Tarihy jerlerdi iyelenu - tek tarih taghlymynda. Basqanyng shekaralaryn syilamaghan Resey endi óz jerinen airylmaq, shekaralardy úly derjavalar sheshedi. Sondyqtan Batys aliyansy Reseyge shýiligip túr. Biz óz jerimizge ie bolsaq boldy. Onsyz da Qazaqstan keng baytaq. Orys imperiyasynyng kezekti daghdarysy jaqyndap keledi. Úly derjavalar arasyndaghy tartys pen ritorikalyq kontekst bylay deydi: Resey imperiyasynan әr memleket óz «zandy ýlesin» almaq -Germaniya Kenigberg (Prussiyanyng bir bóligi), Qytay Qiyr Shyghystaghy Primoriedegi eki ólkeni ózine qaytarmaq (1858-1860 jyldary Aygun jәne Pekin kelisimderi boyynsha Resey Qytaydan tartyp alghan), olay bola qalsa, biz neghyp óz ýlesimizdi súramasqa ... Bizge bóten jer kerek emes, tek óz jerimizdi súraymyz. Búl ekspansianizm emes, tarihy әdilettik. Ukrainagha 2014 jyly bas salghan Resey izgoy-shyqqynshy memleket. Batys endi: aldymen Qyrymdy qaytar, Shyghys Ukrainany bosat, ar jaghyn ózimiz bilemiz dep otyr. Álemde býgingi tanda otar el qalghan joq. Songhylary bolyp egemendik alghan Yugoslaviya halyqtary, Gruziyadan egemendik alghan Abhaziya, Ontýstik Osetiya - Alaniyanyng bir púshpaghy. Endi Reseyde jatyp egemendikti kóksegen tatar, bashqúrt, yakut, tuvalyqtar t.b. bar. Barlyq imperiyalar qúlaydy, tarihy әdilettik ornamay qoymaydy degen qaghida bar. Biraq úly derjavalar óz oinyn oinaydy: bireui útylady, bireui útady. Tek biz útylmasaq boldy. Osy joly Resey ýlken útylys aldynda demekpin. 1914 jyly Resey Birinshi Dýniyejýzilik soghystan jenilip, 1917-1920 jyldary Finlyandiya, Pribaltika, Polishadan aiyrylamyn dep boljady ma? Ekinshi dýniyejýzilik soghys KSRO ýshin 1945 jyldyng mamyrynda saltanatty jenispen ayaqtalady dep 1941 jyldyng kýzinde qay orys dolbar jasapty? Al 1989 jyly qay әkki sayasattanushylarmyz KSRO qúlaydy, barlyq odaq respublikalar derbes el bolady, al Qazaq SSR Qazaqstan degen egemen el bolady dep boljaghan kóripkeldi bilmeymin. KSRO - qazirgi Resey - úly yadrolyq derjava. Endi Batys elderi (NATO men Evropalyq Odaq jәne olardyng odaqtastary men niyettesteri ) Reseydi kezekti ret sýrindirgisi keledi. Men olargha arasha bola almaymyn. Mening alasa ghana boyym bar, men tәltirek basqan qazaqtyng shalymyn, orysqa óshim de, jaghynyshtylyghym da joq. Biraq feysbukte óz oiymdy aitamyn. Ol mening jalghyz qolymnan keletini.

Sayasy realdylyq qalay bolady? Nәtiyjesin boljau qiyn. Men ýshin boljau kýpirlik bolar edi. Biraq situasiyany týsinu ýshin taldau artyq bolmas jәne kerek dep oilaymyn. Boljau әreketteri psihologiyalyyq, aqparattyq maghlúmat ýshin kerek, qanday qauipter bar, tipti bizge útylys, útys bar ma eken degendey. Sol siyaqty yqtimaldyq ssenariylerdi, qauipterdi eseptegen jón, sanadan ótkizu, analitikalyq taldaular últtyq qauipsizdikke septigin tiygizer. Bolyp jatqan jaghdaylardan beyhabar bolugha bolmaydy.

Ár halyqtyng sakraldy, qasiyetti úghymdary bolady. Kenesary han aldymen ol legitimdi kóterilis jәne últ azattyq soghys. Qazaqtyng últtyq azattyq qozghalysynyng soghysqa ainalghan biyik shyny. Sondyqtan kezinde osy qozghalysty qoldaghan zertteushilerdi qudalaghan, al basqa kóterilisti jazghangha Stalindik premiya bergen. Qazaqtyng kóptegen jergilikti kóterilisteri lokaldy talap qoyghan, al Kenesary sayasy egemendik, memleket mәselesin qoydy. Bizge EvrazEK illuzorlyq «artyqshylyghy» kerek pe, ne Reseyden egemendik kerek pe?

Kenesary han qazaq pen qyrghyzdy Reseyge qarsy últ azattyq qozghalysqa biriktirgisi kelip, azattyq soghysqa ainaldyrmaq edi. KSRO men Resey iydeologtary sondyqtan da Kenesarygha shýilikti. Bir top reseyshil qyrghyz manaptar jasaghy Kenesarynyng jasaghyn qorshap ústap bergen. Kenesarygha qarsy bolghandar qazaq shonjarlary arasynda da bolghan. Mәselen Qúnanbay Kenesarygha qarsy merkantilidik maqsatpen jasaq jinaghan. Songhy kezderde Qúnanbaydy әspetteu qazaq arasynda kóbeyip keledi. Jalpy tarihtan adasu bizdi jargha qúlatady, qúlattty da shynyn aitsaq. Tarihty búrys týsinu bizdi kóptegen zaualdargha apardy. Sondyqtan tarihta adasu bizdi basqadan qapy qaldyrady.

Ázimbay Ghaliy, sayasattanushy

Abai.kz