Jer reformasy jónindegi memlekettik komissiyasynyng ekinshi  otyrysy 21 mamyrda, qogham belsendileri júrtshylyq óz oilaryn bildiretin respublikalyq miting ótedi dep belgilegen kýnde boldy. Elimizdegi biylik buyndarynyng búl mitingini «mәsele memkomissiyada qaralyp jatqandyqtan, qajetsiz» dep sanap, boldyrmau baghytynda kóptegen is-sharany jýzege asyrghany mәlim.

Basqasyn bylay qoyghanda, elektrondy  aqparat kózderining birqatary búghaugha týsti, ashylmady. Sol sebepti Komissiya mәjilisi barysynan búdan bir apta búrynghy alghashqy otyrys kezindegidey jedel habar, qajet mәlimet alu mýmkin bolmady. Al otyrystan keyin memlekettik komissiya tóraghasy, premier-ministrding orynbasary Baqytjan Saghyntaev baspasóz ýshin aitqan habargha qaraghanda, mәjiliste jer satu mәselesi qaralypty. 

Jer komissiya mәjilisinde «jer satylmasyn», sonday-aq, «joq, satylsyn» degen úsynystar bolghan kórinedi. Shamasy, satu jaghyndaghylar basymdyq kórsetse kerek, komissiya mýsheleri jerdi qalay satu kerektigi jayynda oilasypty. Jerdi satu ýderisin kim jýrgizedi, sonau ókilet berilgen qyzmetker qanday jerdi qansha kólemde sata alady degen mәseleler talqylanghan siyaqty. Komissiyany basqaryp otyrghan ýkimet basshysynyng orynbasary jer satu bir ghana әkimning qolynda bolmauy kerek dep esepteydi eken. Óitkeni halyqty «búl mәsele de tolghandyrady», sondyqtan «ony qoghammen kelisu kerek». Jalpy, ekinshi otyrysta aitylghan pikirler men úsynystardyng barlyghy saralanyp, bir jýiege keltirilmek. Sosyn komissiyanyng osy mәjilisinde qúrylyp, basshylary saylanghan júmys  toptarynda múqiyat talqylanu kózdelgen.

Osynday mәlimdemesinen song komissiya tóraghasy kelesi otyrystyng kýn tәrtibinen habardar etti. 28 mamyrda ótpek ýshinshi otyrysta memkomissiya jerdi sheteldikterge jalgha beru-bermeu mәselesin talqylaugha kirispek eken. «Sodan keyin, osy ýlken eki taqyryp aitylyp, talqylanyp bitkennen son, halyqqa shyghatyn shygharmyz, – dedi komissiyagha basshylyq jasaushy viyse-premier, – ol ýshin de ózimizding pozisiyamyz, úsynysymyz bolu kerek. Onday úsynys bolmasa, jay halyqqa baru qisynsyz, olar da bizding úsynysymyzdy kýtip otyr».  

Mine osylay. Memlekettik komissiya tóraghasynyng búl mәlimdemesine qaraghanda, mәsele qúqyq, ekonomika jaqtaryn qaraytyn jәne zandy týsindiretin, oryndaluyn qadaghalaytyn tórt salalyq topta pysyqtalyp alyp baryp, el-júrtqa jetkizilmek. Yaghni, jer reformasyn әu basta nobaylanghan jolmen jýrgizu baghytyn komissiya әzirge ózgertpegen. Jer kodeksine engizilgen kýdikti baptargha halyqtyng sәuir aiynda dýrkirey qarsy kóteriluining týp sebepteri tereng saralanbaghan. Demek, jerdi qazirgi tanda paydalanu tәjiriybeleri, jerdi satu, sheteldikterge jalgha beru saldarynan boluy yqtimal ózgerister jóninde taldaularyn, oi-pikirlerin baspasóz betterinde jariya etken kóptegen ekonomist jәne zanger ghalymdardyn, sayasatkerlerdin, qogham qayratkerlerinin, el taghdyryna beytarap qaray almaytyn ózge de jandardyng aitqandary komissiyada eskerilmegen. Osy joldar avtorynyng da alghashqy otyrystan keyin jariya etken jazbasy eleusiz qalghany anyq. Yaghni, el taghdyryna eleuli әser etetin kýrdeli, mәni zor osy mәselege eng aldymen tarihy әdilettilik túrghysynan kelu qajettigi komissiyany búl otyrysynda da tolghandyrmaghan. Ras, kýder ýzu erte, óitkeni, komissiya tóraghasy atap aitqanday,  belgili bir týiin jasau aldaghy otyrys enshisinde...

Osy ekinshi otyrys qarsanynda ótken bir manyzdy jiynda Preziydent Nazarbaev Jer kodeksin jetildiruge baghyttalghan ústanymdy jer reformasy boyynsha qúrylghan arnayy komissiyanyng jasap shyghatynyna senetinin aitty.  Biyl tәuelsizdikting 25 jyldyq mereyli belesi ekenin, osy kezende bizge syrttan kóz tigip, synay qarap otyrghandardyng kóptigin eske saldy. «Álem aldynda úyatqa qalmay, kýrdeli mәseleni syndarly súhbatpen sheshe alatynymyzdy pash ete biluimiz kerek» dep, dauly zannamanyng halyq kónilinen shyghatyn núsqasy jasalaryna ýmit artty.  Al osy kýnderge deyin tau baurayynan, su qoymalary jaghalarynan, ózge de shúrayly alqaptardan satylghan jerlerding jalpy júrttyng tynys-tirshiligine qanday qolaysyzdyq tughyzghanyn kórgen halyq alghashqy mitingilerde ókimet oryndaryna naqty talaptar qoyghan. Tap sol talaptaryn negizdep, 21 mamyrda da jariya etuge bekingendikteri әlemdik órmektor jelilerinde keltirgen pikirlerinen anyq angharylatyn.  Alayda  respublikalyq miting ótken joq. Sebebi ony biylik halyqpen tikeley dialog retinde kórgisi kelmedi. Sondyqtan qalalar men auyldardaghy tiyisti ókimettik buyndar jer reformasyna baylanysty miting ótkizuge rúqsat etpedi. Almatyda halyq jinalmaqshy bolghan basty alandardy aldyn ala qorshap alyp, eshkimning ayaghyn bastyrmau óz aldyna, toptalyp kóshede kele jatqandardy polisiya qyzmetkerlerining әi-shәy joq ústap alyp, avtobustargha kýshtep otyrghyzyp әketuine jol berdi. Osylay elimizding negizgi de basty zany bop tabylatyn Konstitusiya әr azamatqa bergen qúqyqty biylik buyndary, salalyq ministrler, jergilikti ókimet ókilderi joqqa shyghardy. Qúddy sovettik dәuirdegidey, 1986 jylghy jeltoqsan aiyndaghyday, ozbyr jazalaushy keypinde әreket etti. Yaghni, azamattardyng konstitusiyalyq qúqtaryn ayaqqa taptau jolymen, olar, ókinishke qaray, elimizdi әlem júrtshylyghy aldynda úyatqa qaldyrdy.

Ras, býgingi biylikting betke ústaytyn, sheruler, mitingter ótkizu tәrtibi turaly zany bar. Osy 21 mamyr qarsanynda elimizding bas polisayy sony algha tartyp, rúqsatsyz jiyngha jinalghandardy quyp taratugha polisiyanyng qaqyly ekenin, tәrtipsizdik kórsetkenderge kýsh qoldanylu yqtimaldyghyn aityp aldyn ala qorqytqany bar. Sóitip, Konstitusiyadan biyik bop shyqqan. Shyntuaytyna kelgende, zang bitken azamattardyng Konstitusiyada tújyrymdalghan qúqyqtaryn qamtamasyz etu ýshin jasalugha tiyis ekenine eshkim shәk keltirmese kerek.  Yaghni, júrt miting ótkizgisi kelse, onyng alansyz, dúrys ótuine kýshtik qúrylymdar qoghamdyq tәrtipti qadaghalap túru arqyly septesuge tiyis degen oy óz-ózinen tuyndaydy. Sonda biylik halyqtyng mún-múqtajyn óz auzynan tikeley estiydi. Osylay ókimetimiz ózderining halyqpen birligin kórsete alady. Preziydent Nazarbaev atap aitqanday, kóp memleket «birligi bolmaghandyqtan berekesi ketip, neshe jyldyq enbegi zaya bolyp, damuy keri ketken». Qúday osydan saqtasyn. Demek, ókimetting Konstitusiyany shektep, búzuyna jol berip otyrghan zannyng da tezdetip týzetilgeni jón.

Búl kýnderi jer ýshin shynymen jany auyratyndardyng bәri óz sózin aityp keledi, әli de aitqysy keledi. Solardy biylik tyndasa, estise, tiyisti qorytyndy shygharsa  dúrys bolar edi. Al   komissiya kelesi mәjilisinde últ mýddesine shyn mәninde jauap bere alatyn qorytyndygha keledi dep ýmittenemiz.  

Beybit QOYShYBAEV

Abai.kz