Qazaqstan Respublikasy Tәuelsizdigining 25 jyldyghyna oray, 1916 jylghy Qazaqstandaghy Últ-azattyq kóterilisining 100 jyldyghyna arnalyp, «Qarqara – 100» atty seriyamen jeti kitap toptamasy «An Arys» baspasynan jaryqqa shyqty. Jeti kitaptyng kótergen jýgi men mazmúndary qasiretti jyldyng ashy shyndyghyn ashyp beredi. Oqyrman úly jazushy Múhtar Áuezovting «Qily zamanymen» qauyshsa, Qarqara qaharmandaryna arnalghan avtorlardyng tyng enbekteri óz aldyna ekinshi bir kitapqa jinaqtalypty. Sonday-aq 1916 jylghy «Alban kóterilisinin» tarihy qújattaryna arnalghan materialdarda patsha ókimetining ozbyrlyghy, Qaraqol týrmesine qamalghan Jәmenke, Úzaq, Áubәkir, Túrlyqoja jәne basqa túlghalardyng tergeu materialdarymen tanysugha mýmkindik jasaghan. Materialdar múraghat qújattarynan alynypty.

Qasiretti jyldy kózimen kórgenderding de jyr-dastandary «Qarqara tolghauy» atty toptamada jinaqtalghan. Jinaq 1916 jylghy «Alban kóterilisi» kezindegi tarihy oqighany beyneleytin ólender, jyr-dastandar, auyzeki әngimelermen tolyqqan.Ondaghy materialdar  M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner istitutynyng ghylymy kitaphanasynyng siyrek qorlarynda saqtalyp kelgen beymәlim qoljazba múralary qúraydy. Múnda aqyndar Asan Barmanbekúly, Bóltirik Atyhanúly, Kódek Bay­shyghanúly t.b. avtorlardyng tuyndyla­ry berilgen.

Úly jazushy Múhtar Áuezovting әigili «Qily zaman» povesining izimen jazylghan belgili aqyn Núrlan Orazalinning «Qyrghyn» atty eki bólimdi tradegiyasy, «Qaraqazan ghasyr» atty keng tynysty kórkemdik bitimi taza dramalyq dastany jәne últ, tughan jer, babalar ruhyna arnalghan ólen-jyrlary ózinshe bólek bir kitap.

 1916 jyldyng qandy qyrghyny jóninde biraz jyldardan beri zerttep, patsha ókimeti kóterilisshilerdi ayausyz jazalaghan oqigha jóninde kitap jazghan qogham qayratkeri Seydәlim Tәnekeevting izdenisi de oqyrman ýshin tyng dýnie bolmaq. Avtor múraghat qújattaryna, el auzyndaghy әngimelerge jýgingen. Belgili jazushy Beksúltan Núrjekkevting «Áy, dýniye-ay!» romany da «Qarqara –100» toptamasyna kirgen. Romannyng negizgi arqauy 75 jyldyng aralyghyn qamtidy. Bas keyipker Shәii Tileuliqyzy 1916 jylghy Últ-azattyq kóterilisin, 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisinde bastan keshirgen keyipker. Keyipkerding taghdyry qazaq halqynyng qiyn taghdyryn beyneleydi. Tuyndy 1916 jylghy Últ-azattyq kóterilisting kósemderi Jәmenke men Úzaq jәne basqa túlghalar jóninde de aitylady.

Jalpy «Qarqara – 100»  toptama kitaptary kópshilik oqyrmannyng ruhany azyghy bolary sózsiz. Onyng jas úrpaq boyyna Otandy, jerdi, tәuel­sizdikti sýydi ýiretetin jaqtary basym bolsa, patirottyq ruhqa da tәrbiyeley­tin tústary az emes.

Jeksen SAGhYMBEKÚLY

Abai.kz