DIN MÁSELESI. HAOS JÝIESI QALAY QÚRYLADY?
Qazaqstandaghy memlekettik-konfessiyalyq qatynastar jýiesindegi ruhany qauipsizdik mәselesi
XXI ghasyr – jahandyq ruhaniy geostrategiyalyq kenistiktegi dilder (mentaliytetter) arasyndaghy taytalas kezeni. Ruhany geostrategiyalyq kenistik degenimiz adamzat sanasynyng damuyna, adam men qogham, qogham men tabighat qatynastaryna yqpal etetin әlemdik qauymdastyqtyn ortaq mәdeni, aqparattyq, ghylymi, diny kenistigi. XXI ghasyrda әskery kýshter tabighy resurstardy baqylau ýshin jýrgiziletin qaqtyghystardy úmytty. Olardyn qaqtyghystary materialdyq emes, ruhany qúndylyqtardy, onyng ishinde adam psihikasyn (ishki sezimi men kónil-kýiin) kózdeytin jasyryn kýres sipatyna iye bolyp keledi. Azamattarymyz búl shyndyqty der kezinde angharyp úghynbasa, ruhaniy (adamgershilik, parasattylyq pen súlulyqqa qúshtarlyq) qajettilikterdin ýstemdigi men basymdylyghyn moyyndamasa, әlemdik ýderisterding qúrbanyna ainalary sózsiz.
Songhy geosayasy taytalastar barysynda qoghamnyng ruhany damuyna әser etu arqyly kópshilik sanasyn óz erkine beyimdeuge ynghay tanytyp otyrghan bәsekeles memleketterding belsendiligi artty. Geosayasattyng negizgi faktorlarynyng biri – ruhaniyat. Onyng qúramdas bóligine diny faktor da jatady. Qashan da kez kelgen memleket damu maqsatynda el ishindegi konfessiyaaralyq kelisimdi saqtay otyryp, ózge elderding din salasyna yqpal etudi kózdeydi. Olardyng týpki maqsaty – týrli konfessiyalardyng radikaldy ókilderine qoldau kórsetu arqyly qoghamdaghy ýderisterge yqpal etip, el ishinde jәne әlemde túraqsyzdyq tuyndatqyzu arqyly ózderining qalauy boyynsha ózgerip otyratyn haos (beyberekettilik) jýiesin qúru bolyp tabylady. Ruhany daghdarysqa úshyraghan qoghamda sayasy shiyelenister tuyndaydy. Sol sebepten eldi ruhany daghdarystardan aman alyp qalu, ruhany qauipsizdigin qamtamasyz etu últtyq qauipsizdiktin aldynghy qatardaghy basty mәselelerining biri.
Qazaqstan Respublikasynyn últtyq qauipsizdiginin obektilerine adam, onyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary; qogham, onyng materialdyq jәne ruhany qúndylyqtary; memleket, onyng konstitusiyalyq qúrylysy jatady. Olardyng qauipsizdigi qoghamdyq, әskeriy, sayasiy, ekonomikalyq, aqparattyq, ekologiyalyq qauipsizdikke negizdelgen. Qoghamdyq qauipsizdikti qamtamasyz etuding 10 tarmaghynyn biri qoghamnyng tarihi, dәstýrli, ruhany jәne mәdeny qúndylyqtarynyng saqtaluyn qamtamasyz etuge baghyttalghan. Qazaqstannyng últtyq qauipsizdiginin negizgi 19 qauip-qaterlerining birine Qazaqstan Respublikasy halqynyng mәdeniy jәne ruhany múrasynan aiyryluy jatady. Atalmysh qauip-qaterlerdin aldyn alu maqsatynda memleket qoghamnyng tarihiy-mәdeny jәne ruhani-imandylyq qúndylyqtaryn saqtaudy, memlekettik tilding jәne basqa da tilderding serpindi damuyn, ishki sayasy túraqtylyqty jәne etnosaralyq kelisimdi nyghaytudy qamtamasyz etip keledi.
Qazaqstan Respublikasynyng negizgi 18 últtyq mýddelerining qatarynda qoghamnyng materialdyq jәne ruhani-imandylyq qúndylyqtaryn saqtau men eseley týsu mýddesi oryn alghan. Atalmysh últtyq mýdde qoghamnyng mәdeni, dini, ghylymi, bilim beru, aqparattyq, iydeologiyalyq, psihologiyalyq qauipsizdikterin qamtityn jýieli, tútas, jalpygha ortaq, biregey ruhany qauipsizdik salasyna jatady. Ruhany qauipsizdikti tek diny nemese mәdeny qauipsizdik dep týsinuge bolmaydy. Ruhany qauipsizdikti últtyq qauipsizdikting bir tarmaghy bolyp tabylatyn qoghamdyq qauipsizdikting bir salasy retinde qarastyrghan jón. Ruhany qauipsizdik qoghamnyng zamanauy ruhaniyatynyn, túlgha, qogham men memleket mýddelerining saqtalghandyghynyn, dәstýrli ruhany qúndylyqtardyng (adamgershilik, parasattylyq, súlulyq), әsirese túlgha, top jәne kópshilik sanasynyng syrtqy jәne ishki qauip-qaterlerden qorghalghandyghynyng jay-kýii bolyp tabylady. Ruhany qauipsizdiktin obektilerine últtyq sana-sezim, qogham ómirining jalpygha ortaq dәstýrleri, memleketting syrtqy jәne ishki sayasatyn qoldau qyzmetinde kórinis tabatyn últtyng moralidyq-psihologiyalyq birligi jatady. Ruhany qauipsizdikti qamtamasyz etu tek memlekettik mekemeler men organdardyng airyqsha qúzyreti ghana emes. Onyng subektilerine sonymen qatar qoghamnyng otansýigish azamattary men instituttary, búqaralyq aqparat qúraldary jatady. Ruhany qauipsizdikti qamtamasyz etu últtyng ruhany qúndylyqtaryn saqtap bayyta týsudi kózdeytin qoghamnyng barlyq patriottyq kýshteri men belsendi ziyalylarynyng maqsatty týrdegi qyzmeti bolyp tabylady. Búl qyzmet әleumettik mәseleler keshendi әri jýieli týrde zerdelengen jaghdayda ghana tiyimdi bolmaq.
Qoghamnyng ruhany damuynyng kepili últtyq qúndylyqtar bolyp tabylady. Últtyq qúndylyqtar materialdyq jәne ruhany qúndylyqtardan qúralady. Qoghamnyn ruhany qúndylyqtaryna til, din, salt-dәstýr, óner, dýniyetanym men tariyh jatsa, jeke túlghanyn ruhany qúndylyqtaryna adam densaulyghy, psihikasy, sanasy, tili, dýniyetanymy men diny kózqarasy, materialdyq әl-auqaty jatady. Ruhany qúndylyqtar adamnyng ruhaniyatyn qúraydy. Ruhaniyat – rasionaldy zayyrlylyq pen irrasionaldy dindarlyqtyng tepe-teng ýilesimi. Ruhaniyatty dinsiz týsinu mýmkin emes. Degenmen ruhaniyat pen dindarlyqty bir-birine tenestirip qarastyru da orynsyz. Ruhaniyat – adamnyng kónil-kýii men qoghamdaghy qarama-qayshylyqtardyn ýilesimdi qosyndysy. Ol qogham damuynyng iydeologiyalyq baghytyn kórsetetin, adam bolmysynyng erekshe týp negizi (substansiyasy). Ruhaniyattyng tabighy ýsh týrli jýiesi, qúramdas bóligi bar:
1) parasattylyq (aqiqat pen jalghandy anyqtaudaghy tanymdar jýiesi);
2) adamgershilik (jaqsylyq pen jamandyqty anyqtaudaghy qúndylyqtar jýiesi);
3) súlulyq (súlu men úsqynsyzdy anyqtaudaghy talghamdar jýiesi).
Ruhaniyat sanagha negizdelgen. Sana bolsa, aqyl (parasattylyq) men sezimning (adamgershilik, súlulyq) jemisi. Adam sanasy aqyl (rasionaldy) men sezimge (irrasionaldy) negizdele otyryp, bolymdy yaky bolymsyz baghytta ózgerer bolsa, ruhaniyat ta jaghymdy-konstruktivtik nemese jaghymsyz-destruktivtik baghytta damuy mýmkin. Adamzat sananyng erekshe jay-kýii arqasynda qiynshylyqtardy jenip, adam sengisiz qarqynmen damudyng shynyrau shynyna bettep barady. Búghan qaramastan qazirgi zamanda adamdy ruhany kýizeliske úshyratu arqyly ony syndarly (konstruktivti) әri jasampaz ruhynan aiyryp, beyәleumettik maqsattarda qoldanu ýderisining beleng alghandyghynyng kuәsimiz. Últtyq mentaliytetke (dil, jan qúrylymy, oylau ýlgisi, ruhany minez-qúlyq) jat ruhany qúndylyqtar egu qogham ruhaniyatyna tónip túrghan basty qater. Halyqtar men memleketterding qasireti, әdette, olardyng ruhaniyatynyng býlinuinen, jat iydeyalar men qúndylyqtardyng jәne olargha jetuding óreskel tәsilderining qogham sanasyna enuinen bastalady. Aqparattyq kenistikte taraytyn atalmysh qauip-qater adamnyn ruhaniy qauipsizdigine núqsan keltirude. Sol sebepten, últtyq ruhaniyattyn ayasyn ýzdiksiz keneytip otyru ruhany qauipsizdiktin alghashqy sharttarynyng biri.
Árbir adamnyng sanasy ýzdiksiz «talyghu» men «belsendilik tanytu» arasynda kýy keshetindigi belgili. Talyqqan kýidegi sana birqalypty minez tanytsa, belsendi sana shygharmashylyq jasampazdyqqa nemese oirandatushylyqqa boy berip, ómir saltyn ózgertuge tyrysady. Osylaysha, sanaly adam ruhany әleuetinin asqaqtauyn kózdeydi. Sananyn alghyrlyghy nemese soqyr sezimge negizdelgendigi emosiyalar arqyly kórinis tabady. Emosiyalaryn baqylauda ústau qabiletine ie sana býgingi aqparattyq qoghamnyn qorghalugha zәru basty obektilerining biri bolyp tabylady. Adam sanasyn әlemde oryn alyp otyrghan, kózge kórinbeytin «aqparattyq soghystyn» qúrbanyna aynaludan saqtap qalu qajet.
Atalmysh aqparattyq soghysta adamdy ózgenin erkine kóndiru ýshin aqparat búrmalanyp, adamnyn kónil-kýiine keshendi týrde yqpal etu әdisteri qoldanyluda. Múnday soghystyng býgingi tanda ghalamtor jelisinde aqparattyq-psihologiyalyq, kiybernetikalyq, jeli negizindegi әskery basqarma sekildi keng taraghan týrleri bar. Ghalamtor jelisi arqyly adam men qogham sanasy aqparattyq-psihologiyalyq soghystyng qúraly men qúrbany bolyp keledi. Aqparattyq soghystyn týpki maqsaty – últtyq ruhany qúndylyqtardyng ornyna әmbebap qúndylyqtardy engizu. Sol sebepten, ruhany qauipsizdik strategiyalyq mәnge iye mәsele bolyp tabylady.
Ruhany birligi joq últ geostrategiyalyq ruhany kenistikte qanday da bir damugha, bәsekelestik tanytugha qauqarsyz. Ruhany qauipsizdikting manyzdylyghyn dúrys týsingen jaghdayda qazirgi qoghamnyng belgili bir bóligi arasynda beleng alyp otyrghan ruhany kózqamandyq (nigilizm) pen әleumettik enjarlyqtan (apatiya) arylu mýmkindigine qol jetkizuge bolady.
Ruhany qauipsizdikting basty ólshemderine: 1) qoghamdyq sananyng ishki jәne syrtqy destruktivti yqpaldan qorghalghandyghynyng jay-kýii; 2) mәdeniyet, ghylym, bilim beru, din, aqparat salasyndaghy qauip-qaterlerdi der kezinde anyqtap, tiyisti shara qoldanu qabileti; 3) qoghamnyng passionarlyq bóligining jaghymdy shygharmashylyq belsendiligi jatady.
Eger Qazaqstan Respublikasy azamattarynyn ruhany (aqparattyq, mәdeni, konfessiyalyq, ghylymi, bilim beru) kenistigin qorghau baghytynda jedel týrde sharalar qoldanylmasa, 20-30 jyldyq merzim ishinde biylik basyna últtyq ruhaniyattan alshaq, kosmopolittik dýniyetanymdy ústanatyn adamdar keledi. Búny boldyrmau ýshin qoghamdyq sanany destruktivti ishki jәne syrtqy yqpaldardan qorghaytyn qúrylymdardyn el basqaru jýiesine tarmaqtala otyryp enui oryndy bolady. Olardyng qyzmetinde tómendegidey qúzyretter ong nәtiyje bereri sózsiz.
- ruhany qauipsizdikti qamtamasyz etuding negizgi baghyttaryn anyqtau;
- ruhaniyatqa tónui mýmkin ishki jәne syrtqy qaterlerge qarsy әreketting strategiyasyn qalptastyru;
- geosayasy bәsekelesterding aqparattyq-psihologiyalyq basqynshylyghyna qarsy әreketting strategiyasyn qúru;
- zamanauy qoghamnyng ruhany qauipsizdigining jana ýlgilerin qalyptastyru;
- jalpyúlttyq «Mәngilik el» iydeyasynyng ayasynda ruhany qauipsizdikti qamtamasyz etuding dýniyetanymdyq talaptaryn aiqyndau;
- filosofiya, qúqyq filosofiyasy, din filosofiyasy, sayasattanu, әleumettanu, din әleumettanu negizinde ruhany qauipsizdik fenomenin zertteu;
- ruhany qauipsizdikti qamtamasyz etuding mәselelerin sheshuding joldaryn qarastyru.
Qoghamnyng ruhany qauipsizdigin respublikalyq jәne ónirlik dengeyde qamtamasyz etu maqsatynda tómende kórsetilgen tarmaqtardan qúralghan tútas bir jýie qúrudyng qajettiligi bar sekildi. Olar:
- damyghan memleketter siyaqty qoghamdyq sanany destruktivtik yqpaldan qorghaudyng keshendi sharalaryn jýzege asyratyn qaruly kýshterdin, qúqyq qorghau organdary men arnayy qyzmetterdin bólimshelerin qúru;
- aqparattyq-psihologiyalyq soghystyng qúraldary men әdisterin qoldanu;
- memleketting qorghanys baghytyndaghy talaptargha sәikes jeke túlghalyq jәne qoghamdyq sana qalyptastyru mәselelerin zertteytin jәne sol salanyng mamandaryn dayyndaytyn ghylymy jәne bilim beru mekemelerin qúru;
- patriottyq baghytty ústanatyn búqaralyq aqparat qúraldaryn qúru;
- mәdeniy-últtyq, tarihiy-patriottyq birlestikter qúru;
- memleket tarapynan qoldau kóretin shygharmashylyq men әleumettik baghyttaghy beyresmy birlestikter qúru.
Ruhany qauipsizdikti qamtamasyz etu qyzmeti mindetti týrde zanmen bekitilgeni jón. Mysaly, «Ruhany qauipsizdikti qamtamasyz etu tújyrymdamasy» men «Ruhany qauipsizdik turaly» Zan bekitiletin bolsa, atalmysh mәseleni sheshudin qúqyqtyq bazasy qúrylghan bolar edi.
Ótken shaqqa ókinbeu, qazirgi shaqta jetistikterge jetu, keler shaqta jarqyn bolashaqqa jaqynday týsu ýshin Elbasy N.Á.Nazarbaevtyng «Daghdarystar ótedi, ketedi, al el tәuelsizdigi, últ múraty, úrpaq bolashaghy sekildi úly qúndylyqtar ghana ghúmyrlyq» degen sózin negizge ala otyryp, úly qúndylyqtarymyzdy saqtap, janghyrtu әri asqaqtatu baghytynda tiyimdi qyzmet atqaru [Simvol] býgingi zamanymyzdyng talaby. Atalmysh tiyimdi qyzmetke qol jetkizuding bir joly ruhany qauipsizdigimizding qamtamasyz etiluinde jatyr. Búl joldy jýrip ótuding alghysharty býkil memlekettik qúrylymdar men azamattyq qogham instituttarynyn ruhan qauipsizdik salasynda júmyluy bolyp tabylady. Ruhany saladaghy últtyq mýddelerimizdi, mәdeniy-tarihy qúndylyqtarymyzdy qorghau maqsatynda ýnemi keshendi әri jýieli týrde birge júmys atqarsaq, býgingi ruhaniyatymyzgha tóngen qauip-qaterlerding aldyn alyp, «Mәngilik El» ayasynda shoghyrlanghan azamattarymyzdyn ruhany qúndylyqtaryn әlem júrtshylyghyn tamsandyra otyryp pash etetindigimizge senimimiz mol. 
B.Baymahanov, QR MSM DIK «Din mәseleleri jónindegi ghylymiy-zertteu jәne taldau ortalyghy» RMM diyrektorynyng orynbasary, t.gh.k. Abai.kz
