Mamyrajay mamyrdyng 25 kýni býkil Qazaqstandaghy orta mektepterde songhy qonyrau soghyldy. Biylghy jyl atalmysh rәsimning barlyq mektepterde bir kýnde soghyluynyng sony osy bolsa kerek. Kelesi jyly orta mektepting 5 kýndikke kóshuine baylanysty songhy qonyraudyng soghyluy әr týrli mezgilde oryn aluy mýmkin. Oqu jylynyng ayaqtaluy mausym aiynyng ishine qaray jyljidy. Búl – ministrlikting baylamy.

Orta mektepting bastauysh dengeyi bes kýndikke kóship, sonyng saldarynan oqu jyly mausym aiyna qaray auysuy jәne jazgha demalys kýnderining qysqaruy ata-analar tarapynan kóptegen súraqtar tudyrdy. Alandaugha negiz bar. Sebebi balanyng ósuine jauapty túlgha, aldymen – ata-ana. Mektep te, memleket te syrt qalmaydy. Óitkeni býgingi oqushy – ertengi elding azamaty. Al sol azamattyng deni sau, bәsekege qabiletti bolyp ósui – ortaq qoghamdyq mәsele. Demek, mәseleni memleket pen ata-ana birlese otyryp sheshui qajet. Ata-analardy alandatyn mәseleler: mektepting jýktemesi auyr, bilim dengeyi tómen, jazghy demalys kezeninde kýn ystyq, sondyqtan balany oqytu azapqa salu t.b. 

Sóz joq, mektepte basy artyq sabaqtar kóp. Kezinde aqparattyn, mamandardyn  tapshylyghyna baylanysty ómirge qajetti kóptegen bilim men daghdyny mektep arqyly ornyqtyru sayasaty jýrgizilgen bolatyn. Qazir zaman ózgerdi. Aqparattyq tehnologiyalar qaryshtap damyp jatyr. Sondyqtan basy artyq pәnderdi fakulitativtik formagha nemese ata-ananyng funksiyasyna auystyryp, oqushylardyng negizgi jýktemesin azaytu kerek. Búl – bir.

Ekinshiden, ústazdar mәrtebesin kóteru – ótkir túrghan mәsele. «Mektepting jýregi –  múghalim» degen Y.Altynsarinning oily sózi óz mәnin joyghan joq. Jýregi dimkәstin  júmys isteu qabileti qanshalyqty ekeni belgili. Qazirgi tanda múghalim әleumettik jaghynan eng az qorghalghan top. Jalaqysy tómen, jaghdayy joq. Sondyqtan olardyng óz isine degen jauaptylyghy da sonday. Ýkimet múghalimderding әleumettik jaghdayyna týbegeyli bet búryp, budjettik saladaghy eng joghary jalaqy, sózsiz, ústazdarda boluyn qamtamasyz etui tiyis. 

Ýshinshiden, kenestik jýieden shyqqan elderding basym kópshiliginde jazghy demalys merzimi óte úzaq. Úzaq merzimning bir kesiri balanyng bilimin tejep, boykýiezdikke jol ashatyn, bәsekege qabilettiligin tómendeteuge әkep soqtyrady. Úly Abaydyng myna sózin eske týsireyikshi: Tamaghy toqtyq //Kóilegi kóktik// Azdyrar adam balasyn.

Bizding úsynysymyz: oqu jylyn mamyrdyng 31-nde ayaqtap, jana oqu jylyn tamyzdyng alghashqy kýninen bastau. Sebebi tamyzda kýn ystyghy birshama qaytady. Kýn kózining úzaqtyghynda balany oqytu ekonomikalyq túrghydan da tiyimdi. Kerisinshe, kýn kózi qysqa, suyq qys kýnderi kóbirek  demalys beru qajet. Búl mәselemen kenirek tanysu ýshin myna siltemeni úsynamyz (http://abai.kz/post/view?id=4509).

Balanyng bәsekege qabilettiligin damytu – ata-ana men mektepting (memlekettin) ortaq mindeti. HHI ghasyrdaghy bәsekelestikke qabiletti bolu tek bilimmen ghana baylanysty bolyp túrghany әrkimge ayan. Geografiyalyq ornalasu kenistigine qaray Qazaqstan ýshin bilim arqyly qabilettilikti damytu óte manyzdy mәsele.

Jalpy, bilim salasynda kózdelip otyrghan ózgeristerge baylanysty mәseleler qoghamda ýlken dau tudyryp jatyr. Biaghanyng (B.Maylinnin) kórkem shygharmashylyghynan tuyndaghan «Daudyng basy –Dayrabaydyng kók siyry» dep keletin mәtel sózben aitsaq, daudyng basy «ýshtildilikten» shyqty. Qogham nege dýrlikti?

Qazaqstanda kenes ýkimeti túsynan bastap qostildilik qalyptasty. Biraq qoghamgha qos tilding bireui úzyn, ekinshisi qysqa bolyp ornyqty. Úzyny – orys tili, qysqasy – qazaq tili. Orys tilining úzyn bolatyn sebebi – erteden órge shauyp tórden oiyp túryp oryn alghan, qoldanysy ken, Euraziya kenistiginde ensesi (әleueti) joghary. Qazaq tili – 100 astam diaspora túratyn Qazaqstanda kóbinese qazaqtardyng ózara ghana sóilesetin «qysqa» qúral. Úzyn men qysqany bәigege qatar qosyp jarystyru әdiletsizdik. Tirsek mýmkindik bermeydi. Sondyqtan qazaq tiline memlekettik mәrtebe berip, onyng boyynyng evolusiyalyq jolmen úzaryp ósuine jaghday jasalyp kele jatqan. Endi boyy Afrikanyng jirafynday bolatyn ýshinshi aghylshyn tili qosylghanda, onsyz da «úzynmen» arpalysyp kele jatqan «qortyqtyn» ókpesi óship qala ma degen qauipting órshy týskeni anyq. Til de jandy nәrse siyaqty. Qoldanghan sayyn jany kire bastaydy. Kerisinshe bolsa, óship, óledi. Qoldanys kenistiginde «úzyntúra» orys tilimen bәsekege týsip jýrgen «myrtyq» qazaq tili shashauyna shang júqpaytyn aghylshyn tili bәigege qosylghanda, esengirip (nokdaun) nemese esten tanyp (nokaut) alyp qalady ma dep oilaysyn! Aldymen qazaq tilin bәige bәsekesine teng týse alatyn dәrejege kóterip baryp, jarys jalauyn kótergen dúrys. Bәigede baq shappaydy, bap shabady. Baptauy kem jýirikti kemerde ústay túryp, kemshin tústaryn «keltirgen» abzal!

Almas Ábsadyq, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz