Aldaghy kezeng Qazaqstan ýshin ýlken syngha ainalatyn týri bar. Jәne mәsele kýlli әlemdi sharlap ketken qarjy daghdarysyna ghana kelip tirelmeydi. Ol tek  bizding osal jerlerimizdi bayqatty. Al endi osy emtihannan әlsiz bop shyghamyz ba, әlde qiyndyqtardy enserip, baquatty bolamyz ba, ol  tek ózimizge baylanysty.  Sondyqtan tegin jatqan shiykizatty syrtqa satugha daghdylanghan ekonomikamyzgha zaman talabyna layyq baghyt-baghdar beruimiz jón, qoghamda qordalanghan talay  әleumettik týitkilderdi tarqatu, jemqorlyqty auyzdyqtau, basqa da manyzdy sharalar óz kezegin kýtude. Qatardaghy osynau mindetterding arasynda syrtqy sayasatymyzdy meylinshe kýn tәrtibine say ontaylandyru, sol arqyly últtyq mýddelerimizdi halyqaralyq dengeyde útymdy jýrgizu mәselesi de ózektilendi.
Kópqyrly sayasat: ne úttyq, neden útyldyq?
Egemendigin jariyalaghannan beri Qazaqstan kópvektorly syrtqy sayasat ústanyp keledi. Rasyn aitu kerek, әl-auqaty ortasha memleket bola túra, basqasha әrekettenu qisynsyz bolar edi. Bәlkim, sodan shyghar, 1992 jyly bizding Preziydentpen kezdeskende aty әlemge tanymal bir sayasatker bylay depti: «Men sizding ornynyzda bola qalsam, tanerteng ong kózimdi ashqanymda – Qytaydy, sol kózimdi ashqanymda – Reseydi kórer edim. Sonda men: «IYә, Qúday, búl maghan ne qylghanyn?» – dep zar salar edim». Búl sózder ondaghan arab elderimen soghys jaghdayynda otyrghan últaraqtay jer – Izrailiding basshysy Shimon Pereske tiyesili. Qalay bolghanda da, ótken jyldar ishinde syrtqy sayasatymyzdaghy osy kópvektorlyq ústanym ózin-ózi aqtady dey alamyz.
Búrynghy KSRO memleketterimen (aldynghy kezekte Reseymen) baylanystardy ýdete otyryp, biz Batyspen de (әsirese AQSh-pen), Shyghyspen de (әsirese Q+ytaymen) qoyan-koltyq aralasugha bet aldyq. Sol arqyly memleketimizding qalyptasuyna, ekonomikalyq damuymyzgha alghysharttar tughyzdyq. Úzaq uaqyt әlemdik sayasatta ortaq mýddelerden góri, baqtalastyqqa boy úsynghan alyp osy ýsh kýshting ara-salmaghyn saqtaghanday boldyq. Búghan olardyng ózderining Qazaqstanda, tipti tolyqtay Ortalyq Aziya aimaghynda tendey dәrejede ornyqqany óz әserin tiygizdi. Aytalyq Resey kóbine sauda-ekonomikalyq, integrasiyalyq jobalarda basymdyq tanytsa, Amerika pen Qytay energetikalyq salada, úzaq merzimdi investisiyalar júmyldyruda belsendilik kórsetti. Al osy ýshtik tiyisinshe jetekshilik etetin әskeriy-sayasy qúrylymdar da – TMD-nyng Újymdyq qauipsizdik sharty, NATO, Shanhay yntymaqtastyq úiymy  bir-birimen teke-tireske týsuge jol bermedi.   
Alayda kórgeni kóp qart Uinston Cherchilliding aitqanday, búl dýniyede mýddelerden basqa mәngilik eshnәrse joq, әsirese syrtqy sayasatty sóz etkende.
Songhy jyldary әlemdik sahnada oryn alghan oqighalar Abylay han negizin qalap ketken basty diplomatiyalyq ústanymdy qayta qaraugha týrtki bolghanday. Syrt kózge Astananyng is-qimylynda qanday da iri ózgerister bayqalmaytyn siyaqty. Memleket basshysynyng tayau jәne shalghay ónirlerge saparlary әdettegidey jalghasyn tabuda, týrli sammitter, halyqaralyq kenester, forumdar ótkizilude, «manyzdy kelisimderge» qol jetude. Dese de, jaghdaygha terenirek ýnilsek, janasha ýrdisterdi bayqaymyz.
Eng aldymen, Qazaqstannyng syrtqy sayasatyndaghy eki faktorgha toqtalyp kórelik. Birinshisi – kózdelgen mindetter men olardyng oryndaluynyng arasyndaghy alshaqtyq. Kez kelgen bastamalardy alyp qarasanyz, osyghan dәlel tabasyz. Mәselen, postkenestik kenistiktegi inte¬grasiyany damytamyz dedik, biraq atalmysh joba algha basqany bylay túrsyn, jyl ótken sayyn, kerisinshe, bәsendep barady. Tipti Dostastyq qúrylghan 1991 jylmen salystyrghanda, oghan engen elderding arasyndaghy týitkilder býginde kóbeye týsti:  Resey men Gruziya arasyndaghy qaruly qaqtyghys, Ukraina men Resey ortasyndaghy tausylmas kiykiljinder, Ázerbayjan men Armeniyanyng Tauly Qarabah ýshin daulasuy, Moldovadaghy daghdarys. TMD-nyng ózine kelsek, Týrkimenstan búl úiymda sóz jýzinde ghana mýsheligin saqtap otyr, Dostastyqtan birjolata shyghatyny jayynda Gruziya mәlimdedi. Ózbekstan bolsa tayauda Euraziyalyq ekonomikalyq qoghamdastyqpen qosh aitysty, al Újymdyq qauipsizdik sharty úiymy mýlde Mәskeuding qaramaghyna kóship barady.
Shamamen osydan bes jyl búryn Elbasy Núrsúltan Nazarbaev bylay dep edi: «Bizding aimaqqa ekonomikalyq ýstemdigin ornatu ýshin úly derjavalar kýres jýrgizip otyr. Osynday jaghdayda bizding aldymyzda qiyn tandau túr: ne әlemdik ekonomikany shiykizatpen qamtamasyz etumen shektelip, jana imperiyanyng keluin kýtu, ne Ortalyq Aziyada mardymdy integrasiyany jolgha qoi. Mening qalauym – songhysy». Alayda tipti aimaqtyq shenberde toptasu jónindegi Qazaqstan Preziydentining songhy bastamasy (2008 jyldyng kóktemi) aitarlyqtay qoldausyz qaldy. Resmy Bishkekten basqa Astananyng atalmysh ýndeuine Tashkent, Dushanbe, Ashghabadtaghylar qanday da ynta bildirmedi.
Aymaqtaghy basqa basymdyqtarymyzgha kelsek, múndaghy ahual da jogharydaghy mysaldardyng balamasy ispettes. Mәselen, Iran, Pәkistan, Ýndistannyng ShYÚ-gha enuge degen ýmitkerligi jauapsyz qalyp, búl úiym belsendiligin joghaltyp barady. Aziyadaghy ózara yqpaldastyq pen senim sharalary jónindegi Astananyng endigi jobasy naqty bereshegi shamaly qújattardy qabyldaudan әri qadam basa almay-aq qoydy.
Qazaqstan diplomatiyasyna yqpal etushi endigi faktor ekonomikalyq qúldyraumen, әserese ghalamdyq qarjy daghdarysy kesirinen, geosayasattaghy shiyelenispen, Resey men NATO arasyndaghy alauyzdyqpen, Ýndistan men Pәkistandaghy lankesterding kýshengimen, Aughanstandaghy soghyspen, taghy da basqalarmen baylanysty. Bayqasanyz, múnyng bәri Astananyng ózining syrtqy sayasatta janasha әrekettenuin talap etedi.
Bir ghana mysal: 2008 jyldyng tamyz aiyndaghy Soltýstik Kavkazdaghy qandy qaqtyghys. Sol kezde qazaq biyligining aldynda eki tandau túrdy: birinshisi, strategiyalyq odaqtas bolyp sanalatyn Mәskeudi jaqtau, ekinshisi, TMD ayasynda seriktes bolghan, songhy jyldary tәp-tәuir ekonomikalyq yntymaqtastyq ornatugha yqylas tanytyp kelgen Tbilisiyding kózqarasyn qoldau. Astana múnday «tyghyryqtan» onay qútylghanday. Arbany da syndyrmay, ógizdi de óltirmeytindey synay tanytyp, shalghay sayasat ústandy. Biraq az da bolsa Kremliding ynghayyna jyghylghanday boldyq. Ázirshe Mәskeu búl jaghdaydaghy Qazaqstangha degen «ókpesin» sezdirmedi. Al Astana jeme-jemge kelgende, Gruziyamen jasasqan birqatar auqymdy jobalardan bas tartty. Demek, eki ortada reseylikterding de kónilin kónshitpedik, Gruziyamen arada ekonomikalyq mýddelerden útyldyq.
«...biring dos, kórmeseng isting bәri bos»
Geosayasat – eng aldymen, mýddelerding tartysy. Putinning dәuirindegi Resey bayaghy  derjavalyq qalpyn qaytaryp, alyp memleketke ainalu ýstinde. TMD-gha mýshe elderding kópshiligi osy túrghydaghy Kremliding qadamyna seskenumen qarauda.  2000 jyly biylikke kelgende Putiyn: «Songhy on jyl boyynda biz tek joghaltyp keldik, endigi uaqytta tek alamyz», – dep jariyalady. Osy betalysty Reseyding jana preziydenti Medvedev bylay órbitti: «TMD kenistiginde biz airyqsha lauazymgha iyelik etemiz». Osy syndy mәlimdemeler keshegi Gruziyadaghy soghystan kórinis tapsa, ertengi kýni basqalardy óz degenine kóndirude jalghaspaytynyna kim kepil? Al «ýlken ýshtiktin» qalghan ekeui – Aspan asty eli bolsyn, Amerika bolsyn  qol qusyryp otyrmaytyny belgili.
Búl tústa 2008 jyldyng qarashasynda memleket      basshysy syrtqy sayasaty¬myz¬dyng jana tújyrymdamasyn dayyndaudy tapsyrghany kezdeysoqtyq emes. Sonda syrtqy ister vedomstvosynyng basshysy Marat Tәjin myrza qazaqstandyq diplomatiyanyng jana basymdyqtaryn 2010 jyly EQYÚ-gha tóraghalyq etuimen týsindirdi. Biraq tóraghalyqtyng ózi –  Qazaqstangha kórsetilgen syi-qúrmet qana emes, zor jauapkershilik. Birinshiden,  demokratiya men adam qúqyqtaryn qorghaugha qatysty halyqaralyq standarttargha say bolugha, ekinshiden, kezinde Qazaqstandy osynday lauazymdy mansapqa kótergen TMD elderine EQYÚ atynan syny mәlimdemelerdi jariyalaugha tura keledi. Alayda jana tújyrymdamanyng ózektiligi bir ghana tóraghalyqpen anyqtalmaydy. Euraziyagha, onyng ishinde Ortalyq Aziyagha ýstemdik ornatu ýshin teketires jana kezenge ayaq basty. Songhy 10-15 jyl boyy saqtalyp kelgen tepe-tendik joyylyp barady. Ásirese, Resey men AQSh arasyndaghy taytalas kýsheyde. Óz ishinde aimaq elderining birikpey, әrkim óz qara basyn oilauy, syrt kýshterding qatqyl әreketterine qolayly jaghday qalyptastyruda. 
Dәl osynday jaghdayda «kópvek¬torlyqtyn» keleshegi búlynghyr. Resey – strategiyalyq odaqtasymyz, AQSh – strategiyalyq seriktesimiz, al Qytay mәngilik kórshimiz әri dosymyz. Demek, qaytadan kýrdeli diylemma aldynda túrmyz. Nemese ýirenshikti әdispen «ýlken ýshtiktin» arasynda sóz ben isti ynghaylandyryp qala beru nemese bir alypqa basymdyq beru. Biraq ýshinshi jolmen de jýruge bolady. Búl túrghyda alysqa barmay-aq irgedegi Týrkimenstannyng tәjiriybesin alayyq. Týrkimender tәuelsizdikke qol jetkizgen sәtten beri beytarap sayasatty ústanatynyn jariyalady. Sol arqyly jekelegen alyp derjavalargha jaghyp, kónilinen shyghu qamyn kóksegen bas aurulardan aryldy. Sonymen birge tipti tósekte basy qosylmasa da, tóskeyde maly qosylghan Aughanstanmen shekaralas jatqan Ashghabad songhy on segiz jyldan beri qamsyz ómir keship keledi. Múny dabyra jasap, shu shygharyp jatqan olar joq. Iә bolmasa, Shveysariyany mysalgha keltireyik. Kezinde Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng qaq ortasynda otyryp, osy kishigirim eldin  beytarap sayasaty ony kóptegen qiyndyqtardan arashalap qaldy emes pe? Al iri derjavalar әldebir sayasi, ekonomikalyq pighyldargha jýginip, bastaryn jarghysy kelse, erik ózderinde. Biraq oghan bizding qanday qatysymyz bolu kerek? Mәsele dәl osynda.

Avtor: Rasul JÚMALY, sayasattanushy   
«Jas Qazaq» gazeti 29 mamyr 2009 jyl