Qytayda jýrip talay qúndy derekterding kózin ashqan tarihshy Nәbijan Múhamethanúlynyng aitary kóp. Ol Abylay zamanynan keshegi 1916 jylghy últ-azattyq kóterilisine deyingi qazaq halqynyng Qytaygha qonys audaruy jóninde tereng zertteu jasaghan bilikti ghalym. Qytay men patshalyq Reseyding qol júqtyrmas jazbasha qújattaryn aqtara otyryp, qazaqqa qatysty tyng janalyqtardy taldap jazghan tarihshymen biz osy mәsele tónireginde әngime órbitken edik.

Didahmet Áshimhanúly: - Osydan on shaqty jyl búryn ózinizben әngimeleskende maghan doktorlyq dissertasiyanyzdyng kitap bolyp shyqqan núsqasyn berip ediniz. Biraz maghlúmatqa qanyqtym. Degenmen, Qytay halqynyng bauyryna kelip qonystanghan qazaqtargha degen qarym-qatynasy, peyili qanday boldy? Negizi, bir derekter boyynsha Qytayda túratyn qazaqtardyng sany 2 milliongha juyq dese, endigi bir derekterde 1,5 million deydi. Shyn mәninde, Qytayda qansha qazaq túrady?

Qytayda jýrip talay qúndy derekterding kózin ashqan tarihshy Nәbijan Múhamethanúlynyng aitary kóp. Ol Abylay zamanynan keshegi 1916 jylghy últ-azattyq kóterilisine deyingi qazaq halqynyng Qytaygha qonys audaruy jóninde tereng zertteu jasaghan bilikti ghalym. Qytay men patshalyq Reseyding qol júqtyrmas jazbasha qújattaryn aqtara otyryp, qazaqqa qatysty tyng janalyqtardy taldap jazghan tarihshymen biz osy mәsele tónireginde әngime órbitken edik.

Didahmet Áshimhanúly: - Osydan on shaqty jyl búryn ózinizben әngimeleskende maghan doktorlyq dissertasiyanyzdyng kitap bolyp shyqqan núsqasyn berip ediniz. Biraz maghlúmatqa qanyqtym. Degenmen, Qytay halqynyng bauyryna kelip qonystanghan qazaqtargha degen qarym-qatynasy, peyili qanday boldy? Negizi, bir derekter boyynsha Qytayda túratyn qazaqtardyng sany 2 milliongha juyq dese, endigi bir derekterde 1,5 million deydi. Shyn mәninde, Qytayda qansha qazaq túrady?
Nәbijan Múhamethanúly: - Qytaydaghy songhy statistikalyq derekterge qaraghanda, әzir 1 mln.500 myng 500-den asa jan bar eken. Demek, qazaqtardyng naqty sany endi ghana 1,5 mln.-nan asty. Al, Qytaydaghy qazaqtar kimder? Olar basqa qazaq emes, ózimizding qazaq últynyng qúramdas bir bóligi. Olardyng otyrghan jerining ózi bayyrghy qazaqtyng ata-qonysy. Tarihta әrtýrli jaghdaylar boldy. Qazaq Shyghystan Batysqa, Batystan Shyghysqa qaray auytqyp, ýdere kóshti. Keybiri erikti týrde, endigi biri eriksiz ketti. Arghysyn aitpaghannyng ózinde, HVIII ghasyrdan keyingi uaqytty qarastyrsaq, Abylay hannyng zamanynda Qazaq memlekettiligining bir órlegen kezeni boldy. Sol kezde qazaq halqynyng etnoterritoriyasyn qaytadan qalpyna keltiruge ýlken talpynys jasaldy. Múnda aitatyn bir sebep bar. Ol - Jonghar handyghynyng joyyluyna baylanysty qazaqtardyng Shyghystaghy atamekenine qayta oralu prosesi.
Didahmet Áshimhanúly: - Búl 1758 jylghy úly genosid qoy...
Nәbijan Múhmethanúly: - Dúrys aitasyz. 1755-58 jyldardaghy Qytay Sini imperiyasy Jonghar handyghyn tolyghymen kýiretti.
Didahmet Áshimhanúly: - Kýiretkende qalay? Olardy túqymymen qúrtyp jiberdi me?
Nәbijan Múhamethanúly: - Joq, orys derekterinde osylay deydi. Biraq túqymymen joyghan joq. Sebebi, qazir Qytayda jongharlardyng 200 myngha tarta úrpaghy bar. Olar eki oblysqa, biri - Shynjandaghy Búratala Monghol avtonomiyalyq oblysta, ekinshisi - Yandy Monghol avtonomiyalyq oblysta túrady.
Didahmet Áshimhanúly: - Osy Jonghar jeri bosaghasyn bilgen Edil qalmaqtary sonau shyghysqa bet búrdy ghoy. Obashy bastaghan osy kezde qansha kóshpen jetti?
Nәbijan Múhmethanúly: - Búl 1770 jyldar bolghan oqigha. Ol әuelgi ýdere kóshken kezde 196 myng adammen shyqqanmen, onyng ýshten biri ghana jetken. Ártýrli jaghdaylar men tabighy apattardyng saldarynan sonda kóshken mongholdardyng ýshten biri ghana shyghystaghy mekenderine jetti deuge bolady.

QYTAY JONGhARGhA QARSY SOGhYS AShPAS BÚRYN QAZAQTYNG TAMYRYN BASYP KÓRDI

Didahmet Áshimhanúly: - Jonghar degen jalpy memleketting atauy ghoy. Sol memleketting ishinde týrli últtar men úlystar boldy emes pe? Mәselenki, qalmaqtyng týp-tamyry kim?
Nәbijan Múhamethanúly: - Áriyne, jonghar atauynyng ishinde týrli úlys ókilderi boldy. Qalmaqtar degen - kәdimgi jongharlar. Jonghardyng ózi tórt ýlken noyannan túrady. Qalmaq sonyng biri. Jonghar sodan geografiyalyq jәne memlekettik ataugha ainalyp ketken. Sol qanat - jongharlardyng bir salasy ghana. Al, jongharlardy tarihy sebepterge baylanysty, jogharyda aitqanday, 1755-58 jyldar aralyghynda Sini imperiyasy tolyghymen joydy. Sodan bastap Sini imperiyasy qazaqtarmen irgelese bastady. Irgesin qazaq territoriyasyna әkelgennen keyin ol kezdegi jonghar handyghyn jondyng aldynda jәne jongdyng barysynda, tipti, joyghannan keyin de Sini imperiyasy Abylayhanmen tikeley baylanysta bolghan. Ol Abylayhandy qazaqtyng ókili retinde sanady. Jongharlargha qarsy soghys ashuda qazaqtardyng tamyryn basyp baghyp, "Eger biz jonghargha qarsy soghys ashsaq, qazaqta qanday reaksiya bolady?" degen oy boldy. Al jongharlar men qazaqtar bizge yntymaqtasa, qarsy túra ma, әlde qazaqtar jonghargha qarsy tosqauyl qoya ma degen súraq tuyndady. Ýlken sayasat. Qytaydyng búl dәstýrli әdisi. Bir ýlken qimyl jasaudyng aldynda ony úzaq tolghanyp, tekserip zertteydi. Kóz jetkizip baryp, iske kirisedi. Abylayhan Sini imperiyasymen tikeley diplomatiyalyq qatynasqa shyqsa da, biraq ol territoriya mәselesi boyynsha Sini imperiyasyna ýsh mәrte hat jazady. 1778 jyly jazghan bir hatynda: "Tarbaghatay bizding atamekenimiz edi. Ony Sini imperiyasy bizge jarylqap bersin" deydi. Al, 1761 jyly jazghan ekinshi hatynda: "Ór Ile bizding atamekenimiz edi. Bizding malshylardyng sonda qonystauyna rúqsat berilsin..." deydi. Ýshinshi jazghan hatynda: "Ór Ertis atamekenimiz edi. Sony qaytaryp berse" deydi. Oqyrmandargha týsinikti retinde aita ketsem, "ór" degen sózdi shekaranyng arghy jaghy dep týsinu kerek. Sóitip, Sini imperiyasy ýndes ýsh hatpen tanysqan son, Abylayhangha basqa talap qoyady. "Egerde Siz bizge qarsy shyghyp, dәl qazirgi kezde qashyp jýrgen Ámirsanany tútqyndap bersen, aitqan jerlerding bәrin jarylqap berer edik" deydi. "Biraq búl jerlerdi qalyng qolymyz janadan ghana tynyshtandyrdy. Onyng ýstine qazaqtar bizding elimizge eshqanday enbek sinirgen joq. Jerdi beruge bolmaydy. Degenmen, qazaqtar shekarasyn saqtasa, bizben qarym-qatynas ornatsa, senderge patsha joghary dәrejeli mәrtebe jәne mol syilyq beretin edi" deydi. Sózi solay. Búl jerde Sini imperiyasynyng kózdegeni - jonghar territoriyasy bizdiki, al qazaqtar sodan ilgeri baspasyn deu. Qarap túrsanyz, Abylayhan "Búl jerler bizding atamekenimiz" dese, Sini imperiyasy: "Búl jongharlardyng jeri, biraq bizge tabighy bolu kerek" degendi menzep otyr. Mine, osy kózqaras qazirgi kezdegi shekara mәselesinde basty negiz bolyp otyr. Kezinde-aq patshalyq Reseyding Qytaymen shekarany bóluding tolyq qúqyqty ókili, general Bobkov: "Bizding otyrghan jerimiz, territoriyamyz jonghardyng jeri emes, qazaqtardyng atamekeni ekenin anyqtadyq. Sol boyynsha qytaylarmen sóilesu arqyly memlekettik shekarany bóldik" deydi. Ol bólgen shekarasy 1864 jyly jýzege asqan. Eng birinshi kelisim, 1864 jyly qazanda jasalyp, "Shәueshek kelisimi" dep ataldy. Búl kelisim on taraudan túrady. Sonyng besinshi tarauynda: "Jer qay jerden ekige bólinse, sol jerde otyrghan halyq sol memleketke tabighy tәueldi bolady" deydi. Demek, Abylayhan zamanynan beri qaray qazaqtar is jýzinde birtindep shyghystaghy atamekenine ornalasyp bolghan. Bir sózben aitqanda, qazirgi Ile, Tarbaghatay, Altay, Ór Ertiske qazaqtar baryp qoyghan edi. Osy tarau boyynsha, olar shekaranyng shetimen, taudyng qyrattarymen Ertisten Ilege qaray ózen jaghalap jýredi deydi. Arghy jaghyn jalghap, Qyrghyzstan, Ály tauyna (Pamiri tauyna), Tәjikstangha deyin apardy ghoy.
Demek, búl qazaq territoriyasynyng alghashqy týsken memlekettik shekarasy. Odan keyin shekara mәselesine baylanysty, patshalyq Reseyding kezinde 4-5 ret kelisimsharttar jasaldy. Mysaly, "Qobda shekarasy", "Tarbaghatay shekarasy", "Ile shekarasy" degender boldy. Osynyng negizinde qazirgi memlekettik shekara qalyptasqan. Búdan ne tuady? Demek, qazirgi Qytayda otyrghan qandastarymyz ózining atamekeninde túryp jatyr. Odan búrynghy saq, ýisin dәuirin alyp qarasaq, Altay tauynyng ontýstigi, Ile alqaby, Tyani-Shani óniri ertedegi qazaqtardyn, týrkilerding atamekeni ekeni dausyz. Tipti, qazirgi qazaq ru-taypalarynyng ókilderining naghyz qany singen jeri.
Didahmet Áshimhanúly: - Demek, Abylaydyng kóregendiligi de osynda ghoy...
Nәbijan Múhamethanúly: - Ol sanaly týrde Sini imperiyasymen diplomatiyalyq qatynas jasap, sauda-ekonomikalyq jaghyn jaqsartugha tyrysty. Odan song qazaqtar shyghystaghy atemekenine baryp qonystandy. Patshalyq Resey kezinde, Sini imperiyasy kezinde shekaralyq bólisu bolghanmen naqty emes edi. Ol jaqtaghy qazaqtar aldymen óz jerimizge keldik dep týsindi. Sosyn Sini imperiyasyna baghyndy. Eki-aq nәrseni qatty baqylady. Birinshi, biylikke qarsy shyqpaudy, ekinshi, salyqty uaghynda tapsyryp túrudy. Qazaqtyng basqa isine aralasqan joq. Esesine, olar dini-aghartushylyq bilimin, mәdeniyetin, dinin damytty. Qytay tyiym salghan joq, qayta belgili bir dәrejede qoldady.
Iledegi qazaqtardyng Bayeke degen ataqty bii bolghan. Ol kisi 1879 jyly Ile general gubernatoryna barady. Sonda ol: "Biz sizderding kiygen shapandarynyzgha qarap, kenpeyildi el bolatyn shyghar dep edik. Bizge biraq teng kózben qarap, kendik jasamadynyzdar. Salyq auyrlady, halyqtyng túrmysy qiyndady" degende gubernator: "60 dýre úryndar" deydi. Sodan ol bir jyl auyryp jatyp, qaytys bolady. Kórdiniz be, qazaqtar sol zamanda últtyq tendik súrap otyr. Últtyq sana bar ma, joq pa? Bizde últtyq sananyng tarihy negizi bar.
Dinara Mynjasarqyzy: - Qazir Qytaydaghy qazaqtardyng boyyndaghy últtyq sana dәl osy qalpynda ma?
Nәbijan Múhamethanúly: - Qazirgi Qytaydaghy qazaqtardyng últtyq sanasy әli de sol kóshten týsken joq. Tipti, búrynghydan da joghary. Sebebi, Qytayda qytay men úighyrdan keyingi últ - qazaqtar. Sayasy әkimshilik basshylyqtaghy ýsh adamnyng bireui - qazaq. Ondaghy bastauysh synyptar men joghary oqu oryndarynda qazaq tilinde bilim beru jýiesi qalyptasqan. Sondyqtan olardyng arghy týbi dәstýrli qazaq mәdeniyetining negizinde qúrylghan. Olar az bolghannan keyin ýnemi qorghanysta bolady. Halyq bolyp bir-birine kómek beruge әrkez dayyn. Eshkim ýgittep jatpasa da, solay bolugha tiyisti. Qazir Qytayda naryqtyq jýie qalyptasty. Halyq ta soghan beyimdelip ketti. Búl tolqyp jatqan teniz. Últtyng arasynda, qogham arasynda bәseke payda boldy. Soghan qaramastan últtyq sanasymen qorghanu ýstinde. Eger, bóridey bólinse qazaqtar bayaghyda-aq joyylyp ketken bolar edi.
Dinara Mynjasarqyzy: - Qytaydaghy qazaqtardyng jaghdayy jaqsy ma? Olardyng eline, Otanyna asyqpay jatqany da óz tarihy otanynda otyrmyz degeni me?
Nәbijan Múhamethanúly: - Olardyng ómir sýru dengeyi Qazaqstandaghy halyqtan jaqsy. Sosyn Qytay qarapayym halyqqa degen әleumettik qorghau sayasatyn myqty ústanyp jatyr. Mysaly, enbek kýshi jaghynan tómen otbasygha enbek púl beriledi eken. Ekinshiden, Qytaydaghy jalpy tútynu baghasy Qazaqstangha qaraghanda, óte tómen. Al qandastar Qazaqstangha kelgennen keyin qymbatshylyqqa úrynady. Baspana salatyn jeri joq, enbekke tartyluy qiyn. Sondyqtan kópshiligining Qazaqstangha oilanyp kelui osydan tuyndap jatyr. Qytaydaghy qazaqtardy alandatatyn nәrse - balalarynyng ana tilinde sóileui, bilim aluy. Qazir bilim úyalary qosylyp, qytaylanu prosesi jýrip jatyr. Ekinshi jaghynan, balanyng tuyluyna shekteu qoyyluda. Sondyqtan olar bolashaqta úrpaghymyz ýzilip qalady jәne qytaylanyp ketedi dep uayym keshedi. Osy mәseleni shesheyin dese, kóp adamnyng shamasy jete bermeydi.

QAZAQTARGhA "QAShQYN QAZAQTAR" MÁRTEBESI BERILIP, KÓMEK JASALDY

Didahmet Áshimhanúly: - Qaytadan tarihy derekterge moyyn búrayyqshy. 1916 jyly kóptegen qazaq Qytay auyp ketti. Birazy qalyp qoydy, birazy qaytyp keldi.
Nәbijan Múhamethanúly: - Osy 1916 jylghy oqighany Qytaydyng arnauly shekara әskery organdarynyng qoljazba qújattary boyynsha tereng zerttedim. Qazaqtar negizinen 1911 jyldan bastap arghy betke aua bastady. Sol kezde Qytaydyng shekara qorghanys әskeri Qazaqstanda bolghan әskery qaqtyghystardy baqylyp otyrghan. Onyng sebebi nede? Orystar qanday shara qoldandy? Esepteuim boyynsha, Qazaqstannan 300 myng adam ausa, sonyng 250 myndayy - qazaq. Osy 250 myng qazaq Ile, Tarbaghatay aimaghyna barghanda, qalghan 40-50 myny Ontýstik asyp, Qashqariya jaghyna qonystanghan. Olardyng jaghdayy óte qiyn boldy. Jeri mal sharuashylyghyna qolaysyz boldy. Olar ne istedi? Azyq-týlik ýshin balasyn, әielin satugha deyin bardy. Búl mәsele Resey men Qytay arasynda ýlken diplomatiyalyq janjal tughyzghan. Bir aita keterligi, qytaylar osy uaqytta barghan qazaqtardy týsinuge tyrysty. Múny olar "Qazaqtar Reseyge balasyn әskerge jibermeu ýshin narazylyqtan tughan qaqtyghys" dep týsindi. Ekinshi, qazaqtar alghash kezde Reseyge pәrmendi qarsylyq kórsetti. Ýshinshi, bizding shekaramyzdy búzyp kirip jatyr. Bizding qorghanys armiyamyz búl qazaqtargha qarsy túra almaydy. Nebәri 3 myng 500 әskerimiz ghana bar. Búlardy ne bosqyn emes, ne shekara búzushy emes, qashqyndar dep qabyldauymyz kerek. Ne ýshin? Eger bosqyn mәrtebesi berilse, Qytay ekonomikalyq jaghynan kóp kómek berui kerek. Al, shekara búzushy statusyn berse, shetinen atyp tastauy kerek. Biraq oghan moralidyq jaghynan bara almaydy. Sóitip, "qashqyn qazaqtar" degen mәrtebe berip, olargha kómek kórsetip, ornalastyryp, diplomatiyalyq joldarmen qaytaru kerek dep sheshti. Al Resey ne dedi? Olar "Barghan qazaqtardy qyryp tastandar" dese, qytaylar búny jәy ghana arandatu dep qabyldady. Sodan qazaqtardyng qaruyn alyp, sol jerge ornalastyrady. Kiyim-keshek, azyq-týlik beredi. Áp-sәtte Pekiyn-Mәskeu arasynda ýlken aitys bastalyp ketedi. 1917-18 jyldary Qytay 7 myng 500 qazaqty elge qaytarghanda, orys әskerleri Qashqardaghy Qyrghyzstannan ótkennen keyingi Qaraqoldaghy saydyng ishinde olardy qyryp tastaydy. Búghan Qytay ókimeti syrtqy ister ministrligi arqyly narazylyq jasady. "Eger qaytqan qazaqtardy búlay ata bersender, myna qalghan qazaqtar qaytpaydy" deydi. "Olardyng ne jazyghy bar? Qazaqqa raqymshylyq jariyalandar" deydi. Shekaradan aman-esen eline qaytaruymyz kerek. Biz olardy bagha almaymyz, ne joya almaymyz deydi. Qaru-jaraghymyz, әskerimiz de nashar. Soghys bizge tiyimdi emes. Jәne de qazaqtar bizding memleketimizge qarsy emes. Sóitedi de, qytaylar Ilening shekarasynyng arghy jaghynda qalyp qalghan qazaqtardy bauyryna tartady. Biraq Qytay qazaqtary men Resey qazaqtaryn qospandar deydi. Bólek túrsyn dese de, bir-birine qolúshyn berip, tirshilik keshedi. Qazaqtyng ishinen shyqqan moldalar, intelegent ókilderi mektep ashyp, qazaq tilining óshpeuine kóp enbek sinirdi.
Sol kezde Ontýstik Qashqariyanyng qazaqtary satqan bala-shaghamyzdy qaytaramyz deydi. Qytay ókimeti: "Sender satyp alghan qyzdardy, balalardy qaytaryndar" deydi. Árbir qazaqqa óz eline jetkenshe azyq-týlik, kiyim-keshek beriledi. Múnymen qoymay, patshalyq Resey Qytaygha "qazaqtardyng ishinde qol bastap qashqan atamandar bar. Sony tútqyndap berinder" dep 70 adamnyng tizimin bergen. Búl 70 adam kósh bastap jýrgen bolsa, onyng janynda qorghaytyn jýzdegen adam bar degen sóz. Eger olardy tútqyndap bersek, ýlken qaqtyghys boluy mýmkin deydi de, eshkimdi ústap bermeydi. Al, sol kósh basynda jýrgen atpal azamattar qazaq intellegensiyasyn qalyptastyryp, salt-dәstýr men әdet-ghúryptyng saqtalyp qaluyna, damuyna ýlken ýles qosty.
Didahmet Áshimhanúly: - Qytayda qonystanudyng eng songhy legi qay uaqytta boldy?
Nәbijan Múhamethanúly: - 1918 jyldan keyingi uaqytqa qayta oralayyq. 1916 jyly Qytaygha ótken qazaqtardyng kóbi 1918 jyldar qaytyp boldy. Al, negizi 1929 jyldan bastaldy. Sol kezde asharshylyq kezden bastap qazaqtyng nebir kóregen ókilderi arghy betke ótip ketti. Olar arghy bettegi jergilikti qazaqtyng arasyna sinisip ketti. 1937 jyldary Alash qayratkerlerin sol jaqta joy jóninde Qytay gubernatory men Kenes Odaghy yntymaqtasu arqyly qara tizim jasady. Ekinshi dýniyejýzilik soghys ayaqtalghannan keyin Stalin shetelde bytyrap ketken Resey azamattaryn qaytadan tartu turaly mәsele kóterdi. Búl Kenes ýkimeti túrghysynan qaraghanda, óte dúrys sayasat. Bizding Sovet odaghynyng Qytaydaghy konsuldary 1930-20 jyldary Qazaqstannan barghandargha ishki qúpiya pasport tarata bastady. Oghan bir emes, on, jiyrma adam tirkete aldy. 1949 jyly Qytayda Qytay halyq respublikasy qúryldy. Sovet odaghyndaghy prosesterding bәri jýrdi. Újymdastyru, halyq kommunasy, baylardy kәmpeskeleu de Qytayda jýrdi. 1950 jyldary Qazaqstannan Qytaygha erterek barghan qandastar jaghdaygha baylanysty keri qayta bastady. 1962 jyly jappay týrde kósh boldy. Sol jyly Ileden 62 myn, Tarbaghataydan 58 myng adam beri qaray ótken.
Didahmet Áshimhanúly: - Jalpy, 8 jyldyng kóleminde qansha qazaq keldi? Keybir derekterde 300 myng qazaq deydi?
Nәbijan Múhamethanúly: - Ázirge, búl belgisiz. 300 myng emes, 200 myng deuge bolatyn shyghar. Sol jaqtan kelgen qazaqtar qazir kóbeyip, 1 mln.-nan asyp ketti. Sol jyldar qazaqtyng sanyn kóbeytuge enbegi singen eng keremet altyn jyldar. Árbir otbasynda keminde 10 balanyng boluy orystanu prosesine tosqauyl qoyyp, demografiyalyq ósuge serpin berdi.
Dinara Mynjasarqyzy: - Al, tәuelsizdik alghaly beri jan-jaqtan qansha qazaq keldi?
Nәbijan Múhamethanúly: - Naqty sanmen aitsaq, 700 mynnan asa adam keldi. Osynda óz erkimen kelgendermen 1 mln. qazaqqa jetti. 16 mln. halyqtyng 1 mln.-y oralmandardyng sanymen tolyghyp otyr. Qytaydan 18 jyl ishinde 200 myng qazaq kóship kelgen. Olar joghary bilim alghan, ziyaly, otanshyldyq sana-sezimmen, súryptalyp, iriktelip kelgender. Búl biz ýshin eki ese baylyq. Mәdeniyet qay jerde bolady? Áriyne, qazaqy dәstýr men salt-sana saqtalghan jerde bolady. Shynyn aitu kerek, qazaq mәdeniyetining negizi Qazaqstannan keyin Qytayda bar.
Dinara Mynjasarqyzy: - Múnyng bәri qazaqtardyng bir jerde toptasyp ómir sýrgendiginen shyghar. Bәlkim, qandastardy elimizding orystanyp bara jatqan soltýstik ónirlerine qonystandyrsaq, týgelimen derligi qazaqtildi ortagha ainalatyn edi. Biraq, nege oralmandar jer tandap jatady?
Nәbijan Múhamethanúly: - Barghysy kelmeytini - jaghday jasau kerek. Jaghday sóz jýzinde jasalyp jatqanmen, is jýzinde olay emes. Mysaly, әu basta 100-200 otbasygha arnap auruhanasy, mektebi bar bir auyl salyp beru kerek edi. Olardyng ishinde bilimdi, bilikti mamandar bar. Sol auyldaghy isterdi ózderi alyp ketetin edi. Al 5-10 otbasyny aidalagha aparsanyz, ne bolady? Olar ne ýshin keldi? Balam qazaq tilin úmytpasyn, qazaqsha bilim alsyn dep keledi. Sondyqtan da olardy әr jerge bólip-bólip jiberuge bolmaydy. "Kóp qorqytady, tereng batyrady". Qazaqtyng demografiyalyq basymdylyghy bolmasa, bәri beker. Qazaqstan әli damu ýstinde. Enbek kýshi qalay jetedi? Syrttan kelgen kirmeler birkýndikpen keledi de, nәpaqasyn aiyryp ketedi. Qazir qarasanyz, keybir BAQ-ta oralmandargha, shetten kelgen qazaqtargha qarsy iydeologiyalyq nasihat jýrgizilip jatyr. Búl aram niyetten, ishtarlyqtan jasalyp otyrghan sharua. Bizde oralman sayasaty bar, zang da bar, aqsha da bar, atqaratyn organdar da bar. Mәsele, isting shynayy atqarylmauynda. Mysaly, evreyler memleket bolghanda 500 myngha jetpeytin halyq edi. Qazir 5 millionnan asty. Tipti, arabtargha emes, әlemge bilimi men tehnikasymen yqpal jasap otyr. Biz Izrailidi ýlgi tútuymyz kerek. Óitkeni, biz qazir alyp imperiyalardyng ortasynda otyrmyz.

QAZAQ - KÓPTEGEN RU-TAYPADAN, ÚLYSTARDAN QÚRALGhAN HALYQ

Didahmet Áshimhanúly: - Jalpy, "Qazaq" degenimiz memlekettik atau ghoy...
Nәbijan Múhamethanúly: - Dúrys aitasyz. Qazaq - memleketting jәne halyq atauy retinde qalyptastyp ketti.
Didahmet Áshimhanúly: - Kópshilik adamdar týsine bermeydi. Olar qazaq degen bir adamnan tarady dep oilaydy...
Nәbijan Múhmethanúly: - Joq olay emes. Qazaqtyng etnogenezi jóninde aitatyn әngime kóp. Biraq mening zertteuim boyynsha, qazaq - kóptegen ru-taypadan, úlystardan qúralghan birtútastanghan halyq. Al biz últ bolghangha deyin basymyzdan úzaq tarihy prosesterdi ótkizdik. Últtyng ózi bir jylda qalyptaspaydy. Búrynghy kapitalizm teoriyasy tekten tek emes. Olardyng ózi úzaq uaqytty ótkerdi. Birtútas degen Qytaydyng ózi solay.
Dinara Mynjasarqyzy: - Biraq Qytayda basqa últ pen úlys ókilderining ýnderi shyqpaydy ghoy.
Nәbijan Múhmethanúly: - Shyqpaydy. Al bizde tarihy sauatsyzdyghymyzdan shyghyp otyr. Tarih ózi qalay keledi? Últ qalay qalyptasady? Búl kәdimgi adamnyng er jetu prosesi siyaqty. Últ - qoghamdyq qúbylys. Onyng da qalyptasu, pisip-jetilu, kemeline kelu prosesi bolady. Osynday jaghdaydy basqa halyqtar da, qazaq ta basynan ótkizdi.
Didahmet Áshimhanúly: - Nәbeke, tarihshy retinde mynany aitynyzshy. Qazaqta qyzyq úghym bar. Qazaqtyng qúramyna qoja, tólengit, noghay kirmeydi deydi. Osy turaly ne deysiz?
Nәbijan Múhmethanúly: - Búl qazirgi kezde de, búrynghy kezde de auyzbirligimizge aitarlyqtay ziyan keltiretin qayshy úghym. Qazir osy týsinik jaylap alghan. Búl sanaly týrde qazaqty ishten iritu. Tarihy sheginu siyaqty bir mesheulik bar. Bizding halqymyz kóp saladan kelgen halyq. Býkil dýniyejýzinde taza halyq joq. Ol tek basqa taypalardy, últtardy, tegi basqalardyng mәdeniyetin siniru arqyly qalyptasty. Múnyng bәri adamnyng ishki psihologiyasyna baylanysty. Eger onyng tili, oilanu formasy, dili, mentaliyteti qazaq bolsa, onyng arghy-tegi de - qazaq. Qay jerden qoja bolsyn, qay jerden tóre qosylsyn, olar bәribir qazaq memleketine ókildik etken, qyzmet etken. Qazaq memleketine ókildik etken - tóreler bolsa, qojalar diny ruhany damuyna qyzmet etti.
Orys halqynyng ózi taza ma? Mәdeny ókilderining ózi she? Marshal Jukov she? Arghy-tegi kim? Bartolid - nemis. Olardyng últyn eshkim bólip, aityp jatqan joq. Demek, qazaqtyng ishin iritu ýshin jasalyp jatqan ýrdis bar. Áriyne, adamdar arasynda әrtýrli týsinik bolady. Biraq biz onyng dili, jany qazaq ekendigine qarauymyz kerek. Qazaqstangha kelgenime 18 jyl boldy. Orystildi qazaqtargha qarasanyz, olardyng da boyynda qazaqtyq qasiyet, qazaqtyq minez-qúlyq bar eken.
Didahmet Áshimhanúly: - Qytayda qazaqtardyng basqa últtarmen qan aralastyruy qalay? Qyz alyp, qyz berisip jatyr ma? Bolsa da, búl jappay kórinis almaghan shyghar...
Nәbijan Múhamethanúly: - Múny tarihy túrghydan qarau kerek. Qazaqtar óz ishimen de, úighyr halqymen de qyz alysqan. Qazirgi zamanda adamdardyng sanasy ózgerdi. Aldymen aqsha qúndylyghy aldynghy oryngha shyqqan. Búryn qytay jigitining janynda bir qazaq qyzy ketip bara jatqanyn tuysy emes, beytanys qazaq jigitteri kórse soyyp salatyn. Ol qyzdy tany ma, tanymay ma, bәribir. Qazaqtyng qyzy qytaydyng artynda jýr eken degen namys ýshin ghana. Ázir bay qytaymen qol ústasyp bara jatqan nemese ýilenip, otau qúrghan súlu, qarakóz qazaqtyng qyzdary jii kezdesedi. Meninshe, adamdardyng qúndylyq kózqarasy ózgerip ketken siyaqty.
Didahmet Áshimhanúly: - Búl bir mәsele, ekinshiden bayaghy Jan Jak Russodan, Tolstoydan kele jatqan adamdar neghúrlym mәdeniyetting kóshine ilesken sayyn, ol ózining moralidyq qúndylyqtarynan airylady. Adamgershilik jaghynan qalanyng qazaghy keremet pe, әlde auyldyng qazaghy ma? Órkeniyetting adamnyng sanasyna, psihologiyasyna tiygizgen salqyny shyghar.
Nәbijan Múhmethanúly: - Industrialdyq qoghamda bolghannan keyin, qala qazaqtary industrialdy sharuamen shúghyldanady. Sizding búrynghy túrmysynyzdyng bәri ózgerdi. Demek, qalada aqshasyz ómir sýre almaysyz. Biraq qazirgi zamannyng jana baylary shyn mәninde aqsýiekter emes. Naghyz aqsýiekterding ar jaghynda tekti mәdeniyet, órlik minez jatyr. "Balamdy sýigendikten artyq aqsha bermeymin" deydi balanyng tәrbiyesin oilaytyndar. Búl úrpaqty saqtaudyng joly.
Dinara Mynjasarqyzy: - Ángimenizge rahmet!

Súhbatty jýrgizgender Didahmet ÁShIMHANÚLY, Dinara MYNJASARQYZY

"Týrkistan" gazeti