Islamdyq qarjy salasynda әlemge belgili ghalym, “Sharighat shenberinde oilau” kitabynyng avtory Daud Bakarmen "Egemen Qazaqstan" gazeti súhbat jasapty. Sol súhbatty Abay aqparattyq portalynyng oqyrmandarynyng nazaryna úsynyp otyrmyz.

 – Ángimemizding basynda islamdyq qarjy jýiesining qúrylu tarihyn az-kem әngimelep berseniz. Payyzdyq ósimsiz qarjylandyru tetigi qay kezden qoldanysqa ene bastady?

– Qazirgi zamanauy islam banki jýiesining damuy 1975 jyldan bastaldy dep aitsaq, qatelespeymiz. Sol jyly eki ýlken oqigha boldy: birinshi – Saud Arabiyasynyng Jidda qalasynda memleketaralyq mekeme – Islam damu banki qúrylsa, ekinshi – Dubay islam banki irge qalady. Alghashqysy – halyqaralyq qarjy úiymy, keyingisi jekemenshik bank retinde júmysyn bastady. Qos mekemening de kózdegen basty maqsattary músylman qoghamyna din qaghidattaryna qayshy kelmeytin qarjylyq operasiyalardy jýzege asyrugha, qarjylyq naryqqa aralasugha mýmkindik beru bolatyn. Áuelgi qadam, mine, osylay bastaldy.

– Qazaqstanda islamdyq qarjylandyrudyng basty qoldaushysy – Elbasy Núrsúltan Nazarbaev. Onyng úiytqy boluymen on ýsh jyl búryn Almatyda Islam damu banki basqarushylarynyng kenesi ótti. Bedeli óte joghary, elu alty elden ministr dengeyindegi arnayy ókilder qatysqan mәrtebeli jiyn barysynda Memleket basshysy Islam damu bankining preziydenti, d-r Ahmed Mohamed Áliymen kezdesken. Sonda kóptegen mәseleler sóz bolyp, elimizde islam bankingin damytu keninen talqylandy. Bizding islamdyq qarjy úiymdarymen baylanysymyz sol kezden bastalsa kerek. Álemdik islamdyq qarjy naryghyna Qazaqstannyng qosyluy jóninde ne aitasyz?

– 1975 jyly bastalghan qarjy jýiesi býginge deyin ýlken belesterdi baghyndyryp, auyz toltyryp aitarlyqtay jetistikterge jetti. Irgesin keneytip, kóptegen elderdi qamtyp ýlgerdi. Biraq dәstýrli qarjy jýiesimen salystyratyn bolsaq, әli de qúlash sermeudi qajet etedi. Ayaq baspaghan asulary jeterlik. Islam qarjy jýiesining barlyq aktivteri (1,5 trillion dollar shamasynda) dәstýrli qarjy jýiesi aktivterining (300 trillion dollar shamasynda) bir payyzyna da jetpeydi. Óitkeni, dәstýrli qarjylyq úiymdardyng kóp jyldyq tarihy, damu joly jәne tәjiriybesi bar. Al jekelegen memlekettik túrghydan qarasaq, mәselen Saud Arabiyasynda islamdyq qarjy jýiesining aktivteri 40-50 payyzdy qamtidy. Kuveytte de osynday shamada. Malayziyada 27 payyzdyng tóniregin qúraydy. Indoneziya, Týrkiya siyaqty músylman halqy kóp elderding ózinde búl kórsetkish 6 payyzdyng arghy-bergi jaghynda. Biraq dәl qazirgi tanda islam qarjy jýiesining damu qarqyny óte joghary dengeyde dep senimmen aita alamyz.

Búl jýieni engizudi endi bastaghan Qazaqstan sekildi memleketterde kórsetkishter óte tómen bolghanymen, ilgerileuge mýmkindikter kóp. Nege? Sebebi, әlgi Saudiya, Malayziya-syndy elder atalghan jýiege kezen-kezenimen qadam basty: aldymen islam bankteri qúryldy, sodan keyin islamdyq saqtandyru kompaniyalary júmys bastady. Ile-shala qúndy qaghazdar naryghy qalyptasty. Osylay tәjiriybe jinady. Endi osy jýrilip ótken joldardy islamdyq qarjy jýiesin jana engizip jatqan memleketter dayyn modeli retinde qoldanyp, tez arada jýzege asyra alady. Birinen keyin birin sozbaqtamay, barlyq kezendi bir sәtte oryndaugha eshtene kedergi emes.

Negizi, Qazaqstannyng әlemdik islam qarjy jýiesine qosyluy 2007 jyldardan bastalady. Sol tústa Qazaqstanda alghash ret arnayy konferensiya úiymdastyryldy, alqaly jiynnyng nәtiyjesinde islamdyq qarjy jýiesin engizu boyynsha úsynys tastaldy. 2009 jyly Qazaqstan Parlamenti osy jýiege qatysty zannamany qabyldady. Odan keyin búl qújatqa birneshe ret ózgertuler men tolyqtyrular engizilip, jetildirile týskeninen habardarmyn.

– Qatelespesem, 1992-93 jyldary elimizde «Ál-Bәraka Qazaqstan» degen islam banki ashylghan. Alayda, qarjylyq úiym lauazymdy túlghalar tarapynan jasalghan kedergilerding saldarynan júmysyn toqtatugha mәjbýr bolghan kórinedi. Osy oqighany oy eleginen ótkizip, súraghym kelgeni, әlemdegi jәne Qazaqstandaghy islamdyq qarjy jýiesining damuyna, qaryshty qadamdaryna qanday da bir kedergiler bar ma?

– Tek Qazaqstanda emes, jalpy әlemdegi islamdyq qarjy jýiesining damuyna kedergi keltirip jatqan jaghdaylardy ýsh týrge bóluge bolady. Álem elderining búl jýieni ózderinde qoldanugha, damytugha mýddeli bolmauynyng birinshi sebebi – salyq. Salyq boyynsha tiyisti mekemeler tarapynan kóp saualdar tuyndap jatady. Islamdyq qarjy úiymdary qaghidalarynyng biri – eger aqsha beriletin bolsa, onyng artynda mindetti týrde naqty ekonomikalyq әreket boluy shart, belgili bir aktivteri boluy tiyis: tauar alu kerek nemese óndiru kerek nemese satylu kerek. Bir sózben aitqanda, ekonomikalyq balans saqtalghany jón. Sondyqtan kóbinese, dәstýrli salyq rejiymine sәikes, búl jerde eki týrli salyq tóleuge tura keletindey kórinip túrady. Negizi, osy tústa týsinikteme júmystary kerek-aq. Óitkeni, dәstýrli bank bolsyn, islam banki bolsyn, tauarlardy kliyent ýshin alady. Sondyqtan qaytken jaghdayda da, dәstýrli bankten az salyq tólenbeydi.

Ekinshi kedergi «islam» degen atauy bolyp túr. «Islamdyq qarjy mekemeleri» degenge keybir memleket biyligindegiler diny úiym retinde qaraydy. «Islamdyq bank bolghannan keyin, onyng tútynushylary – tek qana músylmandar» degen syqyldy týsinik, kózqaras bar. Shyndyghynda, olay emes. Islamdyq qarjy úiymdary – kez kelgen azamatqa, últtyn, dinning ókiline qyzmet kórsetetin qarjylyq mekeme. Tútynushylar qarjy mekemesining qyzmetine, úsynghan serviysine mәn beredi, naryqtyq jaghdaymen salystyrady.

Týsindiru, jarnama, nasihat júmystarynyng azdyghyn ýshinshi týiin der edim. Memleket emes, jalpy halyq islamdyq qarjy mekemelerining barynan habardar bolghanymen, onyng júmysy jayynda bile bermeydi. Kóbisi onyng qyzmetin tym kýrdeli, qiyn dep oilaydy. Osy baghyttaghy sharualar jalghasa berse, búl da uaqyt óte sheshiletinine senimim mol. Bizdin, qarjy salasyndaghy músylman ghalymdardyn, sarapshylardyng aldyndaghy mindet – jogharydaghy stereotipterdi búzu. Kez kelgen adam dәstýrli bankterding júmysyn qalay týsinse, islamdyq qarjy mekemelerining tanymaldyghyn da sonday dengeyge shygharuymyz qajet.

Osy ýsh kedergini joya alsaq, islam bankterining belsendi damuyna mýmkindigi de, әleueti de jetedi. Býginde islamdyq qarjy mekemeleri әlemning kóptegen elinde – Japoniyada, Koreyada, Europanyng birneshe memleketinde, Avstraliyada bar. Olarda islamdyq úiymdardy qarjylyq qúral retinde tanyp, damytu ýrdisi qalyptasuda. Yaghni, janaghy ýsh sebepke qaramay, tiyimdilikke den qoyghan elder joq emes. Dese de, maqsatty isterimizdi dúrys jýrgize bersek, әlemdik qarjy jiyntyghynyng elu payyzy emes, on payyzy emes, bes payyzyna qol jetkizgenning ózinde, on bes trillion dollarlyq naryqty iyelener edik. Jalpy, qarjy әlemindegi aktivter shamamen ýsh jýz trillion shamasynda. Sonyng bes payyzy – on bes trillion dollar. Al búl – jetuge bolatyn meje.

– Sizding qazaq topyraghyna at basyn búruynyzdyng sebebin, maqsatynyzdy aityp berseniz. 

– Shyn mәninde, Qazaqstanda Preziydentteriniz Núrsúltan Nazarbaevtyng bastamasymen islamdyq qarjy jýiesin damytu baghytynda birshama júmystar atqaryldy. Zang túrghysynan da ondy qadamdar bolghanyn moyyndau kerek. Biraq әli de ýlken jobalar kezegin kýtip túr. Meninshe, halyqaralyq naryqta manyzy bar, auqymdy ister jasaluy qajet. Al saparymnyng maqsaty – sonday irgeli sharualar aldynda osyndaghy qarjy úiymdarymen, Qazaqstan músylmandary diny basqarmasymen jәne tiyisti memlekettik mekemelermen kezdesuler ótkizu.

Álemning kóptegen memleketterinde islamdyq qarjy úiymdaryn qúrugha kómektestik, ayaqtarynan túrugha atsalystyq. Yaghni, bar tәjiriybemizdi paydalanyp, Qazaqstandyq mamandargha da islam qarjy jýiesining praktikalyq mehanizmderin, ereksheligin, týrli joldaryn týsindirmekpiz. Mәselen, keybir elde islamdyq qarjy jýiesi turaly jalpy týsinik bolghanymen, «Qalay jasalady?» degen saualgha kelgende, mýdirip qalady. Tolyq bilmegen dýniyesin eshkim qolgha alghysy kelmeydi. Búl bizding kýndelikti júmysymyz bolghandyqtan, bilgenimizdi ýiretu arqyly kýdikti seyiltip, jasaluy kerek naqty is-sharalardy kórsetip bersek deymiz. Sonymen qatar sala mamandarynyng saualdaryna jan-jaqty jauap qatyp, islamdyq qarjy ortalyqtarynyng irge keneytuine kýsh salsaq degen oiymyz bar.

Zannama jóninde aitsam, eng bastysy, búl salagha memleket tarapynan kórsetiletin qoldau kónil kónshitedi. Zandyq túrghydan ynghaylylyqty sezemiz. Osynday jaghdaylargha qarap, Qazaqstannyng qarjy ortalyghy boluyna, onyng ishinde islamdyq qarjy ortalyghy boluyna mýmkindigi de, әleueti de bar dep aitar edim.

Territoriya jaghynan alsaq, әlemdegi eng ýlken músylman memleketi – Qazaqstan. TMD-daghy nemese Ortalyq Aziyadaghy ekonomikalyq quattylyghy óz aldyna. Endi islamdyq qarjy ortalyghy bolugha naqty qadamdar jasasa, osy baghyttaghy júmystaryna septessek degen niyet pen tilek – bizdiki. Negizgi maqsatymyz da – osy.

– Mening biluimshe, Qazaqstandaghy islam bankteri iri korporativtik kliyentterge ghana qyzmet kórsetedi. Endi bizding elimizding jekelegen túrghyndaryna, halyqqa baghyttalghan islamdyq qarjylandyru jýiesin qalyptastyru ýshin qanday qadamdar kerek?

– Taghy da tәjiriybelerime sýienip aitayyn, islamdyq qarjy qúraldaryn damyta týsuding kez kelgen memleket ýshin eki joly bar. Bireui – úzyn jol, ekinshisi – qysqa jol. Úzyn joly – tolyqqandy islamdyq bank liysenziyasyn ghana engizu. Yaghni, islamdyq qarjy qúraldaryn úsynghysy keletin tarap janadan bank ashuy kerek. Búl joldyng úzyn, úzaq merzimdi boluy nelikten? Óitkeni, jana bank ashu ýshin ýlken qarajat, túraqty investor, ózge de jaghdaylar kerek. Qazaqstandaghy islamdyq bank boyynsha qabyldanghan zannama – úzaq jol. Biyl bireui ashylady, kelesi jyly taghy bir bank ashylady. Búl jolmen islamdyq qarjy jýiesi damidy әriyne, alayda, bayau qozghalady.

Ekinshi jol – óte qysqa jәne qarapayym halyqtyng qajetine jaraytyn, súranysyn qanaghattandyrugha ontayly islamdyq qarjy terezelerin ashu. Yaghni, zannamany jetildiru arqyly kez kelgen dәstýrli bank ishinen arnayy bólimshe ashugha mýmkindik beru qajet. Múnyng basqaru tehnologiyasy, zandyq qújaty әlemdik tәjiriybede jasalghan, dayyn. Sondyqtan múny Qazaqstangha qosymsha shyghynsyz, ýlken investisiyasyz engize salu óte qiyngha soqpaydy.

Taghy aita keterligi, halyqaralyq naryqta «Sukuk» degen islamdyq obligasiya bar. Memlekettik dengeyde sukuk shygharyp, halyqaralyq islamdyq qarjy úiymdaryna úsynu kerek. Búl tek syrttan qarjy tartu ýshin emes, memleketting islamdyq qarjy ortalyghyn qalyptastyruyna, damytuyna mýddeli ekenin kórsetude manyzdy roli atqarady. Sol arqyly jekemenshik bankterdi, jeke investorlardy qozghalysqa alyp keledi. Sondyqtan memlekettik nemese últtyq sukuk shygharu naryqtaghy parovoz siyaqty, tiyimdi qimylgha iytermeleydi.

– Islamdyq qarjy jýiesi boyynsha bilim beru mәselesin ózge memleketter qalay sheshti?

– Álemning damyghan, damushy elderining bilim beru jýielerinde, uniyversiytetterinde arnayy islamdyq ekonomika, islamdyq qarjy boyynsha praktikalyq sarapshylar әri ghalymdar dayarlaytyn baghdarlamalar bar. Al Qazaqstangha keletin bolsaq, dәl qazirgi sәtte sizderge islamdyq qarjy jýiesinen sauatty jastar komandasyn jasaqtau óte manyzdy. Óitkeni, islam ekonomikasy da jana ekonomika bolyp sanalady.

Mening estuimshe, Qazaqstanda jastardy shet memleketterde tegin oqytatyn «Bolashaq» baghdarlamasy bar. Osy baghdarlama arqyly da islam ekonomikasynyng bilikti mamandaryn әzirleuge kenes berer edim. Ekinshi, qysqa trening-kurstar ótkizuge bolady. Óz basym jappay oqytu kerek degenmen kelispeymin. Aldymen, ózgeristerdi jasaytyn adamdardy sauattandyru qajet. Olardy negizgi bes topqa bólgen abzal. Birinshi – diny ghalymdar. Yaghni, ekonomika salasyn týsinuge qabiletti diny ghalymdardyng bilimin jetildiru kerek. Shet elderden arnayy mamandardy shaqyra bergenshe, mýftiyatpen birigip, ekonomika salasyn týsinetin din ghalymdarynyng bilimin arttyrghan jón. Ekinshi – zangerler. Jergilikti zangerlerge islam qarjy jýiesining qaghidattary men erejelerin týsindiru qajet. Ýshinshi – qarjygerler. Tórtinshi – memlekettik organdar. Óitkeni, jýieni jasaghannan keyin, ony qadaghalaytyn, qaraytyn osy top. Besinshi – auditorlar. Islamdyq qarjy túrghysynan audit jasay alatyn tәuelsiz mamandardyng boluy óte manyzdy. Eng bastysy, osynday bes topty qúrghan jón. Taghy aitatynym, osylardyng barlyghyn әuel bastan ýilestiretin, halyqqa dúrys aqparat jetkizetin BAQ ókilderine de kurstar, treningter arqyly islam qarjy jýiesinen bilim beru kerek.

– Ángimenizge rahmet!

 Súhbattasqan Ashat Rayqúl

Abai.kz