XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا دەشتى-قىپشاق دالاسىندا ءتىلى مەن ءدىلى، سالت-ءداستۇرى، سەنىم-نانىمى، رۋحاني دۇنيەتانىمى، ساياسي مۇددەسى جانە ءومىر سۇرگەن كەڭىستىگى ورتاق تۇركى تايپالارى ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا باس قوسىپ، قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالادى. سول ءداۋىردىڭ العىشارتتارىمەن قاراعان بولساق، مۇرات-ماقساتى ارقيلى تايپالاردىڭ بىرىگىپ، ءبىر مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزىن قالاۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ياعني، قازاق حاندىعى – قاي جاعىنان الىپ قاراعاندا دا ءدىتى مەن قالاۋى ءبىر تۇركى تايپالاردىڭ قۇرعان ساياسي بىرلەستىگى ەدى.

قازاق حاندىعى جانە وسى مەملەكەتتى قۇرعان قازاق ۇلتى باسىنان تاريحتىڭ نەبىر سوقتىقپالى تاعدىر كەشۋلەرىن وتكەردى. مەملەكەتتىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەستى. رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ قۇربانى بولدى. كەڭەس يمپەرياسىنىڭ ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەسىنىڭ تەزىنەن دە ءوتتى. سوڭىندا ءتاڭىر جارىلقاپ قازاق ۇلتى حح عاسىردىڭ اياعىندا (1991 جىلى) مەملەكەتتىلىگىن قايتا ءتىرىلتتى. بوداندىقتىڭ كورىنەن بوستاندىققا شىعىپ، تاۋەلسىز ەل اتاندى.

قازاق جۇرتى تاۋەلسىزدىكتى تۇعىرلى ءھام مەملەكەتتىلىكتى باياندى ەتۋ ءۇشىن كەشەندى رەفورما جۇرگىزۋدى قولعا الدى.  

قازاقستان حالقى رەفەرەندۋم ارقىلى 1993 جىلى جانە 1995 جىلى ءوز كونستيتۋتسياسىن قابىلدادى.  قازاقستان رەسپۋبليكاسى 1995 جىلعى اتازاڭدا مەملەكەتتىلىكتى نىعايتاتىن قۇقىقتىق نورمالار بەكىتتى. مىسالى، اتازاڭىمىزدىڭ 2-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى − پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى ءبىرتۇتاس مەملەكەت» جانە «رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندىگى ونىڭ بۇكىل اۋماعىن قامتيدى. مەملەكەت ءوز اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىن، قول سۇعىلماۋىن جانە بولىنبەۋىن قامتاماسىز ەتەدى» دەپ ۋنيتارلى مەملەكەت قۇرعانىن پاش ەتتى. سونداي-اق، اتازاڭىمىزىڭ 5-بابىندا «ماقساتى نەمەسە ءىس-ارەكەتى رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىسىن كۇشتەپ وزگەرتۋگە، ونىڭ تۇتاستىعىن بۇزۋعا، مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرۋگە، الەۋمەتتىك، ناسىلدىك، ۇلتتىق، ءدىني، تەكتىك-توپتىق جانە رۋلىق ارازدىقتى قوزدىرۋعا باعىتتالعان قوعامدىق بىرلەستىكتەر قۇرۋعا جانە ولاردىڭ قىزمەتىنە، سونداي-اق زاڭداردا كوزدەلمەگەن اسكەريلەندىرىلگەن قۇرامالار قۇرۋعا تىيىم سالىنادى» دەپ مەملەكەتتىك بىرتۇتاستىقتىڭ ساقتالۋىنىڭ اسا ماڭىزدى فۋنكتسيا ەكەندىگىن شەگەلەپ كورسەتتى.

اتازاڭىمىزدىڭ 1-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى» دەپ مەملەكەتىمىز ءدىن ماسەلەلەرىن زايىرلىلىق قاعيداتتاردىڭ شەڭبەرىندە شەشەتىنىن اتاپ كورسەتتى. سونىمەن بىرگە، اتازاڭىمىزدىڭ 14-بابىندا «تەگىنە، الەۋمەتتىك، لاۋازىمدىق جانە مۇلىكتىك جاعدايىنا، جىنىسىنا، ناسىلىنە، ۇلتىنا، تىلىنە، دىنگە كوزقاراسىنا، نانىمىنا، تۇرعىلىقتى جەرىنە بايلانىستى نەمەسە كەز كەلگەن وزگە جاعداياتتار بويىنشا ەشكىمدى ەشقانداي كەمسىتۋگە بولمايدى» جانە 19 بابىندا «اركىم ءوزىنىڭ قاي ۇلتقا، قاي پارتياعا جانە قاي دىنگە جاتاتىنىن ءوزى انىقتاۋعا جانە ونى كورسەتۋ-كورسەتپەۋگە حاقىلى» دەپ ازاماتتاردىڭ ءدىني قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن ءدىني-سەنىم بوستاندىعى جاريالاندى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءدىني ماسەلەلەردى رەتتەۋدە زايىرلىلىق قاعيداتتارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ساياسي ءھام رۋحاني تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدى جۇزەگە اسىرادى. ەلىمىزدىڭ ءدىن ماسەلەلەرىن رەتتەۋدەگى نەگىزگى قۇقىقتىق ءنورماتيۆتى اكتىسى 2011 جىلى قابىلدانعان قر ء«دىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىنىڭ  پرەامبۋلاسىندا «...حانافي باعىتىنداعى يسلامنىڭ جانە پراۆوسلاۆيەلىك حريستياندىقتىڭ حالىقتىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋى مەن رۋحاني ومىرىندەگى تاريحي ءرولىن تانيتىنىن...» اتاپ وتكەن.

ەلىمىزدە حانافي ءمازھابى ءدىني نانىم-سەنىمى باعىتىندا 2500-دەن استام مەشىتتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىرعان قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى جۇمىس ىستەيدى.  قمدب ۇيىمداستىرۋىمەن 2015 جىلى وتكەن ءى يمامدار فورۋىمىندا «قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ تۇعىرناماسى» اتتى ستراتەگيالىق قۇجات قابىلداندى. وسى قۇجاتتا حانافي ءمازھابى: «بۇل ءمازھاب – قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ سان عاسىرلاردان بەرى ۇستانىپ كەلە جاتقان سارا جولى» دەپ حانافي ۇستانىمىنىڭ حالىقتىڭ ارمان-مۇراتتارىمەن بىتە-قايناسىپ جاتقاندىعى باسا ايتىلدى.

ء دىن سالاسىنداعى زاڭنامالىق قۇجاتتاردا  حانافي ءمازھابىنىڭ رۋحاني ءرولىنىڭ مويىندالۋىنىڭ باستى سەبەبى – قازاق حالقى وسى ءمازھابتى ۇستانۋمەن رۋحاني تۇتاستىققا قول جەتكىزگەن. مۇنى كەزىندە ءحىح عاسىردا ەتنوگراف-عالىم ۆ.رادلوۆ التى مىڭ شاقىرىمدىق ايماقتى مەكەندەيتىن قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپى، سالت-ساناسى، ويلاۋ جۇيەسى، دۇنيەتانىمى، سەنىم-نانىمى  ءبىر ەكەنىن كورىپ، «بۇل نە دەگەن رۋحاني تۇتاستىق» دەپ تامسانا جازعان بولاتىن. ياعني، حانافي ءمازھابىنىڭ قۇندىلىقتارى قازاق حالقىنىڭ مادەني ءھام رۋحاني ۇيىتقىسى ەكەندىگى بارشاعا ايان.  

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەل اۋماعىندا الاشتىڭ تۇتاستىعىنا سىنا قاققىسى كەلگەن ءدۇبارا ءدىني توپتار بوي كورسەتتى. ونىڭ ىشىندەگى مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىسى مەن قوعام مۇددەسىنە قاۋىپتى دەپ تانىلعان «ال-كايدا»، «شىعىس تۇركىستانداعى يسلامدىق قوزعالىس»، «وزبەكستانداعى يسلامدىق قوزعالىس»، «كۇرد حالىق كونگرەسى» («كونگرا-گەل»), «اسبات ال-انسار»، «يحۋان مۋسليمين»، «تاليبان» قوزعالىسى، «بوز گۋرد»، «ورتالىق ازياداعى جاماات مودجاحەدتەر»، «لاشكار-ە-تايبا»، «الەۋمەتتىك رەفورمالار قوعامى»،  «حيزب-ۋت-تاحرير»، «اۋم سينريكيو»، «شىعىس تۇركىستان ازات ەتۋ ۇيىمى»، «تۇركىستان يسلام پارتياسى»، «دجۋند-ال-حاليفات»، «سەنىم. ءبىلىم. ءومىر» قوعامدىق بىرلەستىگى، «تابليگي دجاماگات»، «ات-تاكفير ءۋال حيدجرا»، «ان-نۋسرا»، «دايش» ۇيىمدارىنا رەسمي تىيىم سالىندى.

بۇل ءدىني ۇيىمداردان باسقا ەل اۋماعىندا پاكىستان، قىرعىزستان، تۇركيا، مىسىر، ليۆان جانە ت.ب. مەملەكەتتەردەن كەلىپ ءدىني قىزمەت جاساپ جاتقان جاماعاتتار بار. ولاردىڭ كەيبىرى ءدىني بىرلەستىك ەمەس، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسى، كەلەسى ءبىرى – قايىرىمدىلىق قور، كەلەسىسى – كوممەرتسيالىق ۇيىم رەتىندە تىركەلىپ جۇمىس ىستەيدى. ءتىپتى، ءبازبىر شەتەلدىك كەيبىر ءدىني جاماعاتتاردىڭ قازاقستاندا ەشبىر وكىلدىگى بولماعانمەن، ولاردىڭ ءدىني يدەولوگياسىن تاسىمالداۋشى جەكەلەگەن ۋاعىزشىلار دا بارشىلىق. بۇل ءدىني  جاماعاتتار قازاق قوعامىنا ءوز ءدىني يدەولوگياسىن ءسىڭىرۋدى كوزدەيدى.

قازىر ءدىني الاڭدا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە جاماعاتتار اراسىندا باسەكەلىستىك تە بار دەسەك اسىرا ايتقاندىق ەمەس. البەتتە، سىرتتان ەنگەن ءدىني جاماعاتتاردىڭ الاشتىڭ بىرلىگىن ويلاپ ازا بويى قازا بولمايتىنى امبەگە ايان. ءدىني جاماعاتتار الاش جۇرتىن ءبولىپ-ءبولىپ، تەلىم-تەلىم ەتىپ قانجىعاسىنا بوكتەرىپ اكەتۋدەن تايىنبايدى. وسىنداي قاۋىپتەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى 2011 جىلى قابىلدانعان قر ء«دىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىندا حانافي ءمازھابىنا ەرەكشە مارتەبە بەرگەن بولاتىن. سونداي-اق، «قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ تۇعىرناماسىندا» «حانافي ءمازھابى – قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ سان عاسىرلاردان بەرى ۇستانىپ كەلە جاتقان سارا جولى» دەپ، قمدب-نىڭ الداعى ۋاقىتتا حانافي ءمازھابىنا باسىمدىق بەرەتىنى اتاپ كورسەتىلدى. ياعني، كەلەشەكتە دە قازاق حالقىنىڭ رۋحاني سۇرانىسى حانافي ءمازھابى قۇندىلىقتارىمەن سۋارىلادى. باسقا جول ءبىزدىڭ رۋحاني مۇددەمىزبەن ۇيىسپايدى. 

مۇحان يساحان، قر مسم دىك دمعزتو يسلامدى زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى

Abai.kz