XV ghasyrdyng ekinshi jartysynda Deshti-Qypshaq dalasynda tili men dili, salt-dәstýri, senim-nanymy, ruhany dýniyetanymy, sayasy mýddesi jәne ómir sýrgen kenistigi ortaq týrki taypalary bir shanyraqtyng astynda bas qosyp, Qazaq memleketining negizin qalady. Sol dәuirding alghysharttarymen qaraghan bolsaq, múrat-maqsaty әrqily taypalardyng birigip, bir memlekettilikting negizin qalauy mýmkin emes edi. Yaghni, Qazaq handyghy – qay jaghynan alyp qaraghanda da diti men qalauy bir týrki taypalardyng qúrghan sayasy birlestigi edi.

Qazaq handyghy jәne osy memleketti qúrghan Qazaq últy basynan tarihtyng nebir soqtyqpaly taghdyr keshulerin ótkerdi. Memlekettilikti saqtau ýshin jýz jyldan astam uaqyt Jonghar shapqynshylyghyna qarsy kýresti. Resey patshalyghynyng otarshyldyq sayasatynyng qúrbany boldy. Kenes imperiyasynyng әmirshil-әkimshil jýiesining tezinen de ótti. Sonynda Tәnir jarylqap Qazaq últy HH ghasyrdyng ayaghynda (1991 jyly) memlekettiligin qayta tiriltti. Bodandyqtyng kórinen bostandyqqa shyghyp, tәuelsiz el atandy.

Qazaq júrty tәuelsizdikti túghyrly hәm memlekettilikti bayandy etu ýshin keshendi reforma jýrgizudi qolgha aldy.  

Qazaqstan halqy referendum arqyly 1993 jyly jәne 1995 jyly óz Konstitusiyasyn qabyldady.  Qazaqstan Respublikasy 1995 jylghy Atazanda memlekettilikti nyghaytatyn qúqyqtyq normalar bekitti. Mysaly, Atazanymyzdyng 2-babynda «Qazaqstan Respublikasy − preziydenttik basqaru nysanyndaghy birtútas memleket» jәne «Respublikanyng egemendigi onyng býkil aumaghyn qamtidy. Memleket óz aumaghynyng tútastyghyn, qol súghylmauyn jәne bólinbeuin qamtamasyz etedi» dep unitarly memleket qúrghanyn pash etti. Sonday-aq, Atazanymyzyng 5-babynda «Maqsaty nemese is-әreketi Respublikanyng konstitusiyalyq qúrylysyn kýshtep ózgertuge, onyng tútastyghyn búzugha, memleket qauipsizdigine núqsan keltiruge, әleumettik, nәsildik, últtyq, dini, tektik-toptyq jәne rulyq arazdyqty qozdyrugha baghyttalghan qoghamdyq birlestikter qúrugha jәne olardyng qyzmetine, sonday-aq zandarda kózdelmegen әskeriylendirilgen qúramalar qúrugha tyiym salynady» dep memlekettik birtútastyqtyng saqtaluynyng asa manyzdy funksiya ekendigin shegelep kórsetti.

Atazanymyzdyng 1-babynda «Qazaqstan Respublikasy ózin demokratiyalyq, zayyrly, qúqyqtyq jәne әleumettik memleket retinde ornyqtyrady» dep memleketimiz din mәselelerin zayyrlylyq qaghidattardyng shenberinde sheshetinin atap kórsetti. Sonymen birge, Atazanymyzdyng 14-babynda «Tegine, әleumettik, lauazymdyq jәne mýliktik jaghdayyna, jynysyna, nәsiline, últyna, tiline, dinge kózqarasyna, nanymyna, túrghylyqty jerine baylanysty nemese kez kelgen ózge jaghdayattar boyynsha eshkimdi eshqanday kemsituge bolmaydy» jәne 19 babynda «Árkim ózining qay últqa, qay partiyagha jәne qay dinge jatatynyn ózi anyqtaugha jәne ony kórsetu-kórsetpeuge haqyly» dep azamattardyng diny qúqyqtaryn qorghau ýshin diniy-senim bostandyghy jariyalandy.

Qazaqstan Respublikasy diny mәselelerdi retteude zayyrlylyq qaghidattaryn negizge ala otyryp, sayasy hәm ruhany túraqtylyqty qamtamasyz etudi jýzege asyrady. Elimizding din mәselelerin retteudegi negizgi qúqyqtyq normativti aktisi 2011 jyly qabyldanghan QR «Diny qyzmet jәne diny birlestikter turaly» Zanynyng  preambulasynda «...Hanafy baghytyndaghy islamnyng jәne pravoslaviyelik hristiandyqtyng halyqtyng mәdeniyetining damuy men ruhany ómirindegi tarihy rólin tanitynyn...» atap ótken.

Elimizde Hanafy mәzhaby diny nanym-senimi baghytynda 2500-den astam meshitting basyn biriktirip otyrghan Qazaqstan músylmandary diny basqarmasy júmys isteydi.  QMDB úiymdastyruymen 2015 jyly ótken I Imamdar foruymynda «Qazaqstan músylmandarynyng túghyrnamasy» atty strategiyalyq qújat qabyldandy. Osy qújatta Hanafy mәzhaby: «Búl mәzhab – Qazaqstan músylmandarynyng san ghasyrlardan beri ústanyp kele jatqan sara joly» dep hanafy ústanymynyng halyqtyng arman-múrattarymen bite-qaynasyp jatqandyghy basa aityldy.

 Din salasyndaghy zannamalyq qújattarda  hanafy mәzhabynyng ruhany rólining moyyndaluynyng basty sebebi – qazaq halqy osy mәzhabty ústanumen ruhany tútastyqqa qol jetkizgen. Múny kezinde HIH ghasyrda etnograf-ghalym V.Radlov alty myng shaqyrymdyq aimaqty mekendeytin Qazaq halqynyng әdet-ghúrpy, salt-sanasy, oilau jýiesi, dýniyetanymy, senim-nanymy  bir ekenin kórip, «Búl ne degen ruhany tútastyq» dep tamsana jazghan bolatyn. Yaghni, Hanafy mәzhabynyng qúndylyqtary Qazaq halqynyng mәdeny hәm ruhany úiytqysy ekendigi barshagha ayan.  

Tәuelsizdik alghannan keyin el aumaghynda Alashtyng tútastyghyna syna qaqqysy kelgen dýbara diny toptar boy kórsetti. Onyng ishindegi memleketting konstitusiyalyq qúrylysy men qogham mýddesine qauipti dep tanylghan «Ali-Kaida», «Shyghys Týrkistandaghy islamdyq qozghalys», «Ózbekstandaghy islamdyq qozghalys», «Kýrd Halyq Kongresi» («Kongra-Gel»), «Asbat ali-Ansar», «Ihuan muslimiyn», «Taliban» qozghalysy, «Boz gurd», «Ortalyq Aziyadaghy Jamaat modjahedter», «Lashkar-e-Tayba», «Áleumettik reformalar Qoghamy»,  «Hizb-ut-Tahriyr», «AUM Sinriykyo», «Shyghys Týrkistan azat etu úiymy», «Týrkistan islam partiyasy», «Djund-ali-Halifat», «Senim. Bilim. Ómir» qoghamdyq birlestigi, «Tabligy djamagat», «at-Tәkfir uәl Hidjra», «An-Nusra», «DAIYSh» úiymdaryna resmy tyiym salyndy.

Búl diny úiymdardan basqa el aumaghynda Pәkistan, Qyrghyzstan, Týrkiya, Mysyr, Livan jәne t.b. memleketterden kelip diny qyzmet jasap jatqan jamaghattar bar. Olardyng keybiri diny birlestik emes, bilim beru mekemesi, kelesi biri – qayyrymdylyq qor, kelesisi – kommersiyalyq úiym retinde tirkelip júmys isteydi. Tipti, bazbir sheteldik keybir diny jamaghattardyng Qazaqstanda eshbir ókildigi bolmaghanmen, olardyng diny iydeologiyasyn tasymaldaushy jekelegen uaghyzshylar da barshylyq. Búl diniy  jamaghattar qazaq qoghamyna óz diny iydeologiyasyn sinirudi kózdeydi.

Qazir diny alanda belgili bir dengeyde jamaghattar arasynda bәsekelistik te bar desek asyra aitqandyq emes. Álbette, syrttan engen diny jamaghattardyng Alashtyng birligin oilap aza boyy qaza bolmaytyny әmbege ayan. Diny jamaghattar Alash júrtyn bólip-bólip, telim-telim etip qanjyghasyna bókterip әketuden tayynbaydy. Osynday qauipterding aldyn alu ýshin Qazaqstan Respublikasy 2011 jyly qabyldanghan QR «Diny qyzmet jәne diny birlestikter turaly» Zanynda Hanafy mәzhabyna erekshe mәrtebe bergen bolatyn. Sonday-aq, «Qazaqstan músylmandarynyng túghyrnamasynda» «Hanafy mәzhaby – Qazaqstan músylmandarynyng san ghasyrlardan beri ústanyp kele jatqan sara joly» dep, QMDB-nyng aldaghy uaqytta Hanafy mәzhabyna basymdyq beretini atap kórsetildi. Yaghni, keleshekte de Qazaq halqynyng ruhany súranysy Hanafy mәzhaby qúndylyqtarymen suarylady. Basqa jol bizding ruhany mýddemizben úiyspaydy. 

Múhan Isahan, QR MSM DIK DMGhZTO Islamdy zertteu bólimining basshysy

Abai.kz