەشتەڭە جوق، پالەنباي ءماجىلىس ءوتتى، تۇگلەنبايىنشى قاۋلى قابىلداندى دەگەن شولاق جازبا عانا بار.

قانشاما جىل قىزمەتتەس، جولداس بولىپ جۇرگەنىمدە انەكەڭنىڭ قولاستىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ بىردە-ءبىرىن، ءتىپتى جۇمىستان شىعارماق تۇرعاي، رەنجىتكەنىن دە كورگەن ەمەسپىن. ۇلكەن-كىشىمەن ازىلدەسىپ، قاتار قۇربىسىنداي تەڭ سويلەسەتىن، ولاردىڭ اعاتتىقتارىنا كەشىرىمدى ەدى.

ءانۋاردىڭ حاتىنداعى الەكساندر پەتروۆيچتىڭ  ايگىلى اقىن، اۋدارماشى مەجيروۆ ەكەنىن وتەگەن كۇمىسباەۆتىڭ «ماسكەۋگە سيماعان مۇقاعالي» دەپ جازعان  ەستەلىگىنەن  ءبىلدىم («ايقىن» گازەتى، 14-تامىز، 2010-جىل).  وتەگەن اقىننىڭ ماسكەۋمەن حوش ايتىسقان ولەڭىنەن مىناۋ جولداردى كەلتىرىپتى:

...ۇيرەنىپ قالعان ۇيامداي،

ماسكەۋدى بارام قيا الماي.

ميلليونداردىڭ ىشىندە

ءبىر باسىم مەنىڭ سيا الماي.

ەڭسەمدى ءبىر ءسات جيا  الماي.

نە بەتىمدى ايتتىم، الماتىم،

نە دەيمىن ساعان، ۇيالماي؟!.

تاڭعى شىق.

اياز سورىپ تۇر.

سوعىپ تۇر بوران،

سوعىپ تۇر.

اق قۇسىم، مەنى امان-ساۋ

الماتىممەن جولىقتىر!..

مۇقاڭنىڭ انۋارمەن جۇزدەسە الماي، حاتشىسىنا: «اۋىلىما كەتىپ بارامىن» دەگەنى وسى كوڭىل كۇيىنىڭ جالعاسى ەكەن-اۋ!..

مۇقاعاليدى اقىرعى كورگەنىم 1976 جىلدىڭ قاڭتارى بولار. ءبىر جاققا الدەبىر شارۋامەن بارۋعا بولمەمنەن شىعا بەرگەنىمدە ونىمەن بەتپە-بەت ۇشىراستىم.

- و، مۇقا، اسسالاۋماعالەيكۋم! - دەدىم، ءسال اڭتارىلىپ.

- ۋاعالەيكۇماسسالام! كابينەتىڭە كىرەيىك، سەندە سروچنىي شارۋام بار، - دەدى. اۋرۋحانا ءيىسى مۇلدە مۇڭكي قالدى.

- سۇلۋ مەدسەسترالارىڭ دارىگە شومىلدىرىپ جىبەرگەن بە، نەمەنە؟ -دەپ قالجىنداي كىردىم بولمەگە. ونىڭ الىپ دەنەسى ءمۇجىلىپ كەتكەنىن اڭعارىپ، ىشتەي تىكسىندىم دە.

- اياۋشى ما ەدى قىزتالاقتار، ايامايدى عوي، - دەگەن مۇقاڭ كەڭ پالتوسىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ جىبەردى دە: - مىنە! - دەدى. پالتوسىنىڭ استى - اۋرۋحانانىڭ تانىس كيىمى: ءتۇسى وڭعان بوزعىلت پيجاما، سارعىش كويلەك.

- ويباي-اۋ، مۇقا-اۋ، توڭىپ كەتكەن جوقسىڭ با؟! مىناۋىڭ نە، بۇل قاي ءجۇرىسىڭ؟!

- بۇل باتشاعاردا توڭاتىن ەشتەڭە قالعان جوق، مىنادان تومەن قاراي، - دەپ ول كىندىك تۇسىنا الاقانىن كولدەنەڭ ۇستادى، - مىنە، مىنادان تومەن قاراي ۋكول سالماق تۇرعاي كەزدىك سۇعىپ الساڭ دا تۇك سەزبەيدى قىزتالاق. تيحي چاستا تىراعايلاپ قاشىپ كەلدىم، باۋىرىم، اعاڭا اقىرعى رەت ءبىر كومەك كورسەت، ءما، ارىزىم، - دەدى دە، بۇكتەلگەن پاراقتى ۇستاتا سالىپ، ديۆانعا بارىپ جانتايدى.

- قاشىپ كەلسەڭ - كەل، تەك "اقىرعى" دەگەن ءسوزىڭدى قايتىپ ال! -  دەدىم.

- ايتىلار ءسوزدىڭ ايتىلعانى جاقسى. بۇل اعاڭ ...  قاپ، انداعىنى ولەڭمەن جازباعان ەكەنمىن، ەسكەرتكىش بولاتىن.

- قايداعىنى ايتپا! - دەپ تاعى رەنجىدىم دە، ارىزىنا كوز تاستادىم. "دەنساۋلىعىمنىڭ ناشارلاپ بارا جاتقانىن ەسكەرىپ، ماتەريالدىق كومەك كورسەتسەڭىزدەر ەكەن" دەگەن جالعىز سويلەم جازىپتى. قاعازىنان دا ءدارى ءيىسى شىعىپ تۇرعانى ەسىمدە. بۋحگالتەريادان كاسسير قىزدى شاقىرىپ الدىم دا، ارىزدىڭ ەتەگىنە "150 سوم" دەپ جازىپ، كاسسيرگە تەز الىپ كەلۋدى سىبىرلاپ قانا تاپسىردىم، مۇقاڭا بۇرىلسام، ول تەرەزەگە بەي-جاي قاراپ، جانتايىپ جاتىر ەكەن. قىز شىعىپ كەتكەن سوڭ اقىرىن جوتكىرىندى دە:

- ءومىر-اي، ءومىر دەپ جۇردىك، ءبىر جىلادىق، ءبىر كۇلدىك... سولاي، باۋىرىم، بۇل جامان اعاڭ اۋرۋحانادا اقىرعى ولەڭدەرىن جازىپ جاتىر، قۇدەكەڭ ەندى ءبىر اي مۇرسات بەرسە، سونىسىنا دا شۇكىرشىلىك ەتەرمىن، - دەدى. جۇرەگىم ءدىر ەتتى. كەۋدەمە ءبىر سۋىق قۇيىن سۇڭگي كىرىپ، قايتا شىعۋعا ارپالىسىپ، قۇددى بەيمالىم ءبىر حايۋانشا قۇتىرىنىپ، ىشكى سارايىمدى الدە تىرنالاپ، الدە تىستەلەپ جۇلقىلاعانداي اۋىر كۇي كەشە باستادىم. مۇقاڭا قاراۋعا دا، بىردەڭە دەۋگە دە ءداتىم قالماعانداي. قاعازدارىمدى اۋدارىستىرىپ، اققۇلا جوقتى ىزدەۋگە كىرىستىم. انشەيىندە بەزىلدەي بەرەتىن تەلەفونىم دا تىم-تىرىس.

ەسىك اشىلدى. فاريدا ەكەن.

- فۋھ، ءدارى ساسىپ تۇر عوي! - دەپ سويلەپ كەلىپ، مۇقاعاليعا قاراپ:

- ءا، تەنتەك، حال قالاي؟ - دەدى جىميىپ. مۇقاڭ ماڭقيا ءبۇرىلىپ، ورنىنان جايلاپ تۇرىپ:

- ە، فاكە، حال دەيتىن حال قالعان جوق، قوشتاسقالى كەلدىم، - دەدى.

- ءاي، تەنتەك، جامان ءسوز ايتپا، نە بولدى ساعان؟ بۇ كۇندە كىم اۋىرماي ءجۇر؟! - دەدى فاكەڭ. مەن ول كىسى الىپ كەلگەن 150 سومدى جانە شىعىس وردەرىن مۇقاڭا ۇسىنىپ:

- ازىرشە وسىنى الا تۇر، الگى ماكسيمالنىي مولشەر دەگەنىمىز عوي، كەيىنىرەك تاعى بولادى، - دەدىم. ول اقشانى قويىن قالتاسىنا ء"بىسسىمىلدا" دەپ سالىپ، وردەرگە قولىن قويدى. ءسويتتى دە فاكەندى يىعىنان اقىرىن قۇشاقتاپ، سامايىنان ءسۇيدى. ودان سوڭ مەنى كەڭ قۇلاشىن جايا قۇشاقتاي بەرە بەتىمە قاراپ كىدىردى. كوزىنىڭ قيىعى ۇزارىپ، مۇرنىنىڭ دوڭەسى كوتەرىلىپ كەتكەن ەكەن. كوزىن كوزىمە قاداپ، ماندايىما ماندايىن تىرەپ:

- كوپ جاسا! قوش بول! - دەپ قىستىعا كۇبىرلەدى دە، باياۋ بۇرىلىپ، جىلجىپ كەتە باردى. مەنىڭ كەڭسىرىگىم ۋداي اشىدى...

مەن بۇل ەستەلىكتى جازعاندا مۇقاعاليداي اقيىق  اقىنمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولىپ ەدىم، وعان قامقورلىق جاساپ ءجۇرىپ ەدىم دەۋدى، ء"وزى جوقتىڭ كوزى جوقتىعىن" پايدالانا وڭاي ۇپاي-بەدەل الۋدى، ياعني بەتىمە جاساندى شىراي جيناۋدى ماقسات ەتپەدىم. مەن ونى اق كوڭىل، ادال پەيىل ازامات دەپ، شىن مانىندەگى قۇدىرەتتى اقىن دەپ جاقسى كوردىم. ال ونىڭ زور تالانت يەسى ەكەنىن تۇسىنۋگە ءتيىستى كەيبىرەۋلەردىڭ الدە پەندەشىلىكپەن تۇسىنە الماعاندارى، الدە باقال-باعامشىلدىقپەن تۇسىنگىلەرى كەلمەگەنى، ارينە، وتە وكىنىشتى. ۇكىمەتتىڭ قولىندا بار سىي-سياپات، اتاق-دارەجەنىڭ ءبارىن جيىپ-تەرىپ بەرسەك تە، ول مۇقاعاليدىڭ اقىندىق دارىنىن باعالاۋعا جەتپەس ەدى. مۇقاڭ ونى بىلگەن بولار، كەمەڭگەر ابايدىڭ: "ارسىز بولماي اتاق جوق، الدامشى بولماي باق قايدا؟" دەگەن تۇجىرىمىن كوكەيىنە تۇتقان بولار... 

ەڭبەگىمەن ەمەس، ەمپەڭدەۋىمەن ساناتقا قوسىلىپ، وزىنەن ىلگەرىنىڭ سىباعاسىن قاقشىپ كەتەتىندەر قاشان از بولىپ ەدى؟ مۇقاڭ وندايلاردى ءبىلدى دە، كوردى دە. وندايلاردان جيىركەندى ول. وزىندەي تابيعي تالانتقا، كەسەك تۇلعالارعا مىنتاققىشتاردان، قاراداي جاۋىققىشتاردان جانە وندايلاردى قولپاشتايتىن بىتەۋكەۋدە بيلىكشىلدەردەن جيىركەندى، - ەشقايسىسىنا باس يمەدى. تىك ءجۇردى، تىك سويلەدى. بۇل پىكىرىمدى اقيىق اقىن اعانىڭ:

"...ايتەۋىر كىنا تاۋىپ ءبىر جەرىڭنەن،

سىناۋعا تىپتەن قۇمار كىم كورىنگەن.

بىراق تا،

بىلەسىڭ بە، ەي، كىم كورىنگەن،

ايتسىن دەپ اقيقاتتى ءتىل بەرىلگەن!" - دەۋى قۋاتتايدى!..

ب ءى ر ە ر    ق و س ى م ش ا.

قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ "تاڭعاجايىپ دۇنيە" رومانىنىڭ ءبىر تۇسىندا: "...اقىن ولگەن كۇنى جەدەل جينالىس اشىلىپ، مۇشەلىگىن قالپىنا كەلتىردى" دەپ جازىلعان. اڭگىمە مۇقاعالي جايىندا. ول تۇجىرىمدى دا تۇزەتە تۇسىنىك بەرەيىن. مۇقاعاليدىڭ قايتىس بولعانىن ەستي سالا وداققا جەتكەن قالامداستارىنىڭ جاسى ۇلكەنى ءابدىلدا تاجىباەۆ بىردەن:  «ول جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارىلىپ تاستالعان ەمەس پە ەدى؟! حاتشىلار قايدا؟! دەرەۋ سەكرەتاريات وتكىزۋ كەرەك تە، مۇقاعاليدىڭ مۇشەلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك!» دەدى. مەن: «ولاي بولعان جوق قوي، ول - جاي ءسوز» دەپ ەدىم، ابەكەڭ: ء«سوزدى قوي! ول شىعارىلعان، سولاي بولعان، بولعان! داۆايتە، سەكرەتارياتتى  جيناڭدار!» دەپ اشۋلاندى. ءبىرىنشى حاتشىنىڭ بولمەسى الدىندا وشارىلعان توپ سول جەردە بولمەگە كىردى دە، ءانۋار جوق ەدى، حاتشىلاردىڭ باسقا قايسىسى قاتىسقانى جادىمدا قالماپتى، شۇعىل ءماجىلىس 15-20 مينوتتە وتكىزىلىپ، مۇكاعاليدىڭ "مۇشەلىگى قالپىنا كەلتىرىلدى". قازا ساتىندە جاعدايدى انىقتاپ جاتۋعا ۋاقىت وتكىزبەۋدى ءجون كورگەندىكتەن كەدەرگىسىز جاسالعان ول ء"ماجىلىستىڭ" شەشىمى قالتارىستا قالا بەردى. سەبەبى تىرىسىندە مۇشەلىكتەن شىعارىلماعان ادامنىڭ  ولىسىندە "مۇشەلىگى قالپىنا كەلتىرىلگەندى" كىم كورىپتى؟

وركەستر كەلتىرۋ ءسوز بولعاندا ابەكەڭ: مۇقاعالي وسوبىي اقىن بولدى، ەرەكشە اقىن بولدى. دارىلداق وركەستردىڭ كەرەگى جوق. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ دومبىراشىلار وركەسترى بار، سونى شاقىرۋ كەرەك! — دەگەندى ايتتى. جاڭىلماسام، ەكىنشى حاتشى شەرحان مۇرتازا بولار، ول: ابەكە، مينيستىرلىكپەن ءسىز سويلەسىڭىز، ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز وتەدى عوي، دەدى. ەكىنشى قاباتتا، دالىزدە تۇرعانبىز.

سونىمەن ءۇش-ءتورت كىسى ەكىنشى حاتشىنىڭ بولمەسىنە باردىق. "بازارباەۆپەن سويلەسىپ كورەيىن، تاۋەكەل. ول ەكەۋمىز يت پەن مىسىقتاي ەدىك، قوسىڭدارشى!" - دەپ ابەكەڭ كۇلدى. توتە تەلەفونمەن جالعادىق. ابەكەڭ ءسوزىن داعدىسىنشا كۇلە سالەمدەسۋمەن باستاپ، قىزىنا جالعاپ، بۋلىعا اياقتادى. مەنىڭ قۇلاعىمدى شاعىپ العان ءسوزى مينيستر ءمۇسىلىم بازارباەۆقا: "مۇقاعالي ماقاتاەۆ كەشەگى ءىلياس جانسۇگىروۆتەن ارتىق بولماسا، ءتىپتى دە كەم اقىن ەمەس! وعان بەرمەگەن وركەسترىڭدى ەندى كىمگە بەرەسىڭ، ءسويت، بەر وركەسترىندى!" دەگەنى بولدى. مەن ىشتەي قاتتى تىكسىندىم. ىلەكەڭنىڭ، مۇقاعاليدىڭ كىم ەكەنىن بازارباەۆ بىلمەي مە ەكەن؟! مارقۇم ەكى اقىندى بۇل جەردە شەندەستىرۋدىڭ، مۇقاعاليدىڭ قازاسىندا ىلەكەندى الاسارتا سويلەۋدىڭ قاجەتى قانشا ەدى؟! اقساقال باسىمەن ارۋاق سالىستىرعانى نەسى؟!.

سول سوراقى كورىنىسكە ەرىكسىز كۋا بولعان ءبىر اقىن اعامىز ەكەۋىمىز سىرتقا شىققانىمىزدا ول:

- ءتىرى تاجىباەۆ ءولى ءىلياستان ەسەسىن ءالى قايتارا الماي ءجۇر ەكەن عوي، -    دەپ نازالى مىرس ەتتى دە: - ىلەكەڭ كەزىندە بۇنىڭ تەرىس قىلىقتارىنان ءتۇڭىلىپ، اسا ۋىتتى سىقاق ولەڭ ارناپتى، ونى بىلەسىڭ بە؟ - دەدى.

- جوق، بىلمەيمىن، - دەدىم.

- ماعجان جۇماباەۆ اعامىز دا بۇعان سۇمدىق ءاجۋا ولەڭ شىعارعان، -دەي بەرگەنىندە اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ەكەۋ-ۇشەۋى كەلە قالدى دا، ءسوز ءۇزىلدى...

ال ءمۇسىلىم بازارباەۆ دومبىراشىلار وركەسترىن بەرگەن جوق. ءسىرا، تاجىباەۆپەن "دوستىعى" تەجەگەن شىعار. و، جالعان! .. و، پەندەشىلىك!..                          

«مۇقاعالي شەتقاقپاي بولىپ، جيناقتارىن ۋاقتىلى شىعارا الماي جابىرلەنىپ ءجۇردى» دەگەن دە - الىپقاشتى ءسوز.

مەن بىلگەندە مۇقاعالي: «سەن مىنانى جاز، انانى جازبا; سەن ولەڭدى ولاي جازبا، بىلاي جاز; سەن جيناقتارىڭدى نەگە تىقپالاي بەرەسىڭ؟» دەگەن ءسوزدى ەستۋمەن جىگەرى قۇم بولىپ جۇرمەدى. قولىن ەشكىم قاققان جوق. بۇلاي دەگەندە ەسكەرەر ءبىر ءجايت: ول كەزدە رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز كوميتەتىمىز بولدى. ول جازۋشىلار وداعى، كىتاپ باسپالارى  شىعارۋعا ۇسىنعان قولجازبا جيناقتاردى ساپاسى جاعىنان قوسىمشا سۇرىپتاۋدان وتكىزەتىن جانە قاي اقىن-جازۋشىنىڭ كىتابى قاي جىلى، قانداي كولەممەن شىقتى، قايسىسىنىڭ كىتابى شىقپاي جاتىر دەگەن ماسەلەلەرگە سەرگەك قارايتىن. ول ءتارتىپ كەڭەستىك جۇيەنىڭ قالام يەلەرىنە ماتەريالدىق  قامقورلىق، مورالدىك قولداۋ جاساپ وتىرۋى  ەدى. سوعان سايدىرا قاراعاندا، مۇقاعاليدىڭ كوزى تىرىسىندە شىققان كىتاپتارى  مىنالار:

1. «يليچ»، پوەمالار. 1964 جىل.

2. «ارمىسىڭدار، دوستارىم؟!»، 1966 ج.

3. «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟»، 1967 ج.

4. «ماۆر»،  1969 ج.

5. «داريعا جۇرەك»، 1972 ج.

6. «اققۋلار ۇيىقتاعاندا»، 1974 ج.

7. «شۋاعىم مەنىڭ»، 1975 ج.

8. ء«ومىر - داستان»، تاڭدامالى، 1976 ج.

9. ء«ومىر - وزەن»، 1976 ج.

دەمەك، 12 جىلدا 9 جيناق! ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرماعان  كەڭشىلىك. ال: «بۇل سانى عوي، ءاربىر كىتابىنىڭ كولەمى، وعان بەرىلگەن قالاماقى قانشا بولدى ەكەن؟» دەگىسى كەلگەندەرگە ايتارىم: ول ماسەلەنى كەزىندە باسپا-اۆتور-رەداكتور ۇشەۋى شەشكەن بولار، بۇگىن ءبىز شاڭداتپاي-اق قويالىق. ءبىزدىڭ ەستە ۇستاۋىمىزعا ءتيىستىسى: اتالعان وسى  كىتاپتارىنىڭ ارقايسىسى جاڭا ولەڭدەر مەن داستاندار جيناعى بولعانى!

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz