Almatyda jasy kelip qaytys bolghan bir әjeyding artynda joqtaushysy bolmaghandyqtan, sýiegine kiretin adam taba almaghany turaly sol oqighanyng basy-qasynda bolghan aghayymyzdyng óz auzynan estigenim bar edi. «Sol kezde basqa sharamyz bolmaghan son, mәiitti juugha amalsyz eki orys kelinshekti kirgizdik» dedi. «Sonda qalay, artynda janashyr jaqyny joq jandardy aqtyq sapargha shygharyp salu qyzmetterin kórsetetin elimizde arnayy mekeme bolmaghany ma» degen mәsele eriksiz oilandyrdy. Eshkim de búl dýniyede basyna is týspeyinshe, eshkimdi týsine almaydy. «Óli razy bolmay, tiri bayymas» dep, dana halqymyz aruaqtargha erekshe qúrmet kórsetedi. Biz músylman bolghandyqtan, artynda izbasar úrpaghy ne tughan-tuysy joq jandardy da sharighat jolymen juyndyryp, aq kebindep aqtyq saparyna shygharyp salu paryzymyz. Ókinishke oray, mәiitti jerleu rәsimi turaly sóz ete qalsaq, keybir sheneunikterimiz panteon men krematoriy salu turaly oy tolghaydy.

Mәiit juushy demekshi, qoghamymyzda kez kelgen adamnyng jýregi daualap istey bermeytin qanshama júmystar bar. Sonday júmystardyng biri mәiithanalarda óli denelerdi juu shyghar. Olar turaly oilaghanda, ishtey «basqa júmysty emes, nege osy júmysty tandady eken?» degen oigha qalasyn. Osynday oy bizdi Almatydaghy bir mәiithanagha jeteledi.

«… Jansyz bolsa da, ólikterge qyzmet etken únaydy»

Biz barghan mәiithana Almatynyng halyq kóp shoghyrlanghan bóliginde ornalasqan. Búl jerde júmys tanghy saghat 8-de bastalyp, keshki 17-de ayaqtalady. Tanghy saghat 8.00-den 14.00-ge deyin mәiitti soyyp, tigip, juyp, kebindeu júmystary jýrgizilse, 14.00-den keyin mәiitterdi tughan-tuystaryna tapsyryp, jurnalgha tirkeydi.

Marqúmdargha tiriler tarapynan kórsetiletin aqtyq qyzmet turaly biluge jornalshylyq jaghynan qyzyghushylyghym bolghanmen, búl mekemening tabaldyryghyn jýreksinip әzer attadym. Al búl jerde tanertennen keshke deyin qyzmet etip jýrgen qanshama jandar bar. Mekeme basshylarynyng aitularynsha, múnda kelip túraqty júmys jasaytyndar siyrek kórinedi. Sebebi kóbisi júmystyng auyrlyghyna shydamaydy, oghan qosa, jalaqysy da az. Odan keyin eng qorqynyshty jer ekeni belgili. Degenmen, búl júmysty jan-tәnimen berilip, yqylastana atqaratyndar da bar. Osy mekemede úzaq jyldar boyy qyzmet etkenderding biri — Múrat Mendiyarov. Búghan deyin týrli salalarda júmystar istegen ol, túraqty júmysyn aqyry mәiithanadan tapqan. Nebәri 30-40 myng tenge kóleminde jalaqy alsa da, ol ózin basqa júmysta elestete de almaytynyn aitady.

«Mening osy salada kele jatqanyma birneshe jyldyng jýzi boldy. Búdan búryn jekemenshik jerleu firmalarynda júmys istedim. Ol jaqta jalaqy birde bolsa, birde bolmaydy. Keyinnen ýkimetke qarasty mekeme dep, osy júmysqa auystym. Eshqanday da medisinalyq mamandyghym joq, tek kishi medisinalyq qyzmetker retinde júmys isteymin», — dedi ol. «Al sizding búl jerdegi qyzmettik mindetterinizge ne kiredi?» degen súraghyma Múrat: «Mәiitterdi auruhana dәrigerlerining bergen búiryghy boyynsha soyyp, tigip, juyndyramyz. Soydaghy maqsatymyz — ólim sebebin anyqtau», — dep jauap berdi.

«Qansha degenmen mәiithanada júmys isteuge kez kelgen adamnyng jýregi daualamasy anyq. Al siz nelikten osy jerdi tandadynyz? Júmysynyzdy ózgertu turaly oilap kórdiniz be?» — degen kókeyimdegi saualdy býgip qala almadym. Bәzbireuler búl tektes júmystardy mәjbýrlikten jasasa, bizge Múrat myrzanyng bergen jauaby tosyn әri tanqalarlyq edi. «Joq, ózime osy júmysym únaydy. Basqa júmysqa barghym kelmeydi. Maghan óli de bolsa, mәiitterge qyzmet etken únaydy. Oilanyzshy, baqilyq bolghan jandy juyp, kebindep, qúdiretti Jaratqannyng qúzyryna baru ýshin songhy saparyna әdemi etip shygharyp salu maghan jýktelgen. Sondyqtan jalaqysy az bolsa da, búl júmysymnan ketkim kelmeydi. Áriyne, eki qolgha bir kýrek dep, basqa saladan da nan tauyp, júmys isteuge bolar edi. Mәselen, әr adamnyng boyynda bir iske beyimdiligi bolady ghoy, sol sekildi mәiit juu mening janyma jaqyn is dep aitar edim», — dedi ol.

«Búl jerde bay da, kedey de bir…»

«Al qoghamdyq oryndarda sizding mәiit juushy ekeninizdi estigenderding reaksiyasy qanday bolady?» — dep súradym men odan. «Biz, әriyne, búndayda «júmsartu» әdisi arqyly tigisin jatqyzyp jetkizemiz. Artyq әngime men sózdi kóbeytpes ýshin zerthanada, prozekturada (med. patologoanatomiyalyq buro degenning balamasy) júmys isteymin dey salamyn. Búl termindi kóp adam bilmegendikten, «a-a, týsindim» dey salady. Áytpese «morgte, mәiithanada júmys isteymin» deytin bolsaq, adamdar әrtýrli qabyldaydy. Onday jaghday basymyzdan ótken. Bireuler shoshyp ketedi, qúddy bizden janalghysh tәrizdi ýrkip, janymyzdan túra qashatyndary da bolady. Al bireui tang qalyp, neshe týrli súraqtyng astyna alady. Bizge búl únamaydy. Eng abzaly, mәiithanadan shyqqannan keyin júmysta bolghan jәitterdi sonda qaldyryp, reti kelse júmystaghy kónil kýidi sol jerde tastap ketu. Sonymen qatar, mәiithananyng tabaldyryghynan attay bere, jeke ómirdegi kónil kýiden arylu kerek. Sebebi múnda qayghydan qan jútqan adamdar keledi. Júmys barysynda týrli jayttargha kezigip jatamyz. Sonday kezderde sezimge berilip, sonyng әserinen shygha almay, ony aparyp keshke otbasynmen, jaqyndarynmen bólisetin bolsan, búl eshkimge de payda әkelmeydi», — dedi aghynan jarylyp.

Syrtqy jýndi qampaytyp kórsetuge qúmar qazaq emespiz be?! O dýniyelik bolghanyna ondaghan jyldar ótken atasyna at shaptyryp, as beruge qúmartatyn halyqpyz. Toy-dumandy bylay qoyyp, qaraly ýiding dastarqanyn da syngha alyp jatamyz. Sonday synap-minegen sózderden qashyp, joq-júqa jandardyng ózi «kóshten qalmayyq» dep, dastarqanyn barynsha sәn-saltanatpen jasaugha tyrysady. Bizding osynday daraqy minezimiz mәiithanada da kórinis berip, jaqyndaryn ózgelerden erekshe arulap juyndyryp, kebindeudi talap etetinder bar ma degen súraqqa keyipkerimnen estigen jauabym kónilime medeu boldy. «Qazaq, músylman bolghannan keyin be eken, eshkim de bizge әsiretalaptar qoyghan emes. Áytpese nebir elge ataqty, tanymal jandar, әrtisterding ata-analary, tuysqandary, tipti әrtisterding ózderi de aldymyzdan ótti. Ólgennen keyin ózinmen birge eshnәrse alyp kete almaysyng degen ras ghoy. Shetelde altyn jalatylghan, kýmis tastarmen kómkerilgen tabyttar bar shyghar, al bizde bay bolsyn, kedey bolsyn, barlyghyna birdey qyzmet kórsetiledi. Bәri de jiyrma metr mata men juyndyratyn sabyn, oramalyn әkep beredi. Juyndyryp, kebindep beremiz. Kilem әkep beretinder bolady, onday jaghdayda mәiitti kilemge orap beremiz. Bәrine birdey qaraymyz, alalap bólmeymiz. Qara jamylyp túrghan adam «men bay edim, mening baqilyq bolghan jaqynym nemese bauyrym erekshe jaghdayda jerlensin» demeydi. Olardyng bar tilekteri «denesin saqtap berinizdershi» deu ghana. Sol siyaqty «osynday kýni jerleytin edik, myna kýni jolgha shyghuymyz kerek nemese alysta túratyn edik, dúrystap bersenizder eken» degen qalaulary bolmasa, basqa әsiretilekteri bolmaydy», — dedi ol.

«Al mәiithanada júmys isteu sizge neni úghyndyrdy?» — degen súraghyma Múrat Maratúlynyng bergen jauaby da erekshe tebirenterlik edi: «Búl júmys ómirding jalghan ekenin, han bolsang da, qara bolsang da, ólgennen keyin sening qúnyng birneshe metrlik aq mata ekenin, meyli bay bol, meyli kedey bol, barlyq adamnyng terezesi teng ekenin úghyndyrdy. Jalghanda bireu baylyqqa, bireu ataqqa jýgiredi. Bes kýndik tirlikte arpalysqan adamdardyng aqyr sonynda jatatyn jeri eki metr qabir ekenin týsinip, ómirding mәn-maghynasyn odan sayyn sezine bastaysyn. Bәrining de ótpeli ekenine, ólgennen keyin jalghan dýniyening saghan payda bermeytinine kózing jetedi. Eng bastysy, imandylyqqa bet búryp, ómirindi maghynaly ótkizu kerektigin týsindiredi. Ómirde qansha kýshti bolsang da, bay bol meyli, patsha bol, barsha adamzattyng songhy túraghy qabir ekenin sezingende, qyzyldy-jasyldy dýniyening jalghandyghyn moyyndaysyn».

Mәiithanada ólilerdi attandyrudyng rәsimi jasalady

Odan song mәiithananyng taghy bir qyzmetkerimen әngimelestim. Esimi — Kýlәihan. Ol tannan keshke deyingi uaqytyn óli mýrdelerding janynda ótkizedi. Ol azday, jaqynynan aiyrylyp, qúsa bolghan pendelerdi sabyrgha shaqyryp, júbatu da eriksiz mindetine ainalghan. Onyng qyzmeti — ólikterdi tirkeushi.
«Osynda kelip týsken mәiitterding qújattaryn tirkep, bas dәrigerding núsqauymen diagnoz qoi maqsatynda mәiitti soi nemese soymau turaly búiryqtardy retimen toltyryp, tuystaryna marqúmnyng qaytys bolghandyghy turaly anyqtama beru — negizgi mindetim. Odan bólek, mәiitti soi prosesine kiremin. Mәselen, býgin bizge ýsh mәiitti әkeldi. Senbi kýni altau boldy. Ár kýni әrqalay…
Keybireuler qayghynyng qara búlty ýiirilip, jaqyny qazagha úshyraghanda qayda bararyn, ne isterin bilmey jatady. Sonday kezde aqylymyzdy aitamyz. «Qújatty myna jaqqa ótkiziniz, ana jerge baryp, mәiitti jerleuge jer bóluge kelisiniz. Meshitke barynyz, tabyttardy sol jaqtan alugha bolady» degendey, qyzmettik mindetimizge kirmese de, osynday aqyl-kenesimiz ben kómegimizden ayanbaymyz. Tipti taksy shaqyryp ta beremiz. Múnda úrysugha, emosiyandy kórsetuge bolmaydy. Qara jamylyp otyrghan adamgha quanyshymyz ben qayghymyzdy bayqatpaugha tyrysamyz. Ózimizdi qalypty ústap, bәrine salqynqandylyqpen qaraymyz. Kerisinshe psiholog retinde psihologiyalyq kómekter beremin. Olardy sabyrgha shaqyryp, júbatugha tyrysamyn. Halyq jadynda mәiithana qúddy janalghysh meken degendey týsinik bar ghoy. Kóbisi basynda bizge úrysyp keledi. Sabyrgha shaqyryp, bizben kezdeskennen keyin ghana basqasha oilay bastaydy. Sodan keyin marqúmnyng jaqyndarynan aldymen qanday qyzmetterdi paydalanghysy keletinin súraymyn. Olar jaqyndaryn aqtyq sapargha shygharyp salu ýshin qoldarynan kelgenning bәrin jasaghysy keledi. Juyndyrudy, qajet bolsa qyryndyrudy, tipti balizamdatudy da qalap, aqshalaryn ayamaydy», — deydi Kýlәihan apa.
«Sonda qyzmet qúny qanday dengey-de?» — dedim men. «Ártýrli ghoy. Qalalyq әkimshilik tarapynan bekitilgen arnayy qyzmet aqylary bar. Mәselen, mәiitti juu — 1610 tenge, kebindeu — 1155, qyryndyru, kosmetikalyq әrleu — 1855, tonazytqyshta saqtau (bir tәulik) — 3000, balizamdau — 14 725 tenge, arnayy zalda diny rәsimderdi ótkizu — 1605, odan әri patogistologiyalyq zertteu týrlerine qaray qyzmet baghasy da týrlishe jalghasa beredi», — dep jauap berdi ol.

«Kóbinese qay jastaghylar, qanday auru týrleri kóptep kezdesedi?» — degen súraghyma: «Búnda kóbinese infarkt miokarda, insulit, pnevmoniya sekildi aurulardan qaytys bolatyndar jii kezdesedi. Qaytys bolatyndardyng ortasha jas mólsheri 45-80 aralyghynda», — dedi.
Elimizde әrtýrli últtyng ókilderi túratyndyqtan, mәiitti juuda әr halyqtyng ózindik erekshelikteri bar. Al músylmandar sharighat jolymen juudy paryz dep sanaghannan keyin, mekeme qyzmetkerlerining aitularynsha, marqúmnyng tuystary kóp jaghdayda moldalardy alyp keledi. «Kóp jaghdayda moldanyng qatysuymen, núsqauymen juyp beremiz. Óz bilgenderinizben juyp berinizder nemese ózimiz juamyz deytinder kezdesedi. Ondayda mәiit juugha arnalghan arnayy zaldy bosatyp beremiz. Ózderi kirip, juyp, kebindep alady. Juyndyru kezinde kirip, qarap túrudy súraytyn tuysqandary da bolady. Songhy sapargha shygharyp salghan adamnyng alar sauaby mol dep aitady ghoy. Biz de búl jerde ómirge basqasha qarap, qamshynyng sabynday qysqa ghúmyrdy baghalap, sauapty ister isteuge daghdylandyq», — deydi mәiithana qyzmetkeri.

Mәiithanadan ensem ezilip, ómirding jalghandyghyn eriksiz moyyndap, kónilim qúlazyp shyqtym. Múnda ótkizgen bas-ayaghy 40-50 minut maghan ómirge adamzattyng tek qonaq ekendigin odan sayyn sezindirgendey. Qysqa ghana ghúmyrymyzda bir-birimizdi renjitip jatamyz. Barlyghymyz da jolaushymyz, songhy ayaldamamyz qabir bolmaq. Sondyqtan, aghayyn, jalghan dýniyede bir-birimizdi ayalap, bir-birimizding qadirimizdi bilip, syilasyp jýreyikshi.

Núrgýl Jambylqyzy «Qazaqstan Zaman» gazeti

Abai.kz